Παιδική δισκοθήκη / Γιάννης Μαρκόπουλος: Ντενεκεδούπολη (1980)

Η Ευγενία Φακίνου έχει γράψει τη δική της σημαντική ιστορία στο χώρο του παιδικού θεάτρου ως δημιουργός του ιστορικού κουκλοθέατρου (αντικειμενοθέατρου) Ντενεκεδούπολη που στο διάστημα 1975-1980 παρούσιασε μια σειρά παραστάσεων ξεκινώντας από το Θέατρο της Οδού Κεφαλληνίας και στη συνέχεια σε διάφορους άλλους θεατρικούς χώρους. 

Η Φακίνου ήταν σύζυγος του συγγραφέα και στιχουργού Μιχάλη Φακίνου, γνωστού μας κυρίως από τη συνεργασία του με τον μεγάλο συνθέτη Γιάννη Μαρκόπουλο. Μάλιστα η πολύ πετυχημένη "Ρόζα η ναζιάρα" τους (1976) φαίνεται πως στάθηκε βασικός χρηματοδότης των παραστάσεων της Ευγενίας Φακίνου και η αφορμή για τη δική της συνεργασία με τον συνθέτη που κατέληξε στον ομότιτλο δίσκο.

Από τις έξι συνολικά παραστάσεις της "Ντενεκεδούπολης" με τα έργα: "Ο Λαδένιος", "Στο Κουρδιστάν", "Οι καμινάδες", "Το μεγάλο ταξίδι του Μελένιου", "Η μις Νάυλον", "Ο κύριος Ουλτραμέρ", ο Γιάννης Μαρκόπουλος έγραψε μουσική στις πέντε, ενώ ο Χρήστος Λεοντής σε μία ("Στο Κουρδιστάν") που μάλιστα παραμένει ανέκδοτη.

Το 1980 λοιπόν από τη Minos εκδόθηκε ο δίσκος "Ντενεκεδούπολη" με υλικό από τις παραστάσεις του κουκλοθέατρου της Ευγενίας Φακίνου και μουσική αποκλειστικά του Γιάννη Μαρκόπουλου, ο οποίος μάλιστα σημείωνε τότε ότι το ύφος αυτών των τραγουδιών σηματοδοτούσε για τον ίδιο έναν καινούργιο μουσικό προσανατολισμό, πάνω στον οποίο επρόκειτο να κινηθεί στη συνέχεια μέσα στη δεκαετία του '80. 

Οι στίχοι των τραγουδιών είναι της Ευγενίας Φακίνου. Αφηγήτρια: Νίκη Τριανταφυλλίδη. Τραγουδούν: Ευγενία Φακίνου, Σωτήρης Χατζάκης, Ρένα Καζάκου, Γιάννης Μαρκόπουλος. Συμμετέχει επίσης και η Παιδική Χορωδία της Σχολής Τυχοπούλου. Το εξώφυλλο είναι της Ευγενίας Φακίνου.

Παιδική δισκοθήκη / Γιάννης Σπανός: Ο Μορμόλης (1974)

Με την παρουσίαση του παιδικού δίσκου "Ο Μιχάλης ο Σφυρίχτρας" (1979) του Νίκου Κυπουργού μας δόθηκε η αφορμή να αναφερθούμε στη σπουδαία δοευλειά της Ξένιας Καλογεροπούλου στο χώρο του παιδικού θεάτρου που φέτος συμπληρώνει πενήντα χρόνια, οπότε είναι ευκαιρία να γυρίσουμε στο ξεκίνημα αυτής της υπέροχης δραστηριότητας. 

Το 1973 λοιπόν η παιδική σκηνή Ξένιας Καλογεροπούλου και Γιάννη Φέρτη που είχε αρχίσει να δραστηριοποιείται από την προηγούμενη χρονιά, ανέβασε στο Θέατρο Αθηνά την παράσταση "Ο Μορμόλης" βασισμένη στο θεατρικό  έργο του Γερμανού συγγραφέα Ράινερ Χάχφελντ με πρωτότυπο τίτλο "Mugnog-Kinder!" που μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Παναγιώτη Σκούφη. Την παράσταση σκηνοθέτησε η Ξένια Καλογεροπούλου κι έλαβαν μέρος οι ηθοποιοί-τραγουδιστές: Χρήστος Λεττονός, Τάνια Τσανακλίδου, Χρήστος Βαλαβανίδης, Έρση Μαλικέντζου, Πάνος Δελής, Ντίνος Δουλγεράκης και Γιώργος Χριστόπουλος. Αφηγητής ο Γιάννης Φέρτης. 

Ο Μορμόλης είναι ένα μυστηριώδες κουτί, με το οποίο διασκεδάζουν αφάνταστα τα παιδιά, αφού τους κάνει όλα τα χατίρια, αλλά εκνευρίζει τους μεγάλους, που προσπαθούν μάταια να το εξουδετερώσουν. Ο Κώστας Γεωργουσόπουλος δε φείστηκε κολακευτικών σχολίων για την παράσταση γράφοντας μεταξύ άλλων: "Ένα πρωτότυπο έργο για παιδιά (...) πολύτιμο και για τους μεγάλους. Η γραφή του έχει μια τέτοια σαφήνεια και το βασικό του εύρημα είναι τόσο εκρηκτικό που θα το ζήλευε ακόμη κι ο Ιονέσκο (...). Πρωτοποριακό θέατρο για παιδιά, χωρίς παραχωρήσεις. Σωστό θέατρο, με δέση και λύση. Με απρόοπτα, όχι φτηνά, όχι κατασκευασμένα. Και βαθιά σάτιρα. Ευσύνοπτη αλλά καταλυτική. Παιδαγωγούσα και αποκεφαλιστική, γιατί αφοπλίζει και πείθει. (...) Είναι ένα αύταρκες θεατρικό διαμάντι και τα παιδιά που θα το χαρούν είναι προνομιούχα...".

Αν όλα αυτά τα θετικά αυτής της παράστασης την καθιστούν ιστορική για το στίγμα που άφησε στην εποχή της, ασφαλώς αξίζει ξεχωριστής μνείας η μουσική και τα τραγούδια που τη στολίζουν. Κι εδώ έχουμε την υπογραφή ενός σπουδαίου μελωδιστή, του Γιάννη Σπανού, ο οποίος βέβαια δε χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις μιας και το ελληνικό πεντάγραμμο είναι πλημμυρισμένο από τα κοσμαγάπητα τραγούδια του. Ωστόσο είναι εντυπωσιακό πόσες υπέροχες μουσικές ιδέες κατέθεσε σε ένα παιδικό θεατρικό έργο που κατά κανόνα ξεχνιούνται μετά το τέλος των παραστάσεων κι ελάχιστο εμπορικό ενδιαφέρον έχουν στη συνέχεια. Ο συνθέτης λοιπόν εδώ μας έδωσε ένα εξαιρετικό βασικό θέμα που συνοδεύει τον μυστηριώδη πρωταγωνιστή διατρέχοντας όλο το έργο ως είδος leitmotif σε διάφορες παραλλαγές και ποικιλία στίχων που έγραψε η Εύα Κυριαζή, μαζί με αρκετές άλλες ωραίες μελωδίες και ρυθμικά θέματα που ακούγονται σε συνεχή ροή διανθισμένα με διαλόγους και αφηγηματικές γέφυρες, όλα ερμηνευμένα από τους ηθοποιούς της παράστασης.

Παιδική δισκοθήκη / Νίκος Κυπουργός: Ο Μιχάλης ο Σφυρίχτρας (1979)

Παιδικός ήταν και ο τέταρτος δίσκος του Νίκου Κυπουργού ύστερα από ένα διάστημα σιωπής και ανασύνταξης των δυνάμεών του από το 1971, όταν είχε κυκλοφορήσει ο προηγούμενος ("Ο Φεγγαρής και τα πουλιά").

Ο συγκεκριμένος δίσκος περιλαμβάνει τη μουσική και τα τραγούδια για την ομώνυμη παιδική θεατρική παράσταση που παρουσιάστηκε στην Παιδική Σκηνή της Ξένιας Καλογεροπούλου την περίοδο 1978-9. Το έργο γράφτηκε από τον Φόλκερ Λούντβιχ και τον Κάρστεν Κρούγκεν. Τη μετάφραση έκανε η Ξένια Καλογεροπούλου, η οποία μοιράστηκε και τη σκηνοθεσία με τον Σταμάτη Φασουλή.

Τα μουσικά κομμάτια βρίσκονται πολύ κοντά στον οικείο ήχο των τραγουδιών της "Λιλιπούπολης", πράγμα που τονίζεται ακόμα περισσότερο από την περίτεχνη ενορχήστρωση με ξύλινα πνευστά κυρίως. Μαζί με τα τραγούδια ακούγονται και αφηγηματικά αποσπάσματα από την παράσταση. Τους στίχους των τραγουδιών έγραψε η Εύα Κυριαζή.

Στην παράσταση συμμετείχαν και ακούγονται στο δίσκο οι ηθοποιοί: Μίνα Αδαμάκη, Κυριάκος Κατριβάνος, Άννα Παναγιωτοπούλου, Αλίκη Ακοντίδου, Γιώργος Κιμούλης, Ξένια Καλογεροπούλου και Μηνάς Κωνσταντόπουλος.

Παίζουν οι μουσικοί: Δημήτρης Βράσκος (βιολί, μαντολίνο), Σπύρος Καζιάνης (φαγκότο), Γιώργος Καραγιάννης (κλαρινέτο), Γεράσιμος Ρουμόνδης (τρομπέτα), Τάσος Σούτης (κοντραμπάσο), Αλέξανδρος Χρηστίδης (κρουστά). Την παραγωγή του δίσκου έκανε ο Στέλιος Ελληνιάδης.

Παιδική δισκοθήκη / Νίκος Κυπουργός: Ο Φεγγαρής και τα πουλιά (1971)

Με τίτλο "Ο Φεγγαρής και τα πουλιά" κυκλοφόρησε από τη μικρή δισκογραφική εταιρεία Στροφές ο τρίτος κατά σειρά δίσκος του αξιόλογου συνθέτη Νίκου Κυπουργού που βασίζεται σε κείμενα του σημαντικού ποιητή Ματθαίου Μουντέ (1935-2000), του οποίου υπήρξε μαθητής και με τον οποίο είχε συνεργαστεί και στους δύο προηγούμενους πρωτόλειους δίσκους του που έφεραν για τίτλο το όνομά του ("Νίκος Κυπουργός", 1969 & "Νίκος Κυπουργός 2", 1970).

Πρόκειται για ένα δίσκο με παιδικά τραγούδια, κάτι σαν προγύμναση, θα λέγαμε, για ένα μουσικό είδος, στο οποίο επρόκειτο να διακριθεί ιδιαίτερα στα κατοπινά χρόνια ο καλός συνθέτης, με αποκορύφωμα φυσικά τα τραγούδια της "Λιλιπούπολης" (1980).

Ο δίσκος έγινε με πρωτοβουλία του Σώματος Ελληνίδων Οδηγών και με τη συνεργασία της πρότυπης Σχολής Χιλλ. Τα τραγούδια ερμηνεύει η Μινγκρέλια και ο Νίκος Κυπουργός, ο οποίος συνοδεύει με την κιθάρα του. Συμμετέχει η Χορωδία της Σχολής Χιλλ υπό τη διεύθυνση του μεγάλου μουσικοδιδάσκαλου Στέφανου Βασιλειάδη. Το χαριτωμένο εξώφυλλο του δίσκου αποτελεί ζωγραφιά της μαθήτριας Ζωής Κεραμέα.

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Ιππής (1980)

Κλείνουμε εδώ αυτό το εκτενές (συμπληρωματικό) αφιέρωμα στη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη για τον κινηματογράφο και το θέατρο με ένα εξαιρετικό δείγμα θεατρικής του μουσικής για την αριστοφανική κωμωδία "Ιππής",* ένα έργο της πρώιμης περιόδου του μεγάλου κωμωδιογράφου που διδάχθηκε στα Λήναια του 424 π.Χ. αποσπώντας το πρώτο βραβείο παρά τις αιχμηρές πολιτικές του αναφορές. 

Με το έργο αυτό ο ποιητής στηλιτεύει τους δημαγωγούς που εκείνη την εποχή είχαν κυριαρχήσει στην εμπόλεμη Αθήνα, ενώ μαίνονταν ο Πελοποννησιακός Πόλεμος. Ο τίτλος του οφείλεται στο χορό των Iππέων, δηλαδή της εύπορης τάξης που μαζί με τους αριστοκρατικούς είχαν βάλει στο στόχαστρό τους τον διαβόητο δημαγωγό της εποχής Κλέωνα.

Το 1979 το έργο ανέβηκε από το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν και παίχτηκε στην Επίδαυρο τον Αύγουστο σε σκηνοθεσία Γιώργου Λαζάνη και μετάφραση Γιώργου Σκούρτη με πρωταγωνιστές τους Γιώργο Αρμένη, Βάσο Ανδρονίδη, Στέφανο Κυριακίδη και Γιάννη Μόρτζο. 

Τη μουσική της παράστασης υπογράφει ο Μίκης Θεοδωράκης καταθέτοντας ένα από τα πιο απολαυστικά θεατρικά του soundtrack, ευφάνταστο, γεμάτο μπρίο και διονυσιακή εξωστρέφεια, με συνεχείς ρυθμικές εναλλαγές και έξοχη ενορχήστρωση. Περιλαμβάνει είκοσι λαϊκά χορικά διανθισμένα με σύντομες αφηγηματικές γέφυρες σε κείμενα του συνθέτη που τις αποδίδει ο Γιώργος Λαζάνης. Τραγουδά όλος ο θίασος, ενώ στα σολιστικά μέρη ακούγονται οι τραγουδιστές Πέτρος Πανδής, Γιάννης Θωμόπουλος και Κώστας Τσαπέκος. Σπουδαίοι μουσικοί συμβάλλουν στο άριστο αποτέλεσμα, όπως ο Σπύρος Καζιάνης (φαγκότο), ο Σωτήρης Ταχιάτης (βιολοντσέλο), ο Ανδρέας Ροδουσάκης (κοντραμπάσο), ο Βαγγέλης Μπουντούνης (κιθάρα), οι Νίκος και Γιώργος Λαβράνος (κρουστά), ο Τάσος Καρακατσάνης (πιάνο). Παίζει επίσης πιάνο και ο νεαρότατος και άσημος ακόμη Σταμάτης Κραουνάκης. Φυσικά διευθύνει ο Μίκης Θεοδωράκης. Ένα παραγνωρισμένο αριστούργημα μιας ανεξάντλητης μουσικής ιδιοφυίας!

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Ιφιγένεια (1977/1988)

Περνάμε σήμερα στην τρίτη μεγάλη κινηματογραφική συνεργασία του Μίκη Θεοδωράκη με τον σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη βασισμένη σε έργα του Ευριπίδη. Η αρχή είχε γίνει το 1962 με τη σπουδαία ταινία "Ηλέκτρα". Το 1971 ακολούθησαν οι "Τρωάδες" με πρωταγωνίστρια τη μεγάλη ηθοποιό Κάθριν Χέπμπορν, αν και η μουσική της ταινίας αυτής παραμένει ανέκδοτη (με εξαίρεση κάποια αποσπάσματα).

Το 1976 λοιπόν γυρίστηκε η ταινία "Ιφιγένεια" βασισμένη στην τραγωδία του Ευριπίδη "Ιφιγένεια εν Αυλίδι", η οποία διδάχθηκε το 405 π.Χ., δηλαδή μετά το θάνατο του ποιητή (485-406 π.Χ.), και μάλιστα απέσπασε το πρώτο βραβείο. Στην ταινία πρωταγωνίστησαν η Ειρήνη Παππά, ο Κώστας Καζάκος, ο Κώστας Καρράς και η μόλις 12χρονη τότε Τατιάνα Παπαμόσχου. H ταινία έκανε πρεμιέρα τον Σεπτέμβριο του 1977 στον Καναδά και ήταν υποψήφια για το όσκαρ ξενόγλωσσης παραγωγής, αλλά και για το Χρυσό Φοίνικα του φεστιβάλ Καννών, ενώ κέρδισε το πρώτο βραβείο στο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. 

Ο Μίκης Θεοδωράκης έγραψε τη μουσική της ταινίας επιλέγοντας μικρές συμφωνικές εικόνες σε φόρμα σουίτας που τονίζουν τις δραματικές αιχμές του έργου με επαναλαμβανόμενα μοτίβα, αλλά και με χρώματα άλλοτε βουκολικά κι άλλοτε ανατολίτικα. Περιλαμβάνονται και δυο χορικά ("Καράβια γοργοκίνητα", "Της αγάπης λόγια") σε στίχους του Μιχάλη Κακογιάννη. Για την ταινία επίσης είχε γραφτεί και το τραγούδι "Αφροδίτη" που μας το έκανε γνωστό η Αρλέτα από το δίσκο του Μίκη "Romancero gitano και 4 άλλα τραγούδια" (1978).

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Ο εχθρός λαός (1975)

Το 1975 ο θίασος Τζένης Καρέζη και Κώστα Καζάκου ανεβάζει στο θέατρο Αθήναιον τη σημαντική θεατρική παράσταση "Ο εχθρός λαός" του Ιάκωβου Καμπανέλλη σε σκηνοθεσία Καζάκου, δυο χρόνια μετά την εμβληματική τους συνεργασία στην ιστορική παράσταση "Το μεγάλο μας τσίρκο". Η διαφορά είναι ότι στη μουσική τη θέση του Σταύρου Ξαρχάκου παίρνει ο Μίκης Θεοδωράκης σε μια εποχή εντονότατης δραστηριότητας μέσα στο μεταπολιτευτικό παροξυσμό που επικρατούσε με το έργο του. 

Η συνάντηση αυτή του συνθέτη με τον Καμπανέλλη ανανεώνει την παλιά τους σχέση, η οποία στα χρόνια του '60 μας είχε δώσει δύο τουλάχιστον μεγάλες στιγμές, πρώτα τη θεατρική παράσταση "Η γειτονιά των αγγέλων" (1963) και στη συνέχεια τον αριστουργηματικό κύκλο τραγουδιών "Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεν" (1965).

Αξίζει να πούμε ότι το έργο αυτό του Ιάκωβου Καμπανέλλη - που εμφανώς παραπέμπει στο έργο του Ερρίκου Ίψεν "Ο εχθρός του λαού" - αποτελεί μια δυνατή πολιτική κραυγή που διατρέχει τη νεότερη ιστορία μας από τα μαύρα χρόνια του εμφυλίου και της σκοτεινής μετεμφυλιακής Ελλάδας ίσαμε το Πολυτεχνείο και τη Μεταπολίτευση. Έτσι, εύκολα κανείς μπορεί να λογαριάζει το έργο ως φυσική συνέχεια του "Μεγάλου μας τσίρκου". Και βεβαίως εύκολα επίσης καταλαβαίνει κανείς γιατί η εμπλοκή του Μίκη Θεοδωράκη σε μια τέτοια παράσταση μοιάζει απολύτως φυσιολογική, σχεδόν αναπόφευκτη.

Ο Μίκης έγραψε ένα μουσικό έργο αποτελούμενο από επτά τραγούδια και τέσσερα χορικά με το χαρακτηριστικό τίτλο "Χορός των τραμπούκων". Ξεχωρίζουν αμέσως τα τραγούδια "Αρνιέμαι" και "Σωτήρη Πέτρουλα". Το δεύτερο, γραμμένο δέκα χρόνια παλιότερα σε στίχους του συνθέτη, τώρα βρίσκει το χώρο να αναδειχθεί, ερμηνευμένο χαμηλόφωνα και πολύ εκφραστικά από τον ίδιο τον Μίκη. Βασικός ερμηνευτής των τραγουδιών ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου που την προηγούμενη χρονιά είχε ήδη ξανασυνεργαστεί με τον μεγάλο συνθέτη στο δίσκο "Προδομένος λαός". Μαζί του η Τζένη Καρέζη ερμηνεύει το συγκλονιστικό "Ο αδελφός τον αδελφό". Συμμετέχει επίσης χορωδία και η Μικρή Συμφωνική Ορχήστρα μαζί με κορυφαίους μουσικούς, όπως ο Τάτσης και η Έρση Αποστολίδη, ο Γιάννης και η Αλίκη Βατικιώτη, ο Σωτήρης Ταχιάτης, ο Ανδρέας Ροδουσάκης, ο Βασίλης Τενίδης, ο Τάσος Διακογιώργης και άλλοι.

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Προδομένος λαός (1974)

Μπαίνουμε πια στη Μεταπολίτευση και η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη πλημμυρίζει το ελληνικό πεντάγραμμο, ελεύθερη επιτέλους από τις χουντικές απαγορεύσεις κι έτοιμη να διεκδικήσει τη θέση που της αξίζει σε ένα ανυποψίαστο εν πολλοίς κοινό που αγνοούσε εν μέρει ή και ολοκληρωτικά την ύπαρξη του συνθέτη και των τραγουδιών του! Η αλήθεια είναι ότι οι δόσεις ήταν υπερβολικές κι αυτό επέφερε σύντομα τον κορεσμό, αλλά απ' την άλλη δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί το δικαίωμα του μεγάλου συνθέτη να επανασυστηθεί στο μουσικόφιλο κοινό και να αποκαταστήσει τη φυσιολογική πορεία του έργου του στις πλατιές μάζες.

Μέσα λοιπόν σ' αυτή την μουσική πλημμυρίδα των πάνω από πενήντα εκδόσεων ή επανεκδόσεων έργων του συνθέτη εκείνη τη σημαδιακή χρονιά κυκλοφόρησε κι ένας καινούργιος θεατρικός δίσκος του από την παράσταση "Μαντώ Μαυρογένους" του Γεωργίου Ρούσου σε σκηνοθεσία Κωστή Μιχαηλίδη που ανέβασε στο Θέατρο Αλίκη η Αλίκη Βουγιουκλάκη, όταν πια η λαοφιλής ηθοποιός είχε αρχίσει σταδιακά να αποτραβιέται από τον κινηματογράφο και να αφοσιώνεται πολύ πιο συστηματικά στο θέατρο ανεβάζοντας φιλόδοξες παραστάσεις. Στη συγκεκριμένη παράσταση μάλιστα είχε δίπλα της μεγάλα ονόματα, όπως ο Μάνος Κατράκης (ως Κολοκοτρώνης), ο Νικήτας Τσακίρογλου, ο Βύρων Πάλλης, η Άννα Παϊτατζή, ο Δημήτρης Μπισλάνης και ο Θόδωρος Έξαρχος.

Ο Μίκης, ευρισκόμενος ακόμη στο Παρίσι, έγραψε για την παράσταση μια ολόκληρη σειρά τραγουδιών με λαϊκά χρώματα, ενίοτε όμως και εμβατηριακού ρυθμού ("Το τραγούδι των καρμπονάρων", "Άιντε μια"), όπως επέβαλλε το ύφος του έργου, αλλά και με τρυφερές στιγμές ("Χάι χάι", "Νανούρισμα"). Ο δίσκος που εκδόθηκε την ίδια εποχή από τη Minos πήρε τον τίτλο "Προδομένος λαός". Οι στίχοι γράφτηκαν από τον Βαγγέλη Γκούφα. Βασικοί ερμηνευτές των τραγουδιών η Χαρούλα Αλεξίου και ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου. Συμμετέχει επίσης ο Κώστας Σμοκοβίτης, ενώ ο Μάνος Κατράκης και η Αλίκη Βουγιουκλάκη αποδίδουν από ένα τραγούδι.

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Τίτο ή Sutjeska (1973/1977)

To 1973, λίγο πριν από τη Μεταπολίτευση, ο Μίκης Θεοδωράκης, ελεύθερος ήδη από το χουντικό καθεστώς, μας δίνει ένα ακόμη ενδιαφέρον soundtrack γραμμένο για άλλη μια διεθνή (Αγγλο-γιουγκοσλαβική) παραγωγή, την επική-ιστορική ταινία "Sutkeska", γνωστή και ως "Τίτο" από το όνομα του γιουγκοσλάβου κομμουνιστή ηγέτη Γιόσιπ Μπροζ Τίτο, και με υπότιτλο "The Fifth Offensive" που σκηνοθέτησε ο Stipe Delic και πρωταγωνίστησε ο διάσημος Άγγλος ηθοποιός Richard Burton μαζί με την Ειρήνη Παπά. Θέμα της ταινίας η μεγάλη μάχη των γιουγκοσλάβων αντιστασιακών με τις γερμανικές δυνάμεις που πραγματοποιήθηκε στο χώρο του υπέροχου ομώνυμου πάρκου της Βοσνίας το 1943.

Ο συνθέτης έγραψε μια σειρά συμφωνικών κομματιών επικού χαρακτήρα με επίμονες αναφορές σε αντάρτικα τραγούδια που υπογραμμίζουν εμφαντικά τη δράση της ταινίας. Ερμηνεύουν μέλη της Συμφωνικής Ορχήστρας του Λονδίνου υπό τη διεύθυνση του συνθέτη. 

Αντιγράφω το πολύ κατατοπιστικό σημείωμα που συνοδεύει την πρώτη έκδοση του έργου το 1977 από την εταιρεία Delta: 

"Η μουσική υπόκρουση για την Αγγλο-Γιουγκοσλάβικη ταινία ΣΟΥΤΚΙΕΣΚΑ (The fifth offensive) του Ντέλιτς αντανακλά μια ενσυνείδητη δουλειά στο να ενωθούν δύο αντιστασιακοί ηρωισμοί κατά του φασισμού της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας. Η επιτυχία της μουσικής έγκειται επίσης στο ότι υποστήριξε και δυνάμωσε μία αδύνατη πλοκή και μία προσποιητή ηρωική ηθοποιία από μέρους του Ρίτσαρντ Μπάρτον. Έτσι η μουσική του Μίκη βοήθησε το έργο να σταθεί στο επικό ύφος που άρμοζε η ηρωική εκείνη Αντίσταση των Γιουγκοσλάβων με αρχηγό τον στρατάρχη Τίτο που στην ταινία αυτή του 1974 υποδύθηκε ο Μπάρτον.

Όμως η μουσική τού Μίκη, όπως ακούγεται στον δίσκο αυτό, προδίδει έναν συνθέτη που το ένστιχτο και η μόρφωση αναγκάζουν να δημιουργήσει ένα έργο κλασσικής μουσικής υφής. Η μουσική γράφτηκε για να ακούγεται χωρίς την οπτική εικόνα που παρέχει η ταινία, που η μία τέχνη Μουσική να συνυπάρχει με την άλλη αδελφή τέχνη την Έβδομη Τέχνη του Κινηματογράφου. Η σύνθεση κινείται μεταξύ μουσικής δωματίου και συμφωνικής φόρμας χωρίς φυσικά να ξεκόβεται και από το κλίμα τής οθόνης. Μπορεί όμως να ακουστεί και στο σπίτι με τον δίσκο, αλλά και στην αίθουσα συναυλιών ως μουσική δωματίου.

Το επικολυρικό κλίμα που απαιτεί η υπόθεση υποβοηθείται στη σύνθεση από την συμμετοχή και την εκτέλεση των μερών του έργου από τα έγχορδα, κιθάρα, βιολί - τα πνευστά, τη συνοδεία τής συμφωνικής ορχήστρας και τους ανθρωπίνους άλαλους ήχους που απηχούν αρχαία τραγωδία, χωρίς το ένα να επεμβαίνει σε βάρος του άλλου. Αρμονικότητα λοιπόν και στην εκτέλεση και στην αγωγή τού ήπιου μα ηρωικού ρυθμού. Η λυρικότητα και ο αρρενωπός ηρωισμός παντρεύονται με τη δικαίωση του θρήνου για τον χαμό τόσων πατριωτών, ένα πάντρεμα που δείχνει τη στράτευση της μουσικής στα συμβάντα και στον πόνο.

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Serpico (1973)

Άλλη μια μεγάλη κινηματογραφική στιγμή του Μίκη Θεοδωράκη ήταν η συμμετοχή του ως συνθέτη της μουσικής υπόκρουσης που συνοδεύει την κλασική αστυνομική ταινία "Serpico", αμερικανικής παραγωγής 1973, με πρωταγωνιστή τον αγαπημένο ηθοποιό Al Pacino. Την ταινία σκηνοθέτησε ο διάσημος Αμερικανός σκηνοθέτης Sidney Lumet, ο οποίος είχε ξεκινήσει την κινηματογραφική του καριέρα το 1957 με την κορυφαία ταινία "12 Angry Men". 

Παρά το γεγονός ότι ο σκηνοθέτης αρχικά ήθελε την ταινία του χωρίς μουσική υπόκρουση, τελικά αποφάσισε να προσθέσει τη μουσική του Μίκη, ο οποίος μόλις είχε καταφέρει να φύγει από την Ελλάδα της χούντας και ελεύθερος πια να εγκατασταθεί στο Παρίσι.  Το αποτέλεσμα πάντως ενθουσίασε τον σκηνοθέτη κι έτσι η ταινία παίχτηκε στους κινηματογράφους με μεγάλη επιτυχία επαναφέροντας δυναμικά στο προσκήνιο τον συνθέτη του διάσημου "Ζορμπά".

Το ξεχωριστό αυτό soundtrack του Μίκη περιλαμβάνει μια σειρά μελωδικών οργανικών θεμάτων λειτουργικού χαρακτήρα, συχνά ωστόσο με ροκ αποχρώσεις, αλλά πάντα μέσα σ' ένα απόλυτα ατμοσφαιρικό κλίμα που υπογραμμίζει τη μοναχική πορεία του πρωταγωνιστή στον δονκιχωτικό αγώνα του κατά της διαφθοράς μέσα στους κόλπους της αστυνομίας. Κυριαρχεί και διατρέχει όλη την ταινία η όμορφη μελωδία των τίτλων με διάφορες παραλλαγές και συμφωνικές μεταλλάξεις. Πρόκειται βέβαια για τη γνωστή μελωδία του τραγουδιού "Δρόμοι παλιοί" που είχε έτοιμη ήδη ο συνθέτης κι αργότερα την ενσωμάτωσε στον κύκλο τραγουδιών "Μπαλάντες" (1975) σε ποίηση Μανόλη Αναγνωστάκη.

Το soundtrack εκδόθηκε αρχικά από την Paramount το 1973, ενώ στη συνέχεια γνώρισε αμέτρητες επανεκδόσεις σε διάφορες χώρες. Η πρώτη του ελληνική έκδοση κυκλοφόρησε το 1992 από τη Sakkaris κι επανακυκλοφόρησε το 2008 από την FM Records.

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: État de Siège (1973)

Η δεύτερη και - κατά τη γνώμη μου - σημαντικότερη συνεργασία του Μίκη Θεοδωράκη με τον σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά ήρθε τρία χρόνια μετά το πολύ πετυχημένο "Ζ" με την ταινία «État de Siège», στα ελληνικά "Κατάσταση πολιορκίας", που ασφαλώς δεν πρέπει να συγχέεται με τον ομότιτλο κύκλο πολιτικών τραγουδιών που είχε γραφτεί λίγο νωρίτερα (1969). 

Πρόκειται για το τρίτο κατά σειρά πολιτικό θρίλερ του Κώστα Γαβρά με σταθερό πρωταγωνιστή τον Υβ Μοντάν μετά το "Ζ" (1969) και την "Ομολογία" (1970). Το σενάριο βασίστηκε στο πραγματικό γεγονός της απαγωγής και εκτέλεσης του αμερικανού πράκτορα της CIA Νταν Μιτριόνε το 1970 από τους ακροαριστερούς αντάρτες Τουπαμάρος της Ουρουγουάης. 

Ο Μίκης Θεοδωράκης την ίδια εποχή συνέθετε και την επική μουσική του για το Canto General σε ποίηση του μεγάλου χιλιανού ποιητή Pablo Neruda κι έτσι δε δυσκολεύτηκε να μπει στο κλίμα της ταινίας του Γαβρά που γυρίστηκε το 1972 στη Χιλή του Αλιέντε και αναδεικνύει τη σκληρή εικόνα της ιμπεριαλιστικής επιβολής των Αμερικανών στις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Έγραψε λοιπόν ένα γοητευτικό soundtrack πλημμυρισμένο από ρυθμούς και μελωδίες με ηχοχρώματα των Άνδεων που αναδεικνύονται ιδανικά από το υπέροχο χιλιανό συγκρότημα Los Calchakis με τις συναρπαστικές κιθάρες, τα φλάουτα, τις άρπες και μαρίμπες που ταίριαξαν ιδανικά με τις εμπνευσμένες συνθέσεις του Μίκη. Κάποια μέρη μάλιστα του soundtrack ο συνθέτης τα ενσωμάτωσε και στο Canto General. Θέματα, όπως τα "Tupamaros", "Pueblo en lucha", "America insurrecta", "Lebertadores" (το 2ο είναι συγκλονιστικό) και η θεσπέσια τρυφερή μελωδία του "Paola 11099", αποδεικνύουν τη γενναιόδωρη συνεισφορά του μεγάλου συνθέτη σ' αυτή την ταινία, έστω κι αν για λόγους αισθητικής επιλογής του σκηνοθέτη, τα περισσότερα δεν ακούγονται στην τελική εκδοχή που βγήκε στις κινηματογραφικές αίθουσες.

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Η μουσική της ταινίας "Ζ" (1969)

Ο Μίκης Θεοδωράκης δε σταμάτησε ούτε στιγμή να συνθέτει μουσική, ακόμη και κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες και ιδιαίτερα στα δύσκολα χρόνια του χουντικού καθεστώτος, το οποίο τον είχε στοχοποιήσει από την πρώτη στιγμή απαγορεύοντας το έργο του, αλλά και περιορίζοντας τον ίδιο πότε στη φυλακή και πότε σε κατ' οίκον εγκλεισμό. Φυσικό ήταν βέβαια κάτω από αυτές τις συνθήκες η έμπνευσή του να τον οδηγεί σε έργα ενός διαφορετικού πλέον ύφους με έντονο το αγωνιστικό στοιχείο που διοχετεύτηκε σε πολυάριθμους κύκλους τραγουδιών, οι οποίοι εκδόθηκαν ή στο εξωτερικό ή στον τόπο μας μετά τη Μεταπολίτευση.

Την ίδια περίοδο πάντως ο μεγάλος συνθέτης έδινε ένα έμμεσο παρών στο διεθνές κοινό του μέσω της κινηματογραφικής του μουσικής που αξιοποιήθηκε σε σημαντικές διεθνείς παραγωγές, έστω και χωρίς τη δική του άμεση παρουσία. 

Από τις ταινίες αυτές η διασημότερη ασφαλώς ήταν το περίφημο "Ζ" (από τη φράση "ζει...") που βασίστηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού (1966) με θέμα τη δολοφονία του αριστερού βουλευτή Γρηγόρη Λαμπράκη το 1963 από το ανεξέλεγκτο παρακράτος της κυβέρνησης Καραμανλή. Τη σπουδαία αυτή ταινία, γαλλικής παραγωγής γυρισμένη στην Αλγερία, σκηνοθέτησε ο Έλληνας Κώστας Γαβράς σε σενάριο του Χόρχε Σεμπρούν με διάσημους πρωταγωνιστές, όπως ο Υβ Μοντάν, η Ειρήνη Παπά και ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν (που πέθανε μόλις χθες), και κέρδισε πολλά βραβεία, μεταξύ των οποίων και δύο όσκαρ (καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας και μοντάζ) καθιερώνοντας αμέσως τον σκηνοθέτη στην πρώτη γραμμή των δημιουργών του διεθνούς κινηματογραφικού στερεώματος.

Η μουσική λοιπόν της ταινίας υπογράφεται από τον Μίκη Θεοδωράκη. Ουσιαστικά - πέρα από λίγα πρωτότυπα θέματα ("Cafe Rock", "Batucada") - πρόκειται για ένα συμπίλημα γνωστών τραγουδιών του συνθέτη σε οργανική μορφή και κυρίως του εμβληματικού τραγουδιού "Το γελαστό παιδί" από το θεατρικό κύκλο "Ένας όμηρος" που διατρέχει όλο το soundtrack σε πολλές παραλλαγές. Τα υπόλοιπα θέματα προέρχονται από τους κύκλους "Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν" (1966) και "Τα λαϊκά" (1967). Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά το λαϊκό "Το παλικάρι έχει καημό", το οποίο ερμηνεύει επίσης και ο ίδιος ο Μίκης που τραγουδά επιπλέον και το "Σ' αυτή τη γειτονιά", αμφότερα από τον κύκλο "Τα λαϊκά".

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Zorba the Greek (1964)

Η κινηματογραφική συνεργασία του Μίκη Θεοδωράκη με τον σημαντικό Ελληνοκύπριο σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη υπήρξε μακροχρόνια και ιδιαίτερα γόνιμη, κυρίως στο πεδίο της μεταφοράς στη μεγάλη οθόνη κλασικών έργων του αρχαιοελληνικού δράματος ("Ηλέκτρα", "Τρωάδες", Ιφιγένεια"). 

Η διασημότερη όμως στιγμή τους στάθηκε η ταινία "Zorba the Greek", η πολυβραβευμένη διεθνής παραγωγή της 20th Century Fox που σκηνοθέτησε ο Μιχάλης Κακογιάννης βασισμένος στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη (1883-1957) και γυρίστηκε στην Κρήτη το 1964 με διάσημα ονόματα στο καστ, όπως: Anthony Quinn, Alan Bates, Lila Kedrova, μαζί με πολλούς Έλληνες ηθοποιούς: Ειρήνη Παππά, Γιώργος Φούντας, Σωτήρης Μουστάκας, Ελένη Ανουσάκη κ.ά. Η ταινία είχε 7 υποψηφιότητες για Όσκαρ και τελικά απέσπασε 3 χρυσά αγαλματίδια.

Το βασικό μουσικό θέμα, το περίφημο "συρτάκι", γράφτηκε κατ' επιθυμία του σκηνοθέτη πάνω στη μελωδία του τραγουδιού "Στρώσε το στρώμα σου" (από τη παράσταση "Η γειτονιά των αγγέλων", 1963) σε συνδυασμό με την "Κρητικό χορό" (ή "Χανιώτικο συρτό") που είχε ήδη χρησιμοποιήσει ο συνθέτης στην ταινία "Συνοικία το όνειρο" (1961) και στη μουσική παράσταση "Όμορφη πόλη" (1962). Ο ευφυής συνδυασμός χασάπικου και χασαποσέρβικου ρυθμού αποτέλεσε ένα μουσικό πρότυπο που έγινε της μόδας και το ακολούθησαν πολλοί συνθέτες στη συνέχεια (Ζαμπέτας, Ξαρχάκος, Μαρκόπουλος, Μούτσης κλπ.) δίνοντας κι αυτοί πολύ όμορφα συρτάκια που αγαπήθηκαν πολύ από τον κόσμο. Πάντως το συρτάκι του "Ζορμπά" παραμένει ασυναγώνιστο κι ασφαλώς αποτελεί ένα από τα 2-3 διασημότερα μουσικά θέματα που έβγαλε αυτός ο τόπος στο παγκόσμιο στερέωμα. Τα άλλα δύο είναι φυσικά "Τα παιδιά του Πειραιά" και η "Μισιρλού"! Στο "Ζορμπά" χρωστάμε σε μεγάλο βαθμό την τουριστική ανάπτυξη της Ελλάδας! Και φυσικά τη διαστρέβλωση της αυθεντικής ελληνικής αισθητικής! Όλα έχουν το τίμημά τους...

Η αυθεντική ηχογράφηση του soundtrack κυκλοφόρησε αρχικά το 1964 από την αμερικανική εταιρεία 20th Century Fox και στη συνέχεια από την Columbia. Δεν πρέπει πάντως να ξεχνάμε ότι η δημοτικότητα του έργου οδήγησε τον συνθέτη σε συχνές επιστροφές σ' αυτό με ποικίλες διασκευές, με επικρατέστερη τη μορφή μπαλέτου που γράφτηκε το 1978 (αναθεωρήθηκε το 1988) κι έγινε ένα από τα πιο πολυπαιγμένα έργα του συνθέτη στις μεγάλες συμφωνικές σκηνές όλου του κόσμου. 

Επισημαίνω ότι το έτος 2004 θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως "έτος Ζορμπά", καθώς με τη συμπλήρωση 40 χρόνων από τη δημιουργία του είχαμε απανωτές εκδόσεις του έργου, μία με την αυθεντική ηχογράφηση του 1964 σε νέα ψηφιακή επεξεργασία από τη MINOS-EMI, άλλη μία με νέα ηχογράφηση του soundtrack από τη Λαϊκή Ορχήστρα Μίκης Θεοδωράκης με επικεφαλής το σπουδαίο δεξιοτέχνη του μπουζουκιού Κώστα Παπαδόπουλο (FM Records), καθώς και μια λαμπρή ηχογράφηση της εκδοχής σε μπαλέτο από τον διάσημο Ελβετό αρχιμουσικό Charles Dutoit με τη Συμφωνική Ορχήστρα του Μόντρεαλ για λογαριασμό της Decca.

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Μαγική Πόλις (1963)

Η μουσική επιθεώρηση "Μαγική Πόλις" πρωτοπαρουσιάστηκε το καλοκαίρι του 1963 στο θέατρο Παρκ κάτω από τη βαριά σκιά της πρόσφατης δολοφονίας του Γρηγόρη Λαμπράκη. Ήταν η πρώτη ουσιαστικά συνεργασία των δύο κορυφαίων συνθετών μας Μίκη Θεοδωράκη και Μάνου Χατζιδάκι, οι οποίοι κυριαρχούσαν εκείνα τα χρόνια στα μουσικά πράγματα του τόπου ανοίγοντας νέους δρόμους στο ελληνικό τραγούδι. Παρά τα θρυλούμενα για εχθρική σχέση μεταξύ τους λόγω της διαφορετικής αισθητικής αντίληψης ως προς την ερμηνεία του "Επιτάφιου", οι δύο συνθέτες είχαν ήδη κάνει μια πρώτη κοινή εμφάνιση στο θέατρο "Κεντρικόν" το 1961. Μεσολάβησε το θριαμβευτικό καλοκαίρι του 1962, όταν οι δυο τους σχεδόν ταυτόχρονα κι απέναντι ο ένας στον άλλο παρουσίασαν τις μουσικές παραστάσεις της "Όμορφης Πόλης" (ο Μίκης) και της "Οδού Ονείρων" (ο Μάνος). Και τελικά το καλοκαίρι του 1963 βρέθηκαν μαζί στην ίδια παράσταση με τη μεσολάβηση του παραγωγού Θεόδωρου Κρίτα.

Η παράσταση ήταν πλημμυρισμένη από τραγούδια. Στο πρώτο μέρος του Μίκη Θεοδωράκη και στο δεύτερο του Μάνου Χατζιδάκι. Τα περισσότερα τραγούδια ήταν καινούργια, γραμμένα ειδικά για την παράσταση. Ακούγονταν όμως και αρκετά άλλα που είχαν ήδη ακουστεί και κυκλοφορήσει νωρίτερα. Από τα τραγούδια του Μίκη καινούργια ήταν τέσσερα: "Βάρκα στο γιαλό", "Το φεγγάρι κάνει βόλτα", "Τι να την κάνω τη χαρά", "Μαργαρίτα Μαγιοπούλα". Το τελευταίο στηρίχθηκε σε παλιότερη μελωδία. Από τα τραγούδια του Μάνου καινούργια ήταν τα: "Μαγική πόλη", "Ναυτάκι", "Η κυρά". Τα τραγούδησαν μεγάλα ονόματα της τότε μουσικής σκηνής: Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Κλειώ Δενάρδου, Ντόρα Γιαννακοπούλου, Έλσα Μαργαρίτη και Νίκη Καμπά. Σε κάποιες παραστάσεις εμφανίστηκαν και ορισμένοι άλλοι τραγουδιστές, όπως ο Πάνος Τζανετής και η Έφη Παναγιώτου.

Αξιοσημείωτο επίσης ότι στο διάλειμμα της παράστασης εμφανίζονταν οι άγνωστοι τότε και πρωτοεμφανιζόμενοι συνθέτες Μάνος Λοΐζος και Χρήστος Λεοντής παίζοντας δικά τους τραγούδια. Μάλιστα ο Μάνος Λοΐζος διηύθυνε για την παράσταση τη Χορωδία του Συλλόγου Φίλων της Ελληνικής Μουσικής. Στο μπουζούκι είναι ο Γιώργος Ζαμπέτας, αλλά και το δίδυμο Κώστας Παπαδόπουλος και Λάκης Καρνέζης, ενώ ο επίσης άγνωστος Δήμος Μούτσης παίζει φυσαρμόνικα.

Σημειώνω ότι το μέρος του Μίκη Θεοδωράκη εκδόθηκε για πρώτη φορά συγκεντρωτικά στη μεγάλη σειρά των έργων του συνθέτη σε remaster ψηφιακή επεξεργασία το 2003, ενώ σε μορφή αυτοτελούς soundtrack το βασικό υλικό της παράστασης πρωτοεκδόθηκε το 2006 με την επιμέλεια του Μάκη Δελαπόρτα.

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Φαίδρα (1962/2002)

Αν και ο διάσημος σκηνοθέτης Jules Dassin (1911-2008), σύζυγος της Μελίνας Μερκούρη και μέγας ελληνολάτρης, συνέδεσε την ελληνική του καριέρα με τον Μάνο Χατζιδάκι με τις μεγάλες τους συνεργασίες στο διάστημα 1960-1967, έχει ωστόσο στο ενδιάμεσο αυτού του διαστήματος και μια εμβληματική συνεργασία με τον Μίκη Θεοδωράκη στην ταινία "Φαίδρα" που γυρίστηκε το 1961 σε περιοχές του Πειραιά και της Ύδρας και προβλήθηκε το 1962 σε διεθνή διανομή με ένα σπουδαίο καστ πρωταγωνιστών, επικεφαλής του οποίου ήταν η φανταχτερή Μελίνα Μερκούρη και ο εσωστρεφής Anthony Perkins. 

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλες οι "ελληνικές" ταινίες του Ντασέν αντλούσαν τη θεματολογία τους από την ελληνική ζωή και ιστορία. Στην περίπτωση της "Φαίδρας" ο σκηνοθέτης κατέφυγε σε έναν από τους πιο κλασικούς μύθους της ελληνικής αρχαιότητας, γνωστό κυρίως από τον Ευριπίδη, τον οποίο προσάρμοσε στη σύγχρονη πραγματικότητα: Κατά τη μυθολογία, η Φαίδρα ήταν κόρη του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα και δεύτερη γυναίκα του Θησέα, βασιλιά της Αθήνας. Η Φαίδρα ερωτεύτηκε σφοδρά τον Ιππόλυτο, γιο του Θησέα, αλλά ο έρωτάς της δε βρήκε ανταπόκριση. Τότε η πληγωμένη γυναίκα συκοφάντησε τον προγονό της στον σύζυγό της υποστηρίζοντας ότι επιχείρησε να τη βιάσει. Ο Θησέας την πίστεψε κι έδιωξε κακήν κακώς από τη χώρα τον γιο του, ο οποίος οδηγώντας το άρμα του έπεσε σ' ένα γκρεμό και βρήκε τραγικό θάνατο. Η Φαίδρα δεν άντεξε τις τύψεις που την κατέλαβαν και αυτοκτόνησε.

Το μύθο αυτόν μετέφερε στη σύγχρονη εποχή η συγγραφέας Μαργαρίτα Λυμπεράκη σε συνεργασία με τον Ντασσέν: Ο νεαρός Αλέξης, γιος ενός πάμπλουτου εφοπλιστή, και η μητριά του Φαίδρα θα αναπτύξουν μια παράτολμη ερωτική σχέση μεταξύ τους, η οποία θα καταλήξει σε τραγικό φινάλε και για τους δύο.

Εξαιρετική και η μουσική επένδυση της ταινίας από τον Μίκη Θεοδωράκη. Κορυφαία στιγμή της ταινίας η ερωτική σκηνή, όπου η Μελίνα ερμηνεύει συγκλονιστικά το αριστουργηματικό "Αγάπη μου" σε στίχους του Γιάννη Θεοδωράκη, ένα πραγματικό λυρικό αριστούργημα. Ακούγεται επίσης το τραγούδι "Ροδόσταμο" σε στίχους του Νίκου Γκάτσου (προερχόμενο από τον κύκλο τραγουδιών "Αρχιπέλαγος"), αλλά και το θέμα του τραγουδιού "Βράχο βράχο" σε ορχηστρική χορευτική εκδοχή.

Τα υπόλοιπα θέματα είναι οργανικά και υπηρετούν της ανάγκες της πλοκής. Στο φινάλε ακούγεται ένα θέμα από εκκλησιαστικό όργανο που παραπέμπει στον Bach και αποδίδει τη στιγμή του θανάτου των δύο ηρώων. 

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Ηλέκτρα (1962/2003)

Η θητεία του Μίκη Θεοδωράκη στο πεδίο της μουσικής επένδυσης του αρχαίου δράματος υπήρξε διαχρονική και διαρκής, τόσο στη θεατρική σκηνή, όσο και στην κινηματογραφική, και μάλιστα σε ποικίλες φόρμες, από απλά soundtrack μέχρι συνθέσεις μπαλέτου ή και όπερας, αλλά και συμφωνικές σελίδες.

Την πρώτη μεγάλη κινηματογραφική του μουσική για αρχαία τραγωδία αποτελεί η ταινία της Finos Film "Ηλέκτρα" που σκηνοθέτησε ο Μιχάλης Κακογιάννης το 1962. Η ταινία βασίζεται στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη και απέσπασε το βραβείο καλύτερης μεταφοράς θεατρικού έργο στο Φεστιβάλ Καννών το 1962, ενώ ήταν υποψήφια για το Oscar καλύτερης ξένης ταινίας. Ο σκηνοθέτης θέλοντας να κορυφώσει την κινηματογραφική σημειολογία της σιωπής αφαίρεσε ένα μεγάλο κομμάτι του αρχικού διαλόγου. Στον κεντρικό ρόλο ήταν η Ειρήνη Παππά, ενώ συμμετείχαν ο Γιάννης Φέρτης, η Αλέκα Κατσέλη, ο Μάνος Κατράκης και πλειάδα άλλων σημαντικών ηθοποιών. 

Η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, εξαιρετικά λειτουργική και ευφάνταστη, βασίζεται κυρίως στο σαντούρι, το κλαρίνο και τα κρουστά. Ο δίσκος πρωτοκυκλοφόρησε το 1962 από τη Philips με 14 μικρές ορχηστρικές σουίτες χωρίς επιμέρους τίτλους, ενώ επανεκδόθηκε ψηφιακά δυο φορές, πρώτα το 1996 από τη Sakkaris Records (σε 14 μέρη) και το 2003 με νέα ψηφιακή επεξεργασία από την FM Records σε πλήρη μορφή, η οποία περιλαμβάνει για πρώτη φορά και το τραγούδι "Ο ήλιος κοίταξε τη γη" (μέρος 6) σε στίχους του Μιχάλη Κακογιάννη, που αποδίδουν η Γιώτα Λύδια, ο Νότης Περγιάλης και χορωδία.

Ο σκηνικός Θεοδωράκης: Συνοικία το Όνειρο (1961/2006)

Στις 16 Οκτωβρίου 1961, μετά από μεγάλα εμπόδια από τη λογοκρισία της εποχής, παίχτηκε με περικοπές η νεορεαλιστική ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο", ένα δυνατό κοινωνικό δράμα που περιγράφει τις άθλιες συνθήκες ζωής σε μια φτωχογειτονιά της Αθήνας (Πετράλωνα), όπως διαμορφώθηκαν στη μετεμφυλιακή Ελλάδα και στο πλαίσιο του ανεξέλεγκτου κύματος αστυφιλίας που μάστιζε τον τόπο ερημώνοντας την επαρχία και στιβάζοντας ανθρώπους σε απομονωμένες γειτονιές της πρωτεύουσας, διαμορφώνοντας έτσι ένα δυνατό κοντράστ απέναντι στη φανταχτερή επίφαση που προκάλεσε ο περίφημος νόμος της "αντιπαροχής" της κυβέρνησης Καραμανλή, αλλά και η συστηματική προσπάθεια για προβολή μιας ωραιοποιημένης Ελλάδας με σκοπό την τουριστική ανάπτυξη*. Προφανώς η ταινία δεν εξυπηρετούσε την κεντρική κυβερνητική γραμμή και γιαυτό αρχικά απαγορεύτηκε ολοκληρωτικά, για να επιτραπεί τελικά η προβολή μιας λογοκριμένης εκδοχής της μετά τη γενική κατακραυγή.

Το σενάριο της ταινίας υπέγραψαν δυο δεδηλωμένοι αριστεροί δημιουργοί, ο ποιητής Τάσος Λειβαδίτης και ο πεζογράφος Κώστας Κοτζιάς. Πρωταγωνιστές οι: Αλέκος Αλεξανδράκης, Μάνος Κατράκης, Αλίκη Γεωργούλη, Αλέκα Παΐζη και Σαπφώ Νοταρά. Η ταινία απέσπασε αρκετά βραβεία στο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης αγνοώντας επιδεικτικά τις κυβερνητικές αντιδράσεις, αλλά η οικονομική ζημιά του Αλέκου Αλεξανδράκη στάθηκε αποφασιστικός παράγοντας, για να σταματήσει εκεί τις σκηνοθετικές του φιλοδοξίες.

Ένα από τα μεγάλα προσόντα της ταινίας πάντως είναι και η μουσική της επένδυση που φέρει τη βαριά υπογραφή του Μίκη Θεοδωράκη σε μια εποχή που το όνομά του μεσουρανούσε στο ελληνικό πεντάγραμμο, αφού ήδη είχε καταθέσει τα πρώτα μεγάλα λαϊκά του τραγούδια κι έδειχνε ένα καινούργιο δρόμο για το ελληνικό τραγούδι με πρωταρχικό υλικό τον ποιητικό λόγο. Στην ταινία λοιπόν ακούγονται, πέρα από κάποια οργανικά θέματα, και δύο καθαρόαιμα λαϊκά τραγούδια, το αριστουργηματικό "Βρέχει στη φτωχογειτονιά" σε στίχους Τάσου Λειβαδίτη και το "Μάνα" σε στίχους του Κώστα Βίρβου. Αμφότερα ερμηνευμένα από τη στιβαρή φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση κυκλοφόρησαν σε δίσκο 45 στροφών, ενώ λίγο αργότερα εντάχθηκαν και στον κύκλο τραγουδιών της πρώτης "Πολιτείας". 

Το soundtrack κλείνει με τον διάσημο πλέον "Κρητικό χορό"*, ένα θέμα που θα χρησιμοποιήσει ο συνθέτης την επόμενη χρονιά και στη θεατρική παράσταση "Όμορφη πόλη", ενώ έμελλε μερικά χρόνια αργότερα να αποτελέσει τη μαγιά πάνω στην οποία χτίστηκε το περίφημο θέμα του "Ζορμπά", το οποίο θα καταγραφεί ως ένα από τα διασημότερα μουσικά θέματα του 20ου αιώνα!

Αξίζει, τέλος, να πούμε ότι το συγκεκριμένο soundtrack εκδόθηκε μόλις το 2006 με την επιμέλεια του Μάκη Δελαπόρτα, αν και στη συνέχεια εντάχθηκε ως κανονικός δίσκος στην επίσημη εργογραφία του συνθέτη που επανακυκλοφόρησε σε νέα ψηφιακή επεξεργασία το 2011.

Τα παιδικά της Μαρίζας: Τα τραγούδια πάνε θέατρο (2005)

Με το δίσκο "Τα τραγούδια πάνε θέατρο" κλείνουμε αυτό το αφιέρωμα στην παιδική δισκογραφία της Μαρίζας Κωχ διευκρινίζοντας ότι η αγαπημένη καλλιτέχνιδα δε σταμάτησε εδώ, αλλά συνέχισε και συνεχίζει το σημαντικό της έργο στο συγκεκριμένο πεδίο.

Ο δίσκος λοιπόν αυτός περιλαμβάνει έναν κύκλο ψυχαγωγικών τραγουδιών που έγραψε η Μαρίζα για το θεατρικό παιχνίδι που αποτελεί σημαντική δράση στο πλαίσιο του Ανοιχτού Κέντρου Βιωματικής Μουσικής Αγωγής, που ίδρυσε το 1994. Η μουσική και στίχοι γράφτηκαν από την ίδια, ενώ τραγουδούν τα παιδιά του Κέντρου μαζί με τη δημιουργό. Αλλά ας αφήσουμε την ίδια να μας εξηγήσει πώς γράφτηκαν και πώς λειτουργούν αυτά τα τραγούδια:

"Τα τραγούδια που έγραψα και τους έδωσα τον τίτλο «Τα τραγούδια πάνε θέατρο» είναι αποτέλεσμα των παιχνιδιών που πολλές φορές σκάρωσα και έπαιξα με τα παιδιά επί σκηνής. Έφτιαξα το υλικό αυτό, για να γίνει άμεση και εύκολη η μαθησιακή επικοινωνία στις συναντήσεις μας και ακόμη για να ικανοποιήσω την ανάγκη των παιδιών για θεατρική έκφραση. Πρώτος παιδικός δίσκος με τον ίδιο στόχο ήταν «Τα χρωματιστά τραγούδια», που πιστεύω ότι βοήθησαν τους εκπαιδευτικούς να διδάξουν στα παιδιά την καθαρότητα των φωνηέντων, το ρυθμό στο λόγο και στη μουσική. Τώρα, με το δίσκο «Τα τραγούδια πάνε θέατρο», μαζί με τη πρόταση για σωστή άρθρωση του λόγου, προσφέρεται στα παιδιά ένας κύκλος τραγουδιών για ψυχαγωγία μέσα από το θεατρικό παιχνίδι που τα βοηθά στην αυθόρμητη έκφραση τους. Την ενότητα των τραγουδιών αυτού του δίσκου την αφιερώνω στα τρεις χιλιάδες παιδιά, που έχουν παρακολουθήσει κοντά μου αυτά τα δέκα χρόνια το πρόγραμμα της Βιωματικής Μουσικής Αγωγής, καθώς και σε όλα τα παιδιά, τους γονείς και τους δασκάλους τους, που με το ενδιαφέρον τους συμβάλλουν σε νέες καλλιτεχνικές αναζητήσεις, που αφορούν στην συναισθηματική και πνευματική ανάπτυξη των παιδιών...".

Η καλαίσθητη έκδοση κοσμείται με ζωγραφικούς πίνακες του Αλέκου Φασιανού. Τη μικρή ορχήστρα αποτελούν ο Νίκος Οικονομίδης (βιολί), ο Μιχάλης Νικόπουλος (λαούτο, μπαγλαμαδάκι), ο Ηλίας Βαμβακούσης (κιθάρα, ούτι), ο Θωμάς Δρόσος (κλαρίνο, φλογέρα) και η Τζένη Ντούρου (κρουστά). 

Τα παιδικά της Μαρίζας: Τα χρωματιστά τραγούδια (2002)

Τα "Χρωματιστά Τραγούδια" είναι ένας ακόμη ενδιαφέρων δίσκος της ακούραστης Μαρίζας Κωχ ενταγμένος στη μεγάλη σειρά των παιδικών της ηχογραφήσεων για λογαριασμό της δικής της εταιρίας, της Verso.

Η ίδια εδώ έχει γράψει τη μουσική και τους στίχους. Όλα εξυπηρετούν σταθερά τους δύο βασικούς στόχους του Βιωματικού Εργαστηρίου της: Την ψυχαγωγία και την παιδαγωγική καθοδήγηση των παιδιών που την πλαισιώνουν. Τα τραγούδια ερμηνεύουν τα παιδιά Δώρα Πετρίδη, Λυδία Σέρβου και Μαρία Δείκτα, καθώς και ο τραγουδιστής Μανώλης Χασιώτης. Το όλο εγχείρημα υποστηρίζουν με τη συμμετοχή τους οι μεγάλες ερμηνεύτριες Μαρία Φαραντούρη και Νένα Βενετσάνου. Η λιτή ορχήστρα αποτελείται από πιάνο και λαϊκά παραδοσιακά όργανα.

Η έκδοση είναι καλαίσθητη με πλήρες ένθετο που περιλαμβάνει πληροφοριακό υλικό για τους συντελεστές του δίσκου μαζί με φωτογραφικό υλικό και ζωγραφικούς πίνακες του Γιάννη Ψυχοπαίδη και των μαθητών της σχολής του. Από το ενδιαφέρον σημείωμα του δημοσιογράφου Αντώνη Μποσκοΐτη αντιγράφω ένα απόσπασμα που το βρήκα πολύ πετυχημένο: "Από τα πρώτα της βήματα στην τέχνη της μουσικής η Μαρίζα σα να ήθελε ν' αποδράσει από τον κόσμο των μεγάλων! Γιαυτό ταυτόχρονα με τις μελοποιήσεις της πάνω σε σπουδαίους Έλληνες ποιητές (τον Νίκο Καββαδία εννοεί, παρά τον πληθυντικό) και τις συνεχείς περιοδείες της ανά τον κόσμο, έβρισκε πάντοτε το χρόνο να ασχολείται με την παιδική ψυχαγωγία, άλλοτε μέσα από το δρόμο της δισκογραφίας κι άλλοτε μέσα από ζωντανές παραστάσεις...". Συμφωνώ απόλυτα! 

Τα παιδικά της Μαρίζας: Μια εκδρομή με τις 9 Μούσες (2001)

"Μια εκδρομή με τις 9 Μούσες". Άλλος ένας παιδικός δίσκος της Μαρίζας Κωχ με την ομάδα των παιδιών της μουσικοπαιδαγωγικής της σχολής που εδώ διάλεξαν κι ερμηνεύουν με κέφι και ζωντάνια μερικά πασίγνωστα στεριανά τραγούδια από τη μια άκρη της Ελλάδας ως την άλλη. Ο δίσκος τελειώνει με το μουσικό παραμύθι της Μαρίζας "Ή είμαι λέων ή δεν είμαι!".

Την ομάδα των εννιά παιδιών που διάλεξε εδώ για την ερμηνεία των τραγουδιών την ονόμασε προσφυώς "9 Μούσες". Ακόμη και το εξώφυλλο του δίσκου είναι δική τους δουλειά. Μαζί τους ακούγεται ο Παύλος Καλλιούσης στο ρόλο της ανδρικής φωνής. Τα τραγούδια είναι εναρμονισμένα για λιτότατο οργανικό σχήμα, που περιλάμβάνει κλαρίνο, φλογέρα, λαούτο και κρουστά. Ενδιάμεσα ακούγονται οι αυθόρμητες παιδικές φωνές που δίνουν την αίσθηση της ζωντανής ηχογράφησης. Το αποτέλεσμα είναι πραγματικά πανέμορφο. 

Σημειώνει χαρακτηριστικά η Μαρίζα: "Λένε ότι πατρίδα μας είναι και τα παιδικά μας χρόνια. Πολύ μ' αρέσει αυτό! Νά λοιπόν που κι εγώ με την παιδική δισκοθήκη μου βοηθώ ν' ακουστεί το τραγούδι των παιδιών σήμερα μαζί με ό,τι καλύτερο τραγούδησε και μας παρέδωσε η παιδική ψυχή των μεγάλων...".

Τα παιδικά της Μαρίζας: Μια γιορτή με παιχνιδοτράγουδα (1999)

Με τίτλο "Μια γιορτή με παιχνιδοτράγουδα" εκδόθηκε άλλος ένας όμορφος παιδικός δίσκος της Μαρίζας Κωχ  από τη Verso το 1999, δυο χρόνια μετά το θαυμάσιο "Η γοργόνα ταξιδεύει τον μικρό Αλέξανδρο". 

Πρόκειται για μια μεγάλη συλλογή με παιδικά τραγούδια που σίγουρα πολλοί από μας τραγουδήσαμε κάποτε στα παιδικά μας παιχνίδια, εδώ επιδέξια δουλεμένα από τη Μαρίζα με την υπέροχη παιδική συντροφιά της που τα ηχογράφησαν ζωντανά με τον πηγαίο παιδικό αυθορμητισμό διάχυτο σε όλο το υλικό. Η ίδια μας δίνει τις δικές της εξηγήσεις για το δίσκο:

"Με τη συλλογή αυτή θέλησα να πάρω μαζί μου τα παιδιά σε ένα ταξίδι γνώριμο και ονειρεμένο. Το παιχνίδι, το τραγούδι κι ο χορός είναι δυνάμεις που ανεβάζουν τα παιδιά στον ουρανό. Μαζί τους απογειώνομαι και εγώ που έχω τη χαρά να ταχταρίζω κάθε φορά κι άλλα παιδιά. Σ' αυτή τη γιορτή ταχταρίζω τα παιδιά από τη γειτονιά μου που ο αυθορμητισμός τους πιστεύω ότι πέρασε στη ζωντανή ηχογράφηση. Ποτέ δε χόρτασα να τραγουδώ στα παιδιά που όλο και περισσότερο νιώθω ότι τους ανήκω...".

Τα παιδικά της Μαρίζας: Η Γοργόνα ταξιδεύει τον μικρό Αλέξανδρο (1997)

Η συστηματική ενασχόληση της Μαρίζας Κωχ με τα παιδιά αναπτύχθηκε σε ποικίλα επίπεδα που περιλαμβάνουν μουσικές εκδόσεις, παιδικά βιβλία, παιδικές θεατρικές παραστάσεις, αλλά και το πολυσήμαντο Εργαστήρι Μουσικής Βιωματικής Παιδείας, όπου είχε τη δυνατότητα της καθημερινής ζωντανής επαφής με τα παιδιά. Παρόλο που δεν έπαψε ποτέ ν' ασχολείται με το παραδοσιακό τραγούδι, αλλά και με προσωπικές της δημιουργίες, ήδη από τη δεκαετία του '80 το κύριο ενδιαφέρον της είχε πλέον επικεντρωθεί στα παιδιά κι αυτό αποτυπώνεται και στη δισκογραφική της δραστηριότητα που μέσα σε μια εικοσαετία είχε ήδη μετουσιωθεί σε ένα υπολογίσιμο σε όγκο και ποιότητα παιδικό ρεπερτόριο.

Το 1997 ίδρυσε τη δική της δισκογραφική εταιρία με την ονομασία Verso, τη δραστηριότητα της οποίας εγκαινίασε με τον παιδικό δίσκο "Η Γοργόνα ταξιδεύει τον μικρό Αλέξανδρο" βασισμένο στην ομώνυμη παιδική παράσταση του 1994, η οποία εκδόθηκε την ίδια χρονιά και σε βιβλίο από τον Κέδρο. Πρόκειται για μια εκτεταμένη συλλογή τραγουδιών, πρωτότυπων, αλλά κυρίως παραδοσιακών από διάφορα μέρη της Ελλάδας που συντροφεύουν ένα φανταστικό ταξίδι από τη Θράκη και την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα (Μακεδονία, Ήπειρο, Θεσσαλία, Στερεά, Πελοπόννησο) ως τα Επτάνησα, την Κρήτη, την Κύπρο, τα Δωδεκάνησα με κατάληξη στις Κυκλάδες που εναλλάσσονται με αφηγήσεις και αυθεντικά παραδοσιακά τραγούδια. Ένα μουσικό αφηγηματικό παραμύθι με το καράβι της γνώσης και της συλλογικής μνήμης που συνοδεύεται από τον πελαγίσιο ψίθυρο της Γοργόνας: «Ζει ο Βασιλιάς Αλέξανδρος;». Τιμονιέρης του καραβιού η Μαρίζα κι επιβάτες ένα υπέροχο τσούρμο παιδιών που την περιστοιχίζουν...

Τα παιδικά της Μαρίζας: Ένα περιβόλι γεμάτο τραγούδια (1978)

Το 1978 η Μαρίζα Κωχ, μετά από μία γόνιμη περίοδο στη Minos (1971-1976), όπου μας έδωσε υπέροχες ερμηνείες παραδοσιακών μας τραγουδιών με μια εντελώς καινούργια ενορχηστρωτική αντίληψη προσαρμοσμένη και στο κίνημα του διεθνούς φολκ τραγουδιού, ενώ παράλληλα άρχισε να δοκιμάζει και τις δικές της συνθετικές ικανότητες με θαυμάσια αποτελέσματα, ευρισκόμενη πλέον στη στέγη της CBS αποφασίζει να διευρύνει το μουσικό της πεδίο και μας δίνει δύο πολύ ενδιαφέροντες παιδικούς δίσκους ("Ένα περιβόλι γεμάτο τραγούδια", "Μια εκδρομή με τη Μαρίζα"), οι οποίοι και θα αποτελέσουν την απαρχή μιας υπέροχης σειράς τραγουδιών για παιδιά που θα μονοπωλήσουν άλλωστε τα επόμενα χρόνια το ενδιαφέρον της μέσα από ένα ζηλευτό μουσικοπαιδαγωγικό έργο.

Ο δίσκος λοιπόν "Ένα περιβόλι γεμάτο τραγούδια" αποτελεί μια πολύ όμορφη συλλογή τραγουδιών για παιδιά αντλημένων από την αστείρευτη δεξαμενή της ελληνικής παράδοσης, ιδιαίτερα του νησιωτικού χώρου και των μικρασιατικών παραλίων. Κάποια από τα τραγούδια αυτά τα είχε ήδη ερμηνεύσει η ίδια και στους πρώτους προσωπικούς της δίσκους, αλλά εδώ αποδίδονται σε μια πιο απλή μορφή με τη συμμετοχή μάλιστα παιδιών και δημοτικής ορχήστρας υπό την ενορχηστρωτική επιμέλεια του Τάσου Καρακατσάνη. Εξαίρεση αποτελεί το ακροτελεύτιο τραγούδι ("Γεια χαρά") που είναι πρωτότυπη σύνθεση της Μαρίζας.

Σκηνική δισκογραφία | Σταύρος Ξαρχάκος: Ευριπίδη Τρωάδες (2004)

Ολοκληρώνουμε εδώ το πρώτο μέρος από το εκτεταμένο αφιέρωμά μας στη σκηνική ελληνική δισκογραφία που αφορά στους παλιότερους συνθέτες μας με την αυτονόητη επισήμανση ότι το συγκεκριμένο πεδίο είναι ανεξάντλητο κι οπωσδήποτε σύντομα θα επανέλθουμε επικεντρώνοντας και στους νεότερους δημιουργούς.  

Θα σταθούμε λοιπόν σήμερα σε ένα ακόμη δείγμα της μουσικής προσέγγισης του μεγάλου συνθέτη Σταύρου Ξαρχάκου στο αρχαίο δράμα, θυμίζοντας ότι ήδη έχουμε δει τη μουσική του για την αριστοφανική κωμωδία "Λυσιστράτη" (1972). Τούτη τη φορά λοιπόν έχουμε δική του μουσική από το πεδίο της τραγωδίας και ειδικότερα από τις "Τρωάδες" του Ευριπίδη που γράφτηκε το 2004 και εκδόθηκε μάλιστα αμέσως σε δίσκο, αν και για έναν ανεξήγητο λόγο η συγκεκριμένη έκδοση αγνοείται από τη δισκογραφική αγορά, ενώ ούτε καν την καταγράφει στον κατάλογό του ο άριστα ενημερωμένος Πέτρος Δραγουμάνος, τουλάχιστον στην έκδοση του 2019 που έχω υπόψιν μου!

Η πρώτη διδασκαλία των "Τρωάδων" του Ευριπίδη έγινε στην Αθήνα την άνοιξη του 415 π.Χ. και χάρισε στον ποιητή το 2ο βραβείο. Το έργο γράφτηκε σε μια φορτισμένη χρονική συγκυρία, καθώς μαίνονταν ακόμη ο Πελοποννησιακός Πόλεμος κι ετοιμαζόταν η εκστρατεία στην Σικελία, ενώ βάραινε έντονα τις συνειδήσεις των Αθηναίων πολιτών η πρόσφατη σφαγή των Μηλίων. Όλη αυτή η ατμόσφαιρα είναι βέβαιο ότι επηρέασε βαθιά τον Ευριπίδη ενεργοποιώντας τα αντιπολεμικά του αντανακλαστικά κι έτσι η σύνθεση του έργου μοιάζει αποτέλεσμα όλης αυτής της εσωτερικής διεργασίας. Οι "Τρωάδες" εν τέλει είναι ένα αιώνιο αντιπολεμικό μανιφέστο που με τόλμη ανέδειξε την ανέλπιδη μοίρα των γυναικών της εκπορθημένης Τροίας επικεντρώνοντας στην τραγική φιγούρα της Εκάβης, αλλά και στην τραγική μοίρα όλων των γυναικών που μετατρέπονται σε λάφυρα των εκπορθητών Αχαιών. Η βία και ο πόλεμος είναι στο στόχαστρο του τολμηρού δημιουργού που συχνά ανέτρεχε στον τρωικό μυθολογικό κύκλο, για να αντλήσει τη θεματολογία των έργων του. Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι είχαν προηγηθεί τα έργα του "Εκάβη" και "Ανδρομάχη", ενώ ακολούθησε και η "Ελένη". 

Το έργο ανέβηκε από τo θίασο Θεατρική Διαδρομή ανοίγοντας τα Επιδαύρια του 2004. Τη σκηνοθεσία έκανε ο Διαγόρας Χρονόπουλος πάνω στη δόκιμη μετάφραση του έμπειρου Κ.Χ. Μύρη, η οποία είχε χρησιμοποιηθεί και δυο χρόνια νωρίτερα στην παράσταση του ίδιου έργου που σκηνοθέτησε ο Αντώνης Αντύπας κι έγραψε μουσική η Ελένη Καραΐνδρου. Συμμετείχαν οι ηθοποιοί: Γιάννης Θωμάς (Ποσειδών), Μάγδα Πένσου (Αθηνά), Άννα Βαγενά (Εκάβη), Γιάννης Βούρος (Ταλθύβιος), Πέγκυ Τρικαλιώτη (Κασσάνδρα), Τάνια Τρύπη (Ανδρομάχη), Χρήστος Ζαχάρωφ (Αστυάναξ), Δημήτρης Λιγνάδης (Μενέλαος), Κατερίνα Λέχου (Ελένη).

Ο Σταύρος Ξαρχάκος έγραψε τη μουσική και τα τραγούδια της παράστασης. Πρόκειται για μια μεγάλη σουίτα ελεγειακού ύφους, όπως επιβάλλει το τραγικό περιεχόμενο του έργου. Η οργανική συνοδεία είναι λιτότατη: Πιάνο, πλήκτρα, φλάουτο και ντουντούκα. Παίζουν οι μουσικοί: Αχιλλέας Γουάστωρ (πιάνο, keyboards), Βασίλης Δρογκάρης (keyboards), Tigran Sargsyan (φλάουτο, ντουντούκα). Το εξώφυλλο σχεδίασε ο Γιώργος Σταθόπουλος.

Σκηνική δισκογραφία | Σταύρος Ξαρχάκος: Ρεμπέτικο (1983)

Μετά από μακροχρόνια σιωπή ο Σταύρος Ξαρχάκος επανέρχεται δριμύτερος το 1983 με έναν σπουδαίο κύκλο τραγουδιών που και πάλι έχει σκηνική αφορμή. Και αφορμή αυτή τη φορά στάθηκε η κλασική πλέον ταινία "Ρεμπέτικο" που σκηνοθέτησε ο Κώστας Φέρρης σε σενάριο δικό του και της Σωτηρίας Λεονάρδου με θέμα τη ζωή της μεγάλης ρεμπέτισσας Μαρίκας Νίνου (1918-1957) που μεγαλούργησε στα μεταπολεμικά χρόνια πλάι στον Βασίλη Τσιτσάνη. Η πολυβραβευμένη αυτή ταινία του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου και του ΕΙΡΤ με πρωταγωνιστές τους Σωτηρία Λεονάρδου, Νίκο Καλογερόπουλο, Μιχάλη Μανιάτη, Θέμιδα Μπαζάκα, Νίκο Δημητράτο και Κωνσταντίνο Τζούμα, έκανε μεγάλη εντύπωση και συνέβαλε αποφασιστικά στην αναθέρμανση του ενδιαφέροντος για το ρεμπέτικο τραγούδι σε μια εποχή που ήδη είχαν αρχίσει να ξεπηδούν πολυάριθμες ρεμπέτικες κομπανίες.

Ο Σταύρος Ξαρχάκος είχε ήδη δέκα χρόνια νωρίτερα μια πολύ πετυχημένη συνεργασία με τον Κώστα Φέρρη στην εμβληματική τηλεοπτική σειρά "Οι έμποροι των εθνών", όπου ο Νίκος Ξυλόυρης ερμήνευε το υπέροχο "Ήτανε μια φορά" σε στίχους του Φέρρη. Εδώ λοιπόν έγραψε μια σειρά όμορφα λαϊκά τραγούδια προσαρμοσμένα στο ύφος της εποχής που ζωντάνευε η ταινία. Κάποιοι μίλησαν για τόσο πετυχημένη αφομοίωση αυτού του ύφους από τον συνθέτη, ώστε τα τραγούδια του θα μπορούσαν κάλλιστα να είχαν γραφτεί από τον Βαμβακάρη ή τον Τσιτσάνη! Υπερβολή φυσικά. Γιατί τα τραγούδια, πέρα από την επίφαση ενός ρεμπέτικου ηχοχρώματος, φέρουν καθαρά τη σφραγίδα του μεγάλου τους δημιουργού και του δεδομένου ταλέντου του στο πεδίο του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού. Ο Ξαρχάκος άλλωστε δεν ήταν ξένος προς ένα τέτοιο μουσικό ύφος. Θα θυμίσω ότι δύο από τα πρώτα πρώτα τραγούδια του εν έτει 1962 ("Έχω μια δεκάρα τρύπια", "Τρεις μάγκες τρεις γερόμαγκες") ήταν γραμμένα σε καθαρά ρεμπέτικο ύφος κι ερμηνεύτηκαν ακριβώς γι' αυτόν το λόγο από τον μεγάλο ρεμπέτη Στράτο Παγιουμτζή.

Βασικός συναυτουργός αυτών των σπουδαίων τραγουδιών στάθηκε ο μέγας Νίκος Γκάτσος, ο συνεπής συνεργάτης του συνθέτη από το ξεκίνημά του σχεδόν. Μαζί έδωσαν κατά καιρούς σπουδαία τραγούδια με αποκορύφωμα τη συνεργασία τους στον κύκλο τραγουδιών "Νυν και Αεί" (1974). Δουλεύοντας κυρίως πάνω σε έτοιμες μελωδίες που του έδινε ο συνθέτης ο Γκάτσος έγραψε εννέα τραγούδια, μεταξύ των οποίων ξεχώρισε αμέσως το δυνατό ζεϊμπέκικο "Το δίχτυ", που γνώρισε αρκετές μεταγενέστερες εκτελέσεις. Ωστόσο το εισαγωγικό συγκλονιστικό τραγούδι "Μάνα μου Ελλάς" (διάρκειας σχεδόν 10 λεπτών) και το επιλογικό "Το πρακτορείο" είναι τα πιο αντιπροσωπευτικά της ποιητικής στιχουργίας του Γκάτσου.

Εκτός όμως από τα τραγούδια του Γκάτσου στο δίσκο περιλαμβάνεται κι ένα τραγούδι σε στίχους του Κώστα Φέρρη ("Στου Θωμά"), άλλα δύο παραδοσιακά ("Τα παιδιά της Άμυνας", "Ιμιτλερίμ") που διασκεύασε κατάλληλα ο Σταύρος Ξαρχάκος, καθώς κι ένα ορχηστρικό ("Χασάπικο '22") του συνθέτη.

Διευκρινίζω εδώ ότι στην εμπλουτισμένη επανέκδοση του έργου το 2004 σε διπλό ψηφιακό δίσκο έχουν προστεθεί ακόμη τέσσερα μέρη, από τα οποία τα τρία είναι ορχηστρικά, ενώ το σμυρνέικο τραγούδι "Ερηνάκι" έχει μουσική του Παναγιώτη Τούντα σε διασκευή του Ξαρχάκου.

Στην ερμηνεία των τραγουδιών έχουμε επικεφαλής τους Νίκο Δημητράτο, Σωτηρία Λεονάρδου και Τάκη Μπίνη. Συμμετέχουν επίσης οι: Κώστας Τσίγγος, Κώστας Ματζόπουλος, Ν. Μαραγκόπουλος. Θόδωρος Πολυκανδριώτης και ο Σταύρος Ξαρχάκος, καθώς και χορωδία.

Σταύρος Ξαρχάκος: Η Συμφωνία της Γιάλτας... και της πικρής αγάπης τα τραγούδια (1976)

Αναφερθήκαμε ήδη αρκετές φορές σ' αυτόν το δίσκο του Σταύρου Ξαρχάκου, οπότε πλέον ήρθε και η σειρά του για μια αναλυτικότερη παρουσίαση. Αναφέρομαι στον διπλό κύκλο τραγουδιών "Η Συμφωνία της Γιάλτας... και της πικρής αγάπης τα τραγούδια" που εκδόθηκε το 1976 από την Columbia και παραμένει ένα από τα πιο υποτιμημένα έργα του συνθέτη, αν και έχει εξαιρετικά ενδιαφέρον υλικό και μερικές από τις πιο ξεχωριστές στιγμές του δημιουργού, ενώ μετά την κυκλοφορία του ο συνθέτης για κάμποσα χρόνια θα σταματήσει να ηχογραφεί καινούργιο υλικό, για να επανεμφανιστεί δυναμικά το 1983 με το "Ρεμπέτικο".

Πρέπει βέβαια πρώτα να διευκρινίσω ότι η ένταξη αυτού του δίσκου στην κατηγορία της σκηνικής δισκογραφίας γίνεται κάπως καταχρηστικά, δεδομένου ότι το υλικό του μόνο κατά το ήμισυ περίπου προέρχεται από το θέατρο, ενώ το υπόλοιπο μέρος καλύπτεται με καινούργια τραγούδια. Και όπως ίσως μπορεί κανείς να καταλάβει, η έκδοση περιλαμβάνει δύο ανεξάρτητες και εντελώς διαφορετικού μουσικού ύφους ενότητες, από τις οποίες η μία ανήκει στον Νίκο Ξυλούρη και η άλλη στη Δήμητρα Γαλάνη. Ας τις δούμε λοιπόν πιο αναλυτικά:

Η πρώτη ενότητα που επιγράφεται "Η Συμφωνία της Γιάλτας..." αποτελείται από έξι τραγούδια, από τα οποία ο Νίκος Ξυλούρης αποδίδει τα πέντε με το δικό του συγκλονιστικό και απόλυτα εκφραστικό τρόπο. Τα τρία από αυτά σε στίχους του Παύλου Μάτεσι ακούγονται σε δεύτερη έκτέλεση και προέρχονται από τη θεατρική παράσταση "Κόκκινα τριαντάφυλλα για μένα" (1974), όπου τα ερμήνευε ο Κώστας Καρράς, για να βρουν ωστόσο εδώ την απόλυτη δικαίωσή τους. Περιλαμβάνεται επίσης κι ένα τραγούδι σε στίχους Γιώργου Σκούρτη από την παράσταση "Κομέντια" (1975) στην αυθεντική του εκτέλεση, καθώς κι ένα ακόμη σε στίχους του Βαγγέλη Γκούφα. Το εισαγωγικό κομμάτι όμως με τίτλο "Ο Σαμ, ο Τζόνι κι ο Ιβάν" και στίχους του Νίκου Γκάτσου είναι ένα συγκλονιστικό τραγούδι που αποδίδει με θεατρικό ύφος ο ηθοποιός Σταύρος Παράβας. Εδώ ο μεγάλος στιχουργός μας δίνει ένα υψηλό δείγμα του αστείρευτου στιχουργικού του ταλέντου, όπου με σατιρική και πικρά ειρωνική διάθεση καταφέρνει μέσα σε λίγους στίχους να συμπυκνώσει μια διαχρονική ιστόρηση που ξεκινάει από την αποικιοκρατία και τη γέννηση του αμερικανικού έθνους, διατρέχει το Ανατολικό Ζήτημα και καταλήγει στην ιστορική συνάντηση των τριών μεγάλων νικητών του Β' Παγκόσμιου Πολέμου στη Γιάλτα, όπου μοίρασαν κατά το συμφέρον τους τον κόσμο!

Η δεύτερη ενότητα με τίτλο "...Της πικρής αγάπης τα τραγούδια" είναι ένας αριστουργηματικός κύκλος πέντε τραγουδιών βαθιά λυρικού ύφους που αποδίδει εξαίσια η Δήμητρα Γαλάνη. Το πρώτο στη σειρά ("Αγάπη, αγάπη") βασίζεται σε ποίηση του Λόρκα με ελληνική απόδοση του Νίκου Γκάτσου. Δύο τραγούδια βασίζονται σε ποίηση του Ματθαίου Μουντέ κι ένα σε στίχους του Βαγγέλη Γκούφα, ενώ κορυφαίο όλων είναι η υπέροχη μπαλάντα "Κόκκινα τριαντάφυλλα για μένα" που προέρχεται από την ομώνυμη θεατρική παράσταση του 1974, όπως και τα τρία τραγούδια του Ξυλούρη που προανέφερα, εδώ επίσης σε δεύτερη εκτέλεση, αλλά σαφώς πολύ σημαντικότερη της πρώτης με τον ηθοποιό Κώστα Καρρά. Το ενοποιητικό στοιχείο όλων αυτών των τραγουδιών είναι το ερωτικό πάθος στην πικρή του έκφραση μέσα από την οπτική διαφορετικών ποιητών. Νομίζω ότι η λυρική φύση του συνθέτη εδώ βρίσκει την απόλυτη δικαίωσή της και είναι κρίμα που αυτά τα τραγούδια παραμένουν σχεδόν άγνωστα στους μουσικόφιλους.

Σκηνική δισκογραφία | Σταύρος Ξαρχάκος: Κομέντια (1975)

Η "Κομέντια" είναι ένας ακόμη θεατρικός δίσκος του Σταύρου Ξαρχάκου που ανήκει στην "αγωνιστική" του περίοδο και στο ρεύμα του μεταπολιτευτικού πολιτικού τραγουδιού. Γράφτηκε για το ομώνυμο αλληγορικό θεατρικό παραμύθι του Γιώργου Σκούρτη που παίχτηκε το 1973 από το Ανοιχτό Θέατρο σε σκηνοθεσία του Γιώργου Μιχαηλίδη με πρωταγωνιστές τους Λευτέρη Βογιατζή, Σοφοκλή Πέππα και Σοφία Σπυράτου. Ο υπότιτλος του έργου είναι: "Η πάλη των χωρικών και βασιλιάδων", ενώ είναι αξιοσημείωτο ότι φέτος παρουσιάζεται εκ νέου από τη θεατρική ομάδα Τέχνης Είδωλον με τον εναλλακτικό τίτλο "Οι πανουργίες του Μπερτόλδου".

Ο Γιώργος Σκούρτης (1940-2018) αποτελεί μιαν ιδιαίτερη περίπτωση στα ελληνικά καλλιτεχνικά πράγματα. Ξεκίνησε το 1970 με το κλασικό πια θεατρικό έργο "Οι νταντάδες", που εγκαινίασε μια μακροχρόνια και πολύ δημιουργική συνεργασία με το Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν. Το 1976 παίχτηκε το σημαντικότερο έργο του με τίτλο "Κομμάτια και θρύψαλα". Συνέχισε ακούραστος γράφοντας θεατρικά έργα και πεζογραφήματα που διακρίνονται για την υπαρξιακή και αντιεξουσιαστική τους θεματολογία, αλλά και για τη ρεαλιστική, συχνά ωμή και κυνική γλώσσα. Ο Σκούρτης είχε και μια ενδιαφέρουσα παρουσία στο χώρο του τραγουδιού, κυρίως με τον Γιάννη Μαρκόπουλο, με τον οποίο έγραψε το εμβληματικό "Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί", αλλά κι ολόκληρο το δίσκο "Μετανάστες", ενώ με τον Δήμο Μούτση έκανε την "Εργατική Συμφωνία" βασισμένη στο θεατρικό του έργο "Απεργία".

Ο Σταύρος Ξαρχάκος έγραψε μια σειρά λειτουργικών τραγουδιών θεατρικού χαρακτήρα, τα οποία ερμηνεύονται κυρίως από μέλη του θιάσου. Στο ρόλο του βασιλιά είναι ο Λευτέρης Βογιατζής, χωρικός ο Σοφοκλής Πέππας, βασίλισσα η Σοφία Σπυράτου και κορυφαίοι ο Νίκος Ξυλούρης και ο Σταύρος Ξαρχάκος. Συμμετέχουν επίσης αφηγητές, τελάλης, αυλικοί και χωρικοί. Το έργο ξεκινά με μια εντυπωσιακή ορχηστρική εισαγωγή, της οποίας το βασικό θέμα επανέρχεται διαρκώς μέσα στο έργο σαν ένα είδος λάιτ μοτίβ. Στο κλείσιμο έχουμε το θαυμάσιο τραγούδι "Μπροστά πηγαίνει ο λαός" ("Αναπαράσταση") με τον Νίκο Ξυλούρη, το οποίο περιλαμβάνεται επίσης και στο δίσκο "Συμφωνία της Γιάλτας και της πικρής αγάπης τα τραγούδια" (1976).

Σκηνική δισκογραφία | Σταύρος Ξαρχάκος: Κόκκινα τριαντάφυλλα για μένα (1974)

Ο δίσκος "Κόκκινα τριαντάφυλλα για μένα" περιλαμβάνει τη μουσική και τα τραγούδια που έγραψε ο Σταύρος Ξαρχάκος για την ομώνυμη θεατρική παράσταση πάνω στο σπουδαίο τετράπρακτο έργο του Ιρλανδού συγγραφέα Σον Ο΄Κέισι σε μετάφραση και στίχους του Παύλου Μάτεσι που ανέβασε το 1974 ο θίασος του Κώστα Καρρά στο Θέατρο Αλάμπρα.

Ο Σον Ο΄Κέισι (Sean O'Casey, 1880-1964) γεννήθηκε και μεγάλωσε στις φτωχογειτονιές του Δουβλίνου ασκώντας διάφορα χειρωνακτικά επαγγέλματα για την επιβίωσή του, πράγμα που δεν του επέτρεψε να αποκτήσει ποτέ κανονική σχολική μόρφωση. Από νωρίς δραστηριοποιήθηκε στην εθνική ιρλανδική υπόθεση της ανεξαρτησίας και στο εργατικό κίνημα. Τα πρώτα του κείμενα ήταν πολιτικά άρθρα με έντονα μαχητικό χαρακτήρα. Νωρίς ανακάλυψε και καλλιέργησε την αγάπη του για το θέατρο παρακολουθώντας διάφορες παραστάσεις στο Abbey Theater, που είχε αναδειχθεί σε πραγματικό εργαστήρι της ιρλανδικής δραματουργίας από τις αρχές του 20ου αιώνα. Το πρώτο του θεατρικό έργο ανέβηκε το 1923 ("Η σκιά ενός αντάρτη"), ενώ το 1926 παρουσίασε το σημαντικό "Το αλέτρι και τ' άστρα", το οποίο ανέβασε και το Θέατρο Τέχνης την περίοδο 1955-56. Στη συνέχεια έγραψε πολυάριθμα έργα που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία. Το έργο του "Η Ήρα και το Παγώνι" γύρισε σε ταινία ο Άλφρεντ Χίτσκοκ (1930), ενώ το 1970 το ανέβασε στην ελληνική σκηνή ο θίασος Παξινού-Μινωτή. Το διασημότερο έργο του ωστόσο είναι το "Κόκκινα Τριαντάφυλλα για μένα" που γράφτηκε το 1942 κι αναφέρεται σε μια μεγάλη απεργία Ιρλανδών εργατών, στην οποία συμμετείχε και ο συγγραφέας.

Ο Σταύρος Ξαρχάκος συνέθεσε ένα μουσικό έργο με μεγάλη έμπνευση και εντυπωσιακές ρυθμικές και μελωδικές στιγμές είτε στη φόρμα του κλασικού τραγουδιού είτε σε φόρμα οργανική. Αρκετά τραγούδια ερμηνεύονται από χορωδία. Ξεχωρίζει το αριστουργηματικό ομώνυμο τραγούδι, από τα κορυφαία που έγραψε ποτέ ο Σταύρος Ξαρχάκος, το οποίο ερμηνεύει ο Κώστας Καρράς, αλλά το απογείωσε στη δεύτερη εκτέλεσή του η μοναδική ερμηνεία της Δήμητρας Γαλάνη. Ο Βασίλης Τενίδης αποδίδει υπέροχα με την κιθάρα του διάφορες παραλλαγές των βασικών θεμάτων του έργου, ενώ σε μια παραλλαγή του ομότιτλου τραγουδιού ακούγεται ο σπουδαίος ηθοποιός του κλασικού θεάτρου Σπύρος Κωνσταντόπουλος.

Βασικό μειονέκτημα του δίσκου η παρουσία του ηθοποιού Κώστα Καρρά ως βασικού ερμηνευτή των τραγουδιών. Έχω την εντύπωση ότι ο χρόνος δεν δικαίωσε την επιλογή αυτή, γιατί τα τραγούδια έχουν ένα χαρακτήρα επικολυρικό και απαιτούν σύνθετες φωνητικές δυνατότητες που δεν διαθέτει ο συγκεκριμένος ηθοποιός. Απόδειξη είναι και η ερμηνεία της Γαλάνη, που προανέφερα, αλλά και του Νίκου Ξυλούρη, ο οποίος απέδωσε σε δεύτερη εκτέλεση κάποια από τα τραγούδια αυτού του έργου με τρόπο ασύγκριτο. Όλες αυτές οι δεύτερες (αλλά πολύ σπουδαιότερες) εκτελέσεις των τραγουδιών με Ξυλούρη και Γαλάνη περιλαμβάνονται στο διπλό κύκλο τραγουδιών "Η Συμφωνία της Γιάλτας και της Πικρής Αγάπης τα Τραγούδια" (1976).