Ο Ναζίμ Χικμέτ στην ελληνική δισκογραφία

Αν εξαιρέσουμε τον Ισπανό ποιητή Federico Garcia Lorca, που χωρίς αμφιβολία κατέχει την πρωτοκαθεδρία σε δημοφιλία ξένου ποιητή στην Ελλάδα, αμέσως μετά ακολουθεί μια τριάδα ξένων ποιητών που φαίνεται ν’ αποτελεί ισχυρή πηγή έμπνευσης για πολλούς Έλληνες μουσικούς. Πρόκειται για τον Γερμανό Μπέρτολτ Μπρεχτ, τον Χιλιανό Πάμπλο Νερούδα και τον Τούρκο Ναζίμ Χικμέτ.

O Ναζίμ Χικμέτ (1902-1963) άλλωστε, πολύ περισσότερο από τους υπόλοιπους, είχε ιδιαίτερους δεσμούς με την Ελλάδα κι ας προερχόταν από την αντίπερα όχθη! Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, μνημόνευε  συχνά την Ελλάδα στο έργο του κι εν γένει διαπνεόταν από έναν ισχυρό φιλελληνισμό, ο οποίος διασπά αποφασιστικά τα στεγανά που για ποικίλους λόγους ορθώθηκαν ανάμεσα στους δυο γειτονικούς λαούς. Ο Γιάννης Ρίτσος υπήρξε ο κύριος μεταφραστής του στην ελληνική γλώσσα και τη δική του μεταφορά επέλεξαν οι περισσότεροι μουσικοί που καταπιάστηκαν με την ευαίσθητη και λυρική γραφή του Χικμέτ.

Πρώτος ο Θάνος Μικρούτσικος, στην παρθενική του μάλιστα ολοκληρωμένη δισκογραφική εμφάνιση, ήταν αυτός που σύστησε τον Ναζίμ Χικμέτ στο ελληνικό μουσικόφιλο κοινό με τον πολυσήμαντο κύκλο τραγουδιών «Πολιτικά Τραγούδια» (LYRA, 1975). O δίσκος αυτός έκανε ισχυρή εντύπωση μόλις κυκλοφόρησε κι επέβαλε μεμιάς τον νέο συνθέτη αποσπώντας διθυραμβικά σχόλια. Φαίνεται όμως πως σημαντικό ρόλο σ’ αυτή την υποδοχή έπαιξε και ο ποιητικός λόγος που επιστρατεύτηκε με επιλεγμένα κείμενα του Γερμανού ποιητή Βολφ Μπίρμαν και του Ναζίμ Χικμέτ. Από τα έξι ποιήματα του Τούρκου ποιητή τα τρία («Μικρόκοσμος», «Αν η μισή μου καρδιά», «Το έπος του σεΐχη Μπεντρεντίν») βασίστηκαν σε μετάφραση του Γιάννη Ρίτσου, ενά τα υπόλοιπα τρία («Χιονίζει», «Η πιο όμορφη θάλασσα», «Αυτό είναι») σε μετάφραση του Γιώργου Παπαλεονάρδου. Η συγκλονιστική ερμηνεία της Μαρίας Δημητριάδη έδωσε ακόμη μεγαλύτερη ώθηση στα διαχρονικά αυτά τραγούδια.

Ένα χρόνο μετά τα «Πολιτικά Τραγούδια» ο Θάνος Μικρούτσικος επανήλθε στον ποιητή μελοποιώντας το ποίημα «Ο εχθρός», το οποίο κυκλοφόρησε σε δίσκο 45 στροφών μαζί με το τραγούδι «Ρόζα Λούξεμπουργκ» σε στίχους του Μάνου Ελευθερίου (LYRA, 1976). Κι ενώ το τραγούδι του Μάνου Ελευθερίου στη συνέχεια ενσωματώθηκε στον κύκλο τραγουδιών «Τροπάρια για φονιάδες» (1977), δεν συνέβη κάτι ανάλογο με το τραγούδι του Χικμέτ, το οποίο περιορίστηκε σ’ αυτή την έκδοση. Ερμηνεύτρια και πάλι η Μαρία Δημητριάδη. 

Μερικά χρόνια αργότερα, στους περίφημους «Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού» της Κέρκυρας που οργάνωσε ο Μάνος Χατζιδάκις επί δύο συνεχόμενες χρονιές (1981, 1982), ακούστηκαν δύο ακόμη μελοποιήσεις του Ναζίμ Χικμέτ. Πρόκειται για τα δύο τρυφερά «Νανουρίσματα», τα οποία έγραψαν η Ηδύλη Τσαλίκη και ο Ηρακλής Καζάκης (MINOS, 1981/1982). Τα ερμήνευσαν αντίστοιχα η συνθέτρια και η Ρηνιώ Κουρδάκη.

Τα δυο αυτά «Νανουρίσματα» μελοποίησε λίγο αργότερα και ο Μιχάλης Τρανουδάκης για το δίσκο του «Σύννεφο σύννεφο πού πάς» με ερμηνεύτρια τη Σοφία Μιχαηλίδη (Δισκογραφικός Συνεταιρισμός Καλλιτεχνών, 1983). Αξιοσημείωτο είναι ότι στο διαδίκτυο κυκλοφορεί και μια τρίτη μελοποίηση των δύο «Νανουρισμάτων» από τον συνθέτη Μιχάλη Κλεάνθη, η οποία όμως δε φαίνεται να έχει ποτέ δισκογραφηθεί.

Νωρίτερα όμως, το 1982, είχαμε την έκδοση του δίσκου «Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά Λιβανελί» (MINOS, 1982) με συνθέσεις του Τούρκου δημιουργού Ζουλφί Λιβανελί, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και τέσσερα ποιήματα του Ναζίμ Χικμέτ. Τα δύο απ’ αυτά («Χιροσίμα», «Σαν τον Κερέμ») μεταφέρθηκαν στα ελληνικά από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο, ενώ άλλα δύο («Karli kayin ormani», «Bulut mu olsam») αποδίδονται στην τουρκική γλώσσα από τη Μαρία Φαραντούρη και τον συνθέτη. 

Η κορυφαία όμως μελοποιημένη εμφάνιση του Χικμέτ στην ελληνική δισκογραφία φέρει την υπογραφή του Μάνου Λοΐζου και κυκλοφόρησε μετά το θάνατo του συνθέτη με τον τίτλο «Γράμματα στην αγαπημένη» (MINOS, 1983). Στην πραγματικότητα ο Μάνος Λοΐζος είχε αρχίσει να καταπιάνεται μ’ αυτά τα τραγούδια τουλάχιστον δέκα χρόνια νωρίτερα πάνω στη μετάφραση του Γιάννη Ρίτσου, ενώ το 1976 επιχείρησε μια πρώτη πρόχειρη εγγραφή με τη φωνή του Μανόλη Ρασούλη, χωρίς να μείνει ικανοποιημένος. Πάλεψε πολύ με το υλικό αυτό ο συνθέτης και δοκίμασε διάφορα ενορχηστρωτικά σχήματα, χωρίς ποτέ να δώσει τελική μορφή στα τραγούδια και κυρίως χωρίς ποτέ να προλάβει να τα ηχογραφήσει επίσημα στο στούντιο. Ο μεταθανάτιος δίσκος που κυκλοφόρησε με τη φωνή του και τη συνοδεία απλής κιθάρας και φυσαρμόνικας από ερασιτεχνική ηχογράφηση σε μαγνητοταινία αποτελεί παρόλα αυτά ένα πολύτιμο ντοκουμέντο, ενώ τα τραγούδια αγάπηθηκαν πολύ κι αξακολουθούν να ακούγονται με ξεχωριστή συγκίνηση. Οι τίτλοι τους:  «Μονάκριβή μου», «Για τη ζωή», «Το δίχτυ», «Απερίγραπτη λένε», «Στηθάγχη», «Κατά τις λάμψεις πέρα», «Χλιαροί και παλλόμενοι», «Λίγα γαρούφαλα», «Όπως ο Κερέμ», «Τι όμορφο που ’ναι να σε συλλογιέμαι», «Αν με τη μεσολάβηση», «Η πιο όμορφη θάλασσα», «Ένα κρεβάτι εκστρατείας», «Ο άνεμος κυλάει».

Τα κατοπινά χρόνια εμφανίστηκαν σποραδικές μελοποιήσεις του Ναζίμ Χικμέτ στην ελληνική δισκογραφία. Το 1986 ο Σωτήρης Ρεμπάπης συμπεριέλαβε το ποίημα «Οι μαχητές» με τη Βασιλική Βιρουράκη στο δίσκο «Τα παλικάρια» (Ανεξάρτητη έκδοση, 1986). Το 1995 ο λαϊκός συνθέτης Θανάσης Πολυκανδριώτης μελοποίησε το ποίημα «Ύμνος στη ζωή» για το δίσκο «Τα βιώματά μου» με ερμηνευτή τον Στέλιο Καζαντζίδη (ΜΒΙ, 1995).  Επίσης ο Κωστής Μαραβέγιας συμπεριέλαβε το ποίημα «Να μη λυγάς» στο δίσκο «Ραδιοπειρατής» (FM Records, 2003). Τέλος, οι Χειμερινοί Κολυμβητές μελοποίησαν το ποίημα «Κλαίουσες ιτιές» σε ελληνική απόδοση Στέλιου Μαγιόπουλου για το δίσκο «Το πέρασμά σου» (LYRA, 2007).

Κι ο Μίκης Θεοδωράκης; Ο συνθέτης που μελοποίησε τα πάντα, ξέχασε τον μεγάλο Τούρκο ποιητή; Όχι ακριβώς! Υπάρχει ένα μελοποιημένο ποίημά του από τον κορυφαίο Έλληνα δημιουργό και το βρίσκουμε στο δίσκο «Mikis sings his songs», ο οποίος ηχογραφήθηκε στο Βερολίνο το 1996 για λογαριασμό γερμανικής εταιρίας (Peregrina, 1997) κι επανεκδόθηκε το 2003 από την ελληνική FM Records. Πρόκειται για το ποίημα «Χιονίζει» σε μετάφραση Γιάννη Ρίτσου. Ερμηνεύει ο ίδιος ο Μίκης. Είναι ενδιαφέρουσα λοιπόν η σύγκριση των δύο διαφορετικών μελοποιήσεων του συγκεκριμένου ποιήματος, αυτής από τον Θάνο Μικρούτσικο στη μετάφραση του Γιώργου Παπαλεονάρδου κι αυτής από τον Μίκη Θεοδωράκη στη μετάφραση του Γιάννη Ρίτσου. Μάλιστα η σύγκριση μπορεί να επεκταθεί και στην ακρόαση μιας ανέκδοτης μελοποίησης του ίδιου ποιήματος που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο και υπογράφεται από τον Γρηγόρη Νικολόπουλο και το μουσικό σχήμα Μαγικοί Καθρέφτες.

Ανάλογες συγκρίσεις μπορούν να γίνουν και μεταξύ άλλων μελοποιήσεων κοινών ποιημάτων, όπως του «Στηθάγχη» («Αν η μισή μου καρδιά») και «Η πιο όμορφη θάλασσα» από τον Θάνο Μικρούτσικο και τον Μάνο Λοΐζο ή του «Όπως ο  Κερέμ» από τον Λιβανελί και τον Μάνο Λοΐζο.

Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν κάποιες επανεκτελέσεις: Στο δίσκο «Παράξενο δεν είναι;» (Legend, 2007) του Θάνου Μικρούτσικου έχουμε επανεκτέλεση του τραγουδιού «Η πιο όμορφη θάλασσα» από χορωδία, ενώ στο δίσκο «Τους έχω βαρεθεί», πάλι του Θάνου Μικρούτσικου, έχουμε άλλες δυο επανεκτελέσεις («Μικρόκοσμος», «Αν η μισή μου καρδιά») από το συγκρότημα Υπόγεια Ρεύματα (Legend, 2009)

Συμπληρωματικά στις παραπάνω επισημάνσεις θα μπορούσαμε ν’ αναφέρουμε ότι το διεθνές κοινό γνώρισε τον ποιητή κυρίως μέσα από τη μελοποίηση του ποιήματος «Το κορίτσι της Χιροσίμα» (ή «Μικρό κορίτσι») από τον Ζουλφί Λιβανελί που αξιοποίησε μια παλιά σκοτσέζικη μελωδία. Το τραγούδι αυτό έκανε το γύρο του κόσμου και τραγουδήθηκε με τον αγγλόφωνο τίτλο «I come and stand at every door» ή «Hiroshima Girl» από διάσημους ερμηνευτές, όπως η Joan Baez, οι The Byrds και άλλοι.

Προσθέτω, τέλος, ότι ο σημαντικός Τούρκος πιανίστας και συνθέτης Φαζίλ Σάι το 2001 έγραψε  μουσική για το ντοκιμαντέρ «Ναζίμ», ενώ αμέσως μετά συνέθεσε το ομώνυμο ορατόριο βασισμένο σε ποίηση του Ναζίμ Χικμέτ, το οποίο παρουσίασε το 2005 στο αρχαίο θέατρο της Ασπένδου.

Δημήτρης Ε. Κωστούλας

φιλόλογος, μουσικός ερευνητής

Η μελέτη μου αυτή δημοσιεύτηκε αρχικά στο περιοδικό "Θέματα Παιδείας", τεύχος 53-56 (2014)