Ο Μίκης και οι ποιητές: Επιτάφιος / Επιφάνια (1960/1962)

Η ιστορία είναι πια γνωστή: Το 1958 ο Μίκης Θεοδωράκης βρισκόταν στο Παρίσι για σπουδές. Εκεί έλαβε ταχυδρομικώς τον "Επιτάφιο" από τον Γιάννη Ρίτσο. Ο ποιητής είχε γράψει το έργο τον Μάιο του 1936 εμπνευσμένος από τη φωτογραφία μιας μάνας που θρηνούσε το χαμό του παιδιού της στα δραματικά γεγονότα που σημειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη με αφορμή μια μεγάλη απεργία των καπνεργατών, την οποία κατέπνιξε στο αίμα η βίαιη επέμβαση της αστυνομίας. Το ποίημα είναι γραμμένο σε παραδοσιακό στίχο με μέτρο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία και με σαφείς επιρροές από τα δημοτικά μοιρολόγια.

Ο συνθέτης μελοποίησε με μια ανάσα επτά από τα είκοσι ποιήματα της συλλογής. Αργότερα προστέθηκε κι ένα όγδοο και ολοκληρώθηκε έτσι ένας κύκλος τραγουδιών που έμελλε να αλλάξει ριζικά το μουσικό τοπίο και να γεννήσει το λεγόμενο "έντεχνο" λαϊκό τραγούδι που θα καρποφορήσει τόσο εντυπωσιακά μέσα στη δεκαετία που ακολούθησε.

Καλοκαίρι, Αύγουστος του 1960. Ο Μάνος Χατζιδάκις αναλαμβάνει για λογαριασμό του Μίκη να ενορχηστρώσει τον "Επιτάφιο", τον οποίο και ηχογραφεί με ελαφρά ορχήστρα και ερμηνεύτρια τη Νάνα Μούσχουρη σε μια μορφή καθαρά λυρική. Λίγες εβδομάδες αργότερα ο ίδιος ο Μίκης αποτολμά μια δεύτερη ηχογράφηση του έργου, αυτή τη φορά καθαρά λαϊκή με το μπουζούκι του Μανώλη Χιώτη και την αποκαλυπτική ερμηνεία του Γρηγόρη Μπιθικώτση. Έτσι στην αγορά κυκλοφορούν ταυτόχρονα δύο εντελώς διαφορετικές εκδοχές του έργου. Παρά το αρχικό μούδιασμα και τις αντιδράσεις, σύντομα η λαϊκή εκδοχή θα κερδίσει κατά κράτος τη λυρική και θα την επισκιάσει ολοκληρωτικά. Η θριαμβευτική εισβολή του Μίκη Θεοδωράκη στο χώρο του λαϊκού τραγουδιού έχει ήδη ξεκινήσει. Οι καρποί της θα πλημμυρίσουν με ρυθμούς καταιγιστικούς το ελληνικό τραγούδι και θα δημιουργήσουν σχολή, μέσα από την οποία θα ξεπηδήσουν σπουδαία ταλέντα τα επόμενα χρόνια.

Η μουσική του Μίκη αντλεί στοιχεία από τα μανιάτικα μοιρολόγια, τα κρητικά ριζίτικα, τους νησιώτικους χορευτικούς ρυθμούς, αλλά και την εκκλησιαστική μολοποιία. Η ηχογράφηση με τον Μπιθικώτση αρχικά εκδόθηκε σε τέσσερα ξεχωριστά 45άρια με τους κωδικούς SCDG 2778-2781, αλλά αμέσως μετά και σε ενιαίο extended δίσκο με κωδικό 33GS3.

Διευκρινίζω ότι το 1961 ηχογραφήθηκε και μια τρίτη εκδοχή του έργου με ερμηνεύτρια τη Μαίρη Λίντα, μια εκτέλεση που κατά κάποιο τρόπο γεφυρώνει τις δύο πρώτες, καθώς η ορχήστρα έχει μικτό χαρακτήρα με λαϊκά και συμφωνικά όργανα. 

Το 1974 με τη μεταπολίτευση και την ελεύθερη επανακυκλοφορία όλου του έως τότε απαγορευμένου έργου του Μίκη, η Columbia έθεσε αμέσως σε κυκλοφορία το έργο, αλλά πλέον στη φόρμα του δίσκου βινυλίου μακράς διαρκείας (33 στροφών) και για το λόγο αυτό ο δίσκος εμπλουτίστηκε και με ένα δεύτερο κύκλο τεσσάρων μελοποιημένων ποιημάτων του συνθέτη. Αναφέρομαι στον κύκλο "Επιφάνια" σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη. Οι τίτλοι των τεσσάρων ποιημάτων είναι: Άρνηση - Κράτησα τη ζωή μου - Άνθη της πέτρας - Μέσα στις θαλασσινές σπηλιές. Ερμηνευτής κι εδώ ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης. Η μουσική γράφτηκε και πάλι στο Παρίσι το 1960, λίγο πριν επιστρέψει ο συνθέτης στην Ελλάδα. Η ηχογράφηση έγινε στις αρχές του 1962 και κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά σε δίσκο extended play 45 στροφών. Επικεφαλής της λαϊκής ορχήστρας είναι οι μεγάλοι δεξιοτέχνες του μπουζουκιού Λάκης Καρνέζης και Κώστας Παπαδόπουλος.

Το πρώτο ποίημα ("Άρνηση") προέρχεται από την ποιητική  συλλογή "Στροφή" που κυκλοφόρησε το 1931. Το αντίστοιχο τραγούδι έγινε γνωστό με τον τίτλο "Στο περιγιάλι το κρυφό" και είναι διαχρονικά ένα από τα πιο αγαπημένα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη, αν και ο ποιητής δε φάνηκε καθόλου ικανοποιημένος από τη συγκεκριμένη μελοποίηση, ιδιαίτερα από την εκφορά της λέξης "λάθος" που θεωρούσε ότι αλλοίωνε το νόημα του ποιήματος.

Τα άλλα τρία ποιήματα ανήκουν στην ενότητα "Σχέδια για ένα καλοκαίρι" που περιλαμβάνεται στη συλλογή "Τετράδιο γυμνασμάτων" (1940). Το πρώτο απ' αυτά ("Κράτησα τη ζωή μου") έχει ως αρχικό τίτλο "Επιφάνια, 1937" και στην πλήρη του μορφή ο Θεοδωράκης το συμπεριέλαβε στο δίσκο του "Επιφάνια Αβέρωφ" (1968/1975) ερμηνευμένο από τον Αντώνη Καλογιάννη.

                                                                (c) Columbia | 1960-1962 | Επανέκδοση: 1974 | πηγή: d58


Δείτε επίσης άλλες εκδόσεις του "Επιτάφιου" που φιλοξενούνται στον Δισκοβόλο:

• 1961. Μαίρη Λίντα
• 1964. Χορωδία Τρικάλων
• 1970. Φλερυ Νταντωνάκη
• 1971. John Williams
• 1977. Γιάννης Θωμόπουλος, Αλέκα Παΐζη
• 1984. Hege Tunaal

Δείτε επίσης και μια διαφορετική μελοποίηση του έργου από τον Χρήστο Πήττα με την ηθοποιό Ασπασία Παπαθανασίου (1974)