Νίκος Κυπουργός: Εν Αθήναις (1986)

Ο Νίκος Κυπουργός είναι ένας σύγχρονος Έλληνας συνθέτης με την ολοκληρωμένη σημασία του όρου. Κινείται με άνεση από τις φόρμες της συμφωνικής γραφής μέχρι τις απλές μορφές του τραγουδιού. Ανήκει στη λεγόμενη «σχολή Χατζιδάκι», της οποίας είναι ίσως το επιφανέστερο μέλος. Ο μεγάλος συνθέτης εκτιμούσε ιδιαίτερα τα προσόντα του και τον «έχρισε», κατά κάποιο τρόπο, διάδοχό του. Από πολύ νωρίς («Εδώ Λιλιπούπολη», 1980) ο Κυπουργός βρέθηκε στο περιβάλλον του Μάνου Χατζιδάκι και σύντομα έγινε η σκιά του στις ποικίλες μουσικές του δραστηριότητες. Το 1984 κυκλοφόρησε το soundtrack της ταινίας «Memed, γεράκι μου», το οποίο ουσιαστικά αποτελεί συνδημιουργία των δύο συνθετών. Το ίδιο έγινε και με το soundtrack της ταινίας «Ελεύθερη Κατάδυση» (1995). Τέλος, το 2005, βασιζόμενος στα σχέδια που άφησε ο Χατζιδάκις, ο Κυπουργός ανασύνθεσε σε ολοκληρωμένη μορφή το έργο «Αμοργός».

Η πρωτότυπη συνθετική εργασία του Νίκου Κυπουργού είναι ιδιαίτερα αξιόλογη και πλούσια. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι ότι έχει σχεδόν πάντα ως αφετηρία την εικόνα. Έτσι τα περισσότερα έργα του είναι γραμμένα για το θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Τα τελευταία μάλιστα χρόνια η αναγνώριση του ταλέντου του πέρασε τα σύνορα της χώρας και δεν είναι λίγες οι συνεργασίες του με μουσικές επενδύσεις σε διεθνείς κινηματογραφικές παραγωγές. Το πρώτο σημαντικό έργο του στο πεδίο της σκηνικής μουσικής έχει τίτλο "Εν Αθήναις". Γράφτηκε για το "Ελληνικό Χοροθέατρο" της Ραλλούς Μάνου και παρουσιάστηκε στο Λυκαβηττό στις 23 Αυγούστου 1985, ενώ σε δίσκο εκδόθηκε την επόμενη χρονιά από τη Lyra.

Τι λέει ο συνθέτης για το δίσκο:

[…] Στο studio του Δράκου στη Φιλοθέη, και μάλιστα σ’ ένα μικρό βοηθητικό δωμάτιο στο πάνω πάτωμα, δούλευα με τον Λάκη, έναν εικοσάχρονο εκκολαπτόμενο ηχολήπτη, σε μια κονσόλα της δεκαετίας του '60. Η κονσόλα αυτή ασκούσε και στους δυο μας μια ιδιαίτερη έλξη, γιατί ήταν αγορασμένη από τα studio της Abbey Road και έλεγαν ότι σ' αυτήν ηχογράφησαν τα πρώτα τους τραγούδια οι Beatles. Τέλος πάντων, στα οχτώ κανάλια της έπρεπε να χωρέσουμε κάποτε δεκάδες όργανα και ήχους και δεν θα ξεχάσω τις πολύπλοκες ακροβασίες των είκοσι δαχτύλων μας στη διάρκεια της μίξης. Ούτε θα ξεχάσω ότι κάποτε φέραμε μια μοτοσικλέτα μέσα στο studio, και το γεμίσαμε καυσαέρια, για να ηχογραφήσουμε το μαρσάρισμα και τον ήχο του μοτέρ και της εξάτμισης, για τη "Disco του δακτυλίου". Ήθελα, βλέπεις, το ρυθμό του μοτέρ σαν φυσικό κρουστό που παίζει δέκατα έκτα! [...] 'Οταν είπα στη γλυκύτατη Ραλλού Μάνου την ιδέα μου να τελειώσει το μπαλέτο μ’ ένα τσιφτετέλι, στη διάρκεια του οποίου ο "χορός" θα "δοξάζει" τον λαϊκό τραγουδιστή, τρόμαξε στ’ αλήθεια. Σιγά σιγά όμως άρχισε να της αρέσει η ιδέα και στο τέλος την υποστήριξε όσο κανένας άλλος. Υπέροχη συνεργασία. Κι έμελλε, δυστυχώς, να είναι η τελευταία της.

Μάνος Χατζιδάκις, Νίκος Κυπουργός: Memed, γεράκι μου (1984)

Μιλώντας τον τελευταίο καιρό για το φυτώριο δημιουργών που ξεπήδησε υπό τη γενναιόδωρη υποστήριξη του Μάνου Χατζιδάκι, είχαμε την ευκαιρία να σταθούμε σε μια πλειάδα πολύ ξεχωριστών καλλιτεχνών που ξεκίνησαν πλάι στον μεγάλο συνθέτη, ενίοτε συμπορεύτηκαν για μακρό χρονικό διάστημα μαζί του και τελικά διαμόρφωσαν την προσωπική τους αυτόνομη παρουσία στο τραγούδι.

Αν, ωστόσο, θέλαμε να ξεχωρίσουμε απ' όλη αυτή τη φουρνιά εκείνον τον δημιουργό που αποτελεί τον κατεξοχήν εκφραστή της χατζιδακικής αισθητικής, τον συνθέτη που επηρεάστηκε βαθύτατα από τον μεγάλο του δάσκαλο, αλλά συγχρόνως συμπορεύτηκε δημιουργικά μαζί του μέχρι το θάνατό του (1994) με μια σχέση αλληλεπίδρασης, αυτός είναι ασφαλώς ο Νίκος Κυπουργός.

Ο Νίκος Κυπουργός (γενν. 1952) λοιπόν, νεαρότατος ακόμη τραγουδοποιός στα τέλη του '60 έκανε τα πρώτα δειλά του βήματα στο ελληνικό τραγούδι, αλλά η μεγάλη του στιγμή ήρθε το 1976, όταν ο Μάνος Χατζιδάκις τον επέλεξε για την ομάδα συνθετών που έγραφαν τα τραγούδια της περίφημης "Λιλιπούπολης" του Τρίτου Προγράμματος. Έτσι η έκδοση του ομώνυμου δίσκου το 1980 θεωρείται και η επίσημη είσοδος του νέου συνθέτη στην ελληνική δισκογραφία που επισημοποιεί και τη διαρκή συνεργασία του με τον Μάνο Χατζιδάκι. 

Το πρώτο σημαντικό βήμα αυτής της συνεργασίας ήρθε το 1984, όταν συνυπέγραψε μαζί με τον δάσκαλό του τη μουσική για το soundtrack "Memed, γεράκι μου" από την ομώνυμη ταινία του Peter Ustinov. Η αλήθεια είναι βέβαια ότι το συγκεκριμένο soundtrack στη διεθνή του διανομή περιλάμβανε μόνο τα θέματα που έγραψε ο Μάνος Χατζιδάκι, αλλά η ελληνική έκδοση της Lyra εκδόθηκε εμπλουτισμένη και με συνθέσεις του Νίκου Κυπουργού. Το soundtrack περιλαμβάνει κυρίως οργανικά θέματα, αλλά και δυο τραγούδια, ένα του Μάνου Χατζιδάκι ("Memed, αγάπη μου") σε στίχους του Νίκου Γκάτσου κι ένα του Νίκου Κυπουργού ("Το τραγούδι της φυλακής"). Τα ερμηνεύει η Έλλη Πασπαλά.

Εδώ Λιλιπούπολη (έκδοση 2001)

Τις παραμονές των Χριστουγέννων του 2001 στο Μουσικό Θέατρο του Βόλου και με πρωτοβουλία του τότε διευθυντή του συνθέτη Δημήτρη Μαραγκόπουλου παρουσιάστηκε σε δυο υπέροχες βραδιές η περίφημη "Λιλιπούπολη", τα τραγούδια από τη θρυλική ραδιοφωνική σειρά του Τρίτου Προγράμματος του Μάνου Χατζιδάκι. 

Αφορμή για τη νέα αυτή παρουσίαση του έργου στάθηκε η συμπλήρωση 25 χρόνων της ιστορικής αυτής σειράς από το 1976 που πρωτοπαρουσιάστηκε στο ραδιόφωνο ταράζοντας τα νερά της τότε πολιτικής ορθότητας και προκαλώντας ποικίλες αντιδράσεις, που ωστόσο δεν έκαμψαν την αποφασιστικότητα του Μάνου Χατζιδάκι να συνεχίσει χωρίς συμβιβασμούς τη ριζοσπαστική αυτή "παιδική" εκπομπή.

Η ζωντανή αυτή παρουσίαση του έργου ηχογραφήθηκε και κυκλοφόρησε σε δίσκο την ίδια χρονιά από τη Lyra. Περιλαμβάνονται 31 τραγούδια με τις υπογραφές των τριών συνθετών που τα είχαν γράψει στην πρώτη τους εκδοχή, δηλαδή του Νίκου Κυπουργού, της Λένας Πλάτωνος και του Δημήτρη Μαραγκόπουλου, όλα σε στίχους της Μαριανίνας Κριεζή. Ερμηνευτές και πάλι οι ίδιοι: Σπύρος Σακκάς, Σαβίνα Γιαννάτου, Αντώνης Κοντογεωργίου. Συμμετέχει η Παιδική και Νεανική Χορωδία του Δημοτικού Ωδείου Βόλου υπό τη διεύθυνση του Γιώργου Διαμαντόπουλου, καθώς και η Συμφωνική Ορχήστρα του Βόλου υπό τη διεύθυνση του Συμεών Κόγκαν.

Εδώ Λιλιπούπολη (1980)

Με τον κίνδυνο να παρεξηγηθώ θα πω ότι μια κουβέντα για τον Μάνο Χατζιδάκι μοιραία οδηγείται σε κοινοτοπίες! Γιατί δεν ξέρω τι μπορεί πια να πει κανείς γι' αυτή την ξεχωριστή προσωπικότητα, χωρίς να έχει ήδη ειπωθεί  άπειρες φορές! Και παρόλα αυτά, η ανάγκη για συνεχή επιστροφή στο έργο του παραμένει ασίγαστος πόθος και προκλητικός πειρασμός. 

Γιαυτό κι εγώ εδώ στο Δισκοβόλο, αν και συχνά έχω κάνει αφιερώματα στον συνθέτη και μάλιστα τον τελευταίο καιρό έχω επιμείνει αρκετά στην προβολή έργων άλλων δημιουργών που όμως κινήθηκαν κάτω από τη δημιουργική αύρα εκείνου, θέλω και πάλι σήμερα να σταθώ σε μια ακόμη χατζιδακικής πνοής δισκογραφική έκδοση που πραγματικά έχει αφήσει βαθύ αποτύπωμα στην ελληνική δισκογραφία κι έγινε το εκκολαπτήριο σημαντικών δημιουργών που είχαν την τύχη σ' αυτή τους την εκκίνηση να βρεθούν κάτω από την αλάθευτη καθοδήγηση του μεγάλου αυτού μέντορα.

Ο λόγος λοιπόν για την περίφημη "Λιλιπούπολη", τη θρυλική "παιδική" εκπομπή του Τρίτου Προγράμματος που μεταδιδόταν επί μια πενταετία (1976-1980) σε ημίωρα επεισόδια αυτοτελή ή σε συνέχειες, με ευφάνταστες ιστορίες που σκάρωνε μια μεγάλη συγγραφική ομάδα με επικεφαλής τη Ρεγγίνα Καπετανάκη, πλημμυρισμένες από υπέροχα τραγούδια σε στίχους της Μαριανίνας Κριεζή. Τις φωνές των ηρώων απέδιδαν σπουδαίοι ηθοποιοί, όπως η Αλέκα Παΐζη, η Σαπφώ Νοταρά, ο Λευτέρης Βογιατζής, ο Βασίλης Μπουγιουκλάκης, ο Σταμάτης Φασουλής, η Άννα Παναγιωτοπούλου, ο Μίμης Χρυσομάλλης και πολλοί άλλοι, καθώς και τραγουδιστές, άσημοι ακόμη τότε, όπως η Νένα Βενετσάνου και η Κρίστη Στασινοπούλου.

Τα τραγούδια της "Λιλιπούπολης" έγραφαν τέσσερις συνθέτες που τότε ακόμη ήταν εντελώς άγνωστοι. Ο Νίκος Κυπουργός βέβαια είχε ήδη μια δισκογραφική προϋπηρεσία που ωστόσο δεν ήταν αρκετή, για να τον έχει κάνει γνωστό. Η Λένα Πλάτωνος και ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος έκαναν τα πρώτα τους μουσικά βήματα και στη συνέχεια έχτισε ο καθένας τους τη δική του μουσική ιστορία. Υπήρχε κι ένας τέταρτος συνθέτης, ο Νίκος Χριστοδούλου, αλλά για λόγους αισθητικής διαφωνίας με τον Μάνο Χατζιδάκι τελικά η δική του συμβολή στη μουσική της σειράς αποκλείστηκε από τις ηχογραφήσεις των τραγουδιών που πραγματοποιήθηκαν από 29 Οκτωβρίου 1979 μέχρι τις 2 Μαΐου του 1980 και περιλήφθηκαν στην επίσημη έκδοση της ΕΜΙ την ίδια χρονιά σε διπλό δίσκο βινυλίου που αργότερα χώρεσαν σε μονό ψηφιακό δίσκο.

Οι επίσημες αυτές ηχογραφήσεις βέβαια είχαν αρκετές αποκλίσεις από την αρχική μορφή των τραγουδιών, όπως ακούγονταν στα ραδιοφωνικά επεισόδια της σειράς. Οι ίδιοι οι συνθέτες ενορχήστρωσαν το υλικό τους που το διηύθυνε ο Μάνος Χατζιδάκις. Έντεχνες ενορχηστρώσεις με εκλεπτυσμένα ηχοχρώματα που αποδίδουν ιδανικά την ατμόσφαιρα κάθε τραγουδιού με ακουστικά όργανα, όπως βιολί, βιολοντσέλο, φλάουτο, όμποε, φαγκότο, κιθάρα και διάφορα χάλκινα ή κρουστά. Για την ερμηνεία των τραγουδιών τελικά επελέγησαν οι: Αντώνης Κοντογεωργίου, Σπύρος Σακκάς, Σαβίνα Γιαννάτου και Μαριέλλη Σφακιανάκη.

Δημήτρης Μαραγκόπουλος: Μαρία Ντολόρες Παρελθόν (1990)

Περνάμε σήμερα σε έναν άλλο δημιουργό από το ανεξάντλητο φυτώριο της χατζιδακικής σχολής, έναν συνθέτη που ξεκίνησε υπό την υποστήριξη του Μάνου Χατζιδάκι, για να ακολουθήσει στη συνέχεια το δικό του αυτόνομο δημιουργικό δρόμο. 

Ο λόγος για τον Δημήτρη Μαραγκόπουλο (γενν. 1949), έναν από τους τρεις* συνθέτες της θρυλικής Λιλιπούπολης (1980), μαζί με τον Νίκο Κυπουργό και τη Λένα Πλάτωνος. Αξιόλογος συνθέτης με σπουδές στην Αθήνα και το Βερολίνο, συνθέτει έργα που κινούνται μεταξύ λόγιας και τζαζ ή έντεχνης μουσικής. Το 1988 ανέλαβε τη διεύθυνση του Δημοτικού Ωδείου Βόλου και της τοπικής Συμφωνικής Ορχήστρας, ενώ από το 1993 άσκησε καθήκοντα καλλιτεχνικού διευθυντή στο Μουσικό Αναλόγιο των "Φίλων της Μουσικής" στο ΜΜΑ.

Ο κύκλος τραγουδιών "Μαρία Ντολόρες Παρελθόν" είναι η γνωστότερη συνεισφορά του στο τραγούδι από τη συνολικά πενιχρή δισκογραφική του παρουσία. Εκδόθηκε αρχικά από τον Σείριο το 1990, ενώ το 1995 επανακυκλοφόρησε ψηφιακά από την ΜΒΙ. Λάτιν και τζαζ ρυθμοί με στοιχεία έντεχνου τραγουδιού και με μια ανέμελη κι ανάλαφρη διάθεση χαρακτηρίζουν το συγκεκριμένο υλικό. Το ομότιτλο είναι ένα εντυπωσιακό ταγκό που ακούστηκε αρκετά στην εποχή του. Ο συνθέτης πάντως αντιμετωπίζει το υλικό του με μάλλον υποτιμητική διάθεση:

"Τα τραγούδια αυτά είναι κάτι ανάμεσα σε ανιδιοτελή, άγαρμπα, γυμνασιακά αγορίστικα αστεία, σάτιρα των σουξέ, ακαριαία διάθεση για παιχνίδι και πείραμα, απόλυτα προσωπικές στιγμές, τραγούδια δυστυχώς με συνταγές της γιαγιάς μου, τραγούδια δολερά εκτός αγωνιστικού χώρου που ανήκουν σ' ένα διαρκές παρελθόν...".

Οι στίχοι γράφτηκαν από τον ηθοποιό Χρήστο Βαλαβανίδη, τη Σοφία Γιαννάτου (αδελφή της Σαβίνας), τον Όμικρον Ωμέγα και τον Γιάννη Παλαμίδα. Το ακροτελεύτιο τραγούδι του δίσκου αποτελεί μια πολύ όμορφη μελοποίηση αποσπάσματος από τη "Μαρία Νεφέλη" του Οδυσσέα Ελύτη. Τραγουδούν η Σαβίνα Γιαννάτου και ο Γιάννης Παλαμίδας. Η Σοφία Γιαννάτου σχεδίασε το ωραίο εξώφυλλο με την τεχνική του κολάζ.

Μιχάλης Τρανουδάκης: Η μυθολογία του Σαββάτου (1985)

Δυο χρόνια μετά το "Σύννεφο σύννεφο πού πας" ο Μιχάλης Τρανουδάκης μας δίνει την τελευταία προσωπική του δουλειά με τίτλο "Η μυθολογία του Σαββάτου", η οποία εκδόθηκε από τον Σείριο του Μάνου Χατζιδάκι με την υποστήριξη της παραγωγής από τον μεγάλο συνθέτη. 

Αυτή τη φορά ο συνθέτης εγκαταλείπει το μελωδικό του ύφος και τη συμβατική ενορχήστρωση βασισμένη σε ακουστικά όργανα, όπως τον γνωρίσαμε στις δυο προηγούμενες δουλειές του, υιοθετώντας πλέον έναν ήχο ηλεκτρικής μπαλάντας με ροκ στοιχεία και μελωδικά σχήματα πιο περίπλοκα, όπως επιβάλλουν οι ελεύθεροι στίχοι των τραγουδιών που υπογράφονται από τον ποιητή Γιώργο Χρονά.

Επισημαίνουμε ότι τα τραγούδια γράφτηκαν αρκετά παλιότερα κατά τη δεκαετία 1974-1984, τα περισσότερα βασισμένα σε ποιήματα του Χρονά που ενσωματώθηκαν στην έκδοση "Τα αρχαία βρέφη" (1980). Ειδικά για την έκδοση του δίσκου γράφτηκαν τα τραγούδια: "Ορφέας", "Η Κάρμεν", "Αλκοόλ". Η νεοκαβαφική ποιητική γραφή του Γιώργου Χρονά χτίζει τους μικρούς της μύθους μέσα από την προσωπική του αναδίφηση σε μορφές της ιστορίας και της κινηματογραφικής μυθολογίας. 

Τα τραγούδια ερμηνεύουν με ξεχωριστή δύναμη κι εκφραστικότητα η σπουδαία Μαρία Δημητριάδη και ο χατζιδακικός Βασίλης Λέκκας. Το ξεχωριστό ηχητικό κλίμα του δίσκου αποδίδουν οι αρχιμάστορες του ηλεκτρικού ήχου στην ελληνική δισκογραφία, όπως ο Νίκος Αντύπας, ο Γιάννης Σπάθας και ο Αντώνης Τουρκογιώργης, ενώ στο συνθεσάιζερ είναι ο Παντελής Μπενετάτος. Το χαρακτηριστικό εξώφυλλο επιμελήθηκε ο Γιώργος Χρονάς και απεικονίζει σκηνή από την κλασική ταινία του Ελία Καζάν "Λεωφορείον ο Πόθος" (1951).

Μιχάλης Τρανουδάκης: Σύννεφο, σύννεφο πού πας (1983)

Ο συνθέτης τραγουδιών Μιχάλης Τρανουδάκης εμφανίστηκε ξαφνικά στα μουσικά μας πράγματα το σημαδιακό έτος 1979 με το δίσκο "Η ποδηλάτισσα" αφιερωμένο αποκλειστικά στον Οδυσσέα Ελύτη τη χρονιά της διάκρισής του με το νόμπελ λογοτεχνίας, συνέχισε μέσα στη δεκαετία του '80 με κάποιες ακόμη σκόρπιες δουλειές κι ύστερα εξαφανίστηκε πάλι από το δισκογραφικό προσκήνιο.

Η πρώτη του εργασία μετά την παρθενική "Ποδηλάτισσα" ήρθε το 1983 με τον κύκλο τραγουδιών "Σύννεφο σύννεφο πού πας", ενώ δυο χρόνια αργότερα ακολούθησε η "Μυθολογία του Σαββάτου" και κάπου εκεί ολοκληρώθηκε η προσφορά του, αν εξαιρέσουμε κάποιες λιγοστές συμμετοχές του σε άλλους δίσκους ("Moratorium", "Όνειρα του κόσμου").

Ο δίσκος "Σύννεφο σύννεφο πού πας" εκδόθηκε από την ανεξάρτητη εταιρία Δισκογραφικός Συνεταιρισμός Καλλιτεχνών και είναι ένας πολύ όμορφος κύκλος μελωδικών τραγουδιών βασισμένων κυρίως σε ποιητικά κείμενα. Από μουσικής πλευράς ο δίσκος μοιάζει με φυσική συνέχεια της "Ποδηλάτισσας". Παρόμοιες απλές και πηγαίες μελωδίες ενορχηστρωμένες με χαμηλόφωνα ακουστικά όργανα (κιθάρα, μαντολίνο, ακορντεόν, λαούτο, φλάουτο, πιάνο). Έχουν μελοποιηθεί δύο ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη ("Η τελετή", "Το σπίτι το ακατοίκητο") από τον κύκλο "Τα Ρω του Έρωτα", ένα του Κωστή Παλαμά ("Η νεράιδα"), ένα του Νίκου Καββαδία ("Νανούρισμα για μωρά και για γέρους"), δύο "Νανουρίσματα" του Ναζίμ Χικμέτ σε ελληνική απόδοση του Γιάννη Ρίτσου, καθώς και άλλα πέντε του ίδιου του συνθέτη. 

Κάμποσα από τα τραγούδια αυτά ακούστηκαν αρκετά στον καιρό τους, αν και στη συνέχεια ξεχάστηκαν. Ξεχωρίζουν τα ωραιότατα "Απ' την Κρήτη ως τη Θράκη", "Μέρα που βρέχει", "Στου φεγγαριού τ' αλώνια", όλα σε στίχους του συνθέτη. Και τα υπόλοιπα πάντως είναι ωραία τραγούδια. Το "Νανούρισμα" του Νίκου Καββαδία το είχαμε γνωρίσει λίγα χρόνια νωρίτερα στην όμορφη μελοποίηση της Μαρίζας Κωχ, ενώ το δεύτερο "Νανούρισμα" του Ναζίμ Χικμέτ είχε ακουστεί στους Πρώτους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας το 1981 με τη μουσική και τη φωνή της Ηδύλης Τσαλίκη.

Όλα τα τραγούδια ερμηνεύει υπέροχα η Σοφία Μιχαηλίδου, μια εξαιρετική τραγουδίστρια, που ποτέ δεν κατάφερε να ξεφύγει από τη σκιά των πρωτοκλασάτων συναδέλφων της, αν και πολλοί από αυτούς ήδη έχουν κλείσει τον κύκλο τους, ενώ η ίδια συνεχίζει να παλεύει διακριτικά στο χώρο. Έχει συμμετάσχει κατά καιρούς σε δίσκους του Μίκη Θεοδωράκη, του Θωμά Μπακαλάκου, του Γιώργου Σταυριανού, του Μιχάλη Τερζή, του Γιάννη Μαρκόπουλου και άλλων.

Μιχάλης Γρηγορίου: Κόκκινη κλωστή (2015)

Ολοκληρώνουμε σήμερα την καταγραφή της δισκογραφικής προσφοράς του σημαντικού συνθέτη Μιχάλη Γρηγορίου με έναν τελευταίο σύντομο κύκλο τραγουδιών που δεν εκδόθηκε με την κανονική δισκογραφική οδό, αλλά ως ένθετος ψηφιακός δίσκος σε βιβλίο.

Πρόκεται για τον κύκλο "Κόκκινη κλωστή" που εκδόθηκε το 2015 μαζί με την ποιητική συλλογή "Μπλοκ Ιχνογραφίας" του Κώστα Καρτελιά, γνωστού μας ως στιχουργού μέσα από τις συνεργασίες του με τον Μίκη Θεοδωράκη, τον Νίκο Κυπουργό και την Τατιάνα Ζωγράφου. Ο ποιητής εμπνέεται από το μύθο της ομηρικής Οδύσσειας και τις συμβολικές του προεκτάσεις διαπλεγμένες με εμφανή βιωματικά στοιχεία. 

Ο Μιχάλης Γρηγορίου είχε από παλιότερα καταπιαστεί με το υλικό αυτό, όταν το 2001 άρχισε να μελοποιεί στίχους του Καρτελιά για το έργο του "Ούτις" (έργο 81). Εκείνη η πρώτη γραφή δεν ευδοκίμησε δισκογραφικά κι έμεινε στην άκρη, αφού μάλιστα ακολούθησε και η κυκλοφορία του δίσκου "Οδύσσεια" (2007) του Μίκη Θεοδωράκη με στίχους επίσης του Καρτελιά και με συναφές θέμα. 

Ωστόσο στη συνέχεια, με αφορμή  την επικείμενη έκδοση της συλλογής Μπλοκ Ιχνογραφίας, η παλιά συνεργασία αναζωπυρώθηκε και το αποτέλεσμα ήταν ένας σύντομος κύκλος με έξι τραγούδια και τρία οργανικά θέματα που ενσωματώθηκε τελικά στην έκδοση του βιβλίου. Ο συνθέτης έγραψε εδώ ίσως τα πιο συμβατά στην τυπική φόρμα τραγούδια του με απλές και άμεσες μελωδίες παιγμένες από τον ίδιο με προγραμματισμό σε υπολογιστή, χωρίς αυτό πάντως να αφαιρεί το παραμικρό από την ατμοσφαιρική αίσθηση που αναδίνουν οι στίχοι και οι μελωδίες. Μαζί του η παλιά συνοδοιπόρος του Μαρία Φαραντούρη σε τρία τραγούδια, ανάμεσα στα οποία το εξαιρετικό ομότιτλο, ενώ τα άλλα τρία αποδίδει ο Δώρος Δημοσθένους. 

Μιχάλης Γρηγορίου, Ρηνιώ Παπανικόλα: Μπλε (2003)

Το 2003 από τη Legend κυκλοφόρησε ο τελευταίος μέχρι στιγμής αυτοτελής κύκλος τραγουδιών του Μιχάλη Γρηγορίου με τίτλο "Μπλε", αν και κάμποσα χρόνια αργότερα θα μας δώσει έναν ακόμη σύντομο κύκλο ως ένθετο σε βιβλίο ("Κόκκινη κλωστή", 2015). 

Το "Μπλε" είναι ένας υπέροχος λυρικός κύκλος τραγουδιών βασισμένος στην ομώνυμη ποιητική συλλογή της Ρηνιώς Παπανικόλα, που είχε εκδοθεί το 1996. 

Η Ρηνιώ Παπανικόλα (1936-2001) αποτελεί εμβληματική μορφή του ελληνικού ραδιοφώνου, όπου επί σειρά ετών παρουσίαζε τις πολύ προσωπικές της εκπομπές που έχουν μείνει αλησμόνητες κυρίως για τον εξαίσιο χρωματισμό της φωνής της που δημιουργούσε μια μοναδική υποβλητική και ποιητική ατμόσφαιρα. Η Ρηνιώ επίσης επιμελήθηκε και μουσικές υποκρούσεις σε θεατρικές παραστάσεις συνεργαζόμενη συχνά με τον Κάρολο Κουν. Δυστυχώς έφυγε πολύ νωρίς...

Τα ποιήματα της Ρηνιώς πηγάζουν από αυθεντικές ρίζες του ελληνικού έντεχνου λόγου. Μοιάζουν σαν μια προέκταση της "Αμοργού" του Νίκου Γκάτσου. Ποίηση απλή, άμεση, τρυφερή κι ευαίσθητη, δίνει την ευκαιρία στον συνθέτη να γράψει μερικά από τα πιο οικεία τραγούδια του, μεταξύ των οποίων και το ωραιότατο "Μάτια ολοκαυτώματα". Το έργο περιλαμβάνει επίσης και οργανικά μέρη (εισαγωγή, τρία ιντερμέδια και φινάλε) που αποδίδει η Ορχήστρα των Χρωμάτων σε ζωντανή ηχογράφηση που πραγματοποιήθηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. 

Για την ερμηνεία των τραγουδιών ο συνθέτης εμπιστεύθηκε τους παλιούς του συνεργάτες, πάντα με προβάδισμα στη γυναικεία φωνή. Συμμετέχουν λοιπόν η Μαρία Φαραντούρη, η Σαβίνα Γιαννάτου και ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος. Όλοι εξαιρετικοί.

Μιχάλης Γρηγορίου: Αποχαιρετισμοί της θάλασσας (1997)

Παρότι περιορισμένη η δισκογραφική παρουσία του συνθέτη Μιχάλη Γρηγορίου, το έτος 1997 στάθηκε γι' αυτόν πολύ παραγωγικό, αφού εκείνη τη χρονιά έδωσε διπλό δισκογραφικό παρών. Είδαμε ήδη το φιλόδοξο έργο του "Σκοτεινή πράξη" και σήμερα σειρά έχει ο δίσκος "Αποχαιρετισμοί της θάλασσας", μια σημαντική έκδοση της ΕΜΙ από την ετικέτα His Master's Voice, της οποίας για ένα διάστημα είχε τη διεύθυνση του ελληνικού τμήματος ο Θάνος Μικρούτσικος. 

Ο δίσκος αποτελεί ένα αφιέρωμα του συνθέτη Μιχάλη Γρηγορίου σε τρία προσφιλή του πρόσωπα: Τους ποιητές Τάκη Σινόπουλο και Άρη Αλεξάνδρου, και την τραγουδίστρια Σαβίνα Γιαννάτου. Είχε ήδη "συναντηθεί" μαζί τους σε προηγούμενες εργασίες του: Με τον Άρη Αλεξάνδρου στα "Ανεπίδοτα Γράμματα" (1977) και με τον Τάκη Σινόπουλο και τη Σαβίνα Γιαννάτου στο "Ο Οδυσσέας στο ποτάμι" (1985).

Ο δίσκος περιλαμβάνει τρία έργα: Το πρώτο, με τίτλο "Μεσούρανα του Αυγούστου", επισημαίνεται ως έργο 31 και γράφτηκε το 1982 πάνω σε 4 ποιήματα του Άρη Αλεξάνδρου (1922-1978) ως ένα είδος επιλόγου στα "Ανεπίδοτα Γράμματα". Ακολουθεί τη φόρμα του γερμανικού lied (φωνή και πιάνο). Στην ίδια φόρμα είναι γραμμένο και το έργο "Ντοάνα", έργο 23, σύνθεση του 1977 σε ποίηση του Τάκη Σινόπουλου (1917-1981). Το τρίτο έργο με τίτλο "Αποχαιρετισμοί της θάλασσας", έργο 67, γραμμένο στα 1991 σε ποίηση και πάλι του Τάκη Σινόπουλου, ακολουθεί διαφορετική φόρμα, αφού εδώ τη θέση του πιάνου έχει πάρει το synthesizer, ένα μουσικό όργανο με το οποίο ο συνθέτης ασχολήθηκε συστηματικά ήδη από τα 1982 σχεδόν αποκλειστικά.

Μοναδική ερμηνεύτρια και των τριών έργων είναι η εξαιρετική Σαβίνα Γιαννάτου, μια εντελώς ιδιαίτερη ελληνίδα ερμηνεύτρια που ήδη εδώ και χρόνια έχει απλώσει τα φτερά της σε διεθνείς ορίζοντες με σημαντική αναγνώριση και καταξίωση. Ειδικευμένη σε απαιτητικό ρεπερτόριο αποδίδει πολύ εκφραστικά και ατμοσφαιρικά τα συγκεκριμένα συνθέματα, καθώς διαθέτει άρτια τεχνική και μοναδική φωνητική χροιά, και καταφέρνει να αναδείξει με θαυμαστή δύναμη και διαύγεια το λυρικό φορτίο αυτών των έργων.

Μιχάλης Γρηγορίου: Σκοτεινή πράξη (1997)

Από τον Άρη Αλεξάνδρου ("Ανεπίδοτα γράμματα, 1977) στον Μανόλη Αναγνωστάκη ("Η αγάπη είναι ο φόβος", 1980) κι ύστερα στον Τάκη Σινόπουλο ("Ο Οδυσσέας στο ποτάμι", 1985) και τελικά στον Τάσο Λειβαδίτη ("Σκοτεινή πράξη", 1997). Η μεταπολεμική μας ποίηση κινητοποιεί σταθερά το δημιουργικό ταλέντο του Μιχάλη Γρηγορίου, στο δισκογραφημένο τουλάχιστον έργο του, και τα αποτελέσματα είναι δώρα ακριβά της ποιοτικής μας μουσικής κληρονομιάς, έστω κι αν δεν βρίσκουν απήχηση στο ευρύ κοινό, αλλά περιορίζονται σε ένα πιο ανήσυχο και απαιτητικό ακροατήριο που δεν αρκείται στα εύπεπτα σουξέ με ημερομηνία λήξης.

 Η "Σκοτεινή Πράξη" αποτελεί ένα επιστέγασμα της πορείας του Μιχάλη Γρηγορίου στην ελληνική δισκογραφία, είκοσι χρόνια μετά την πρώτη του εμφάνιση. Είναι ένα έργο υψηλών απαιτήσεων, γραμμένο στη φόρμα του εκκλησιαστικού ορατορίου και καταγράφεται ως έργο 71 στην εργογραφία του συνθέτη. Γράφτηκε το 1993 πάνω στην κλασική φόρμα του είδους, όπως διαμορφώθηκε στα χρόνια του Μπαρόκ (1600-1750) με εμφανές πρότυπο το διαχρονικό αριστούργημα "Κατά Ματθαίον Πάθη" του J.S. Bach. Γιαυτό και ο συνθέτης ακολούθησε τη δοκιμασμένη μορφολογία του είδους, μοιράζοντας το μιάμισης ώρας έργο του σε τρεις πράξεις (μέρη), καθεμιά από τις οποίες περιλαμβάνει ένα πρελούδιο και αρκετά οργανικά ιντερλούδια πάνω σε ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο (κάτι σαν leitmotif), με τραγουδιστικά μέρη για σόλο φωνές ή χορωδία και αφηγηματικές γέφυρες (recitativi) με συνοδεία τσέμπαλου.

Το έργο βασίζεται στην ομότιτλη ποιητική συλλογή του Τάσου Λειβαδίτη (1922-1988) που εκδόθηκε το 1974 κι έχει ως αφετηρία τις περιπέτειες τις αριστεράς μέσα από την οπτική της ιστορικής αναδρομής στην πολύπλαγκτη πορεία της εβραϊκής φυλής, αλλά και των λαών γενικότερα που έχουν βιώσει τον ξερριζωμό και την αναζήτηση σταθερής εστίας. 

Η πρώτη παρουσίαση του έργου έγινε στις 18 και 19 Απριλίου 1994 στην αίθουσα Δημήτρη Μητρόπουλου του Μεγάρου Μουσικής, ενώ ακολούθησε μια δεύτερη εκτέλεση με μικρές αλλαγές στο Δημοτικό Θέατρο του Παιραιά την επόμενη χρονιά. Στην ηχογραφημένη καταγραφή του έργου συμμετέχουν οι ερμηνευτές: Σαβίνα Γιαννάτου (σοπράνο), Τάσης Χριστογιαννόπουλος (βαρύτονος) και Μιχάλης Χριστογιαννόπουλος (τενόρος). Συμμετέχει επίσης η χορωδία Fons Musicalis υπό τη διδασκαλία του Κωστή Κωνσταντάρα και η Ορχήστρα των Χρωμάτων υπό τη διεύθυνση του Μίλτου Λογιάδη.

Μιχάλης Γρηγορίου: Ο Οδυσσέας στο ποτάμι (1985)

Η τρίτη κατά σειρά δισκογραφική κατάθεση του Μιχάλη Γρηγορίου, μετά τα "Ανεπίδοτα γράμματα" (1977) και "Η αγάπη είναι ο φόβος" (1980), ήρθε το 1985 με τον κύκλο τραγουδιών "Ο Οδυσσέας στο ποτάμι", την ίδια χρονιά που μοιραζόταν τις "Αντιθέσεις" με τον Θάνο Μικρούτσικο και τον Wilhelm Zobl.

Ο δίσκος "Ο Οδυσσέας στο ποτάμι", έργο 30, γραμμένο στα 1980-1, βασίζεται αποκλειστικά σε ποίηση του σημαντικού μεταπολεμικού ποιητή Τάκη Σινόπουλου (1917-1981). Το ομώνυμο ποίημα προέρχεται από τη συλλογή "Μεταίχμιο Β'", ενώ όλα τα υπόλοιπα από τη συλλογή "Αντίστιξη 1957". 

Η διάχυτη απαισιοδοξία και εσωστρέφεια του ποιητικού λόγου οδηγεί σε έντονα λυρικές μελωδίες πεσιμιστικής διάθεσης με ηλεκτρονικά χρώματα σε μια εποχή που ο συνθέτης είχε στραφεί συνειδητά προς τον ηλεκτρονικό ήχο. Ο ίδιος άλλωστε εκτελεί τα τραγούδια με ηλεκτρικό πιάνο και συνθεσάιζερ, ενώ τους φευγαλέους και διακριτικούς χρωματισμούς κάποιων συμβατικών οργάνων αποδίδουν το φλάουτο ή το κλαρινέτο που παίζει ο Θύμιος Παπαδόπουλος, το βιολοντσέλο με τον Χρήστο Σφέτσα ή το βιολί με τον Στάμο Σέμση.

Όπως το συνήθιζε ο συνθέτης, κι εδώ έχουμε ένα ζεύγος φωνών, γυναικείας και ανδρικής - με επικρατέστερη πάντα τη γυναικεία - που αποδίδει τα τραγούδια: Την εκφραστικότατη Σαβίνα Γιαννάτου, απολύτως ταιριαστή για τέτοιες ατμοσφαιρικές μελωδίες, και τον χατζιδακικό Βασίλη Λέκκα. Η σκιά του Μάνου Χατζιδάκι είναι παρούσα στο δίσκο έτσι κι αλλιώς, καθώς η έκδοση φιλοξενείται στον κατάλογο του Σείριου. Εξάλλου ο συνθέτης έχει αφιερώσει το έργο του στον Μάνο Χατζιδάκι. Επισημαίνω επίσης ότι τη χρονιά που κυκλοφόρησε ο δίσκος από τον Σείριο, ο Μιχάλης Γρηγορίου είχε αναλάβει και μια σειρά εκπομπών στο Τρίτο Πρόγραμμα! 

Μιχάλης Γρηγορίου: Η αγάπη είναι ο φόβος (1980)

Ο Μιχάλης Γρηγορίου μας έδωσε ένα μικρό σε ποσότητα, αλλά άκρως ενδιαφέρον και πρωτότυπο έργο στο πεδίο του έντεχνου τραγουδιού μέσα από μια σειρά κύκλων μελοποιημένης ποίησης πάνω σε σημαντικά έργα των πιο εκλεκτών μεταπολεμικών μας ποιητών, όπως ο Άρης Αλεξάνδρου ("Ανεπίδοτα γράμματα", 1977), ο Μανόλης Αναγνωστάκης ("Η αγάπη είναι ο φόβος", 1980), ο Τάκης Σινόπουλος ("Ο Οδυσσέας στο ποτάμι", 1985), ο Τάσος Λειβαδίτης ("Σκοτεινή Πράξη", 1997) κ.ά.

Τρία χρόνια μετά τα "Ανεπίδοτα γράμματα" που μας έδωσαν τις πιο πειστικές συστάσεις για τον δημιουργό, κυκλοφόρησε από τη Minos η δεύτερη εργασία σου πάνω στη φόρμα της μελοποιημένηςνποίησης με τίτλο "Η αγάπη είναι ο φόβος", έργο 29, ένας κύκλος λυρικών τραγουδιών σε ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη (1925-2005) για κοντράλτο, βαρύτονο, πιάνο, κόρνο, φαγκότο και βιολοντσέλο. Περιλαμβάνει επτά μελοποιημένα ποιήματα, μία οργανική εισαγωγή, δύο ιντερμέδια και μία coda με την παραλλαγή του ομότιτλου τραγουδιού. Τα ποιήματα προέρχονται από τις ποιητικές συλλογές "Εποχές" και "Παρενθέσεις".

Σημειώνει ο συνθέτης για το έργο του:

Γράφοντας το έργο αυτό αναρωτήθηκα μερικές φορές μήπως ακολουθώ κάποιο δρόμο που δεν οδηγεί πουθενά. Μήπως δηλαδή η ανάγκη να συμφιλιώσω μέσα μου τις μνήμες και τις μυθολογίες ενός χτες που δε μου ανήκει απόλυτα, με τις απαιτήσεις και τους μύθους ενός σήμερα, με οδηγεί σε μια μουσική που δεν εκφράζει ούτε το χτες ούτε το σήμερα, αλλά στέκεται μετέωρη κάπου ανάμεσα στα δυο. Στο ερώτημα αυτό δεν μπορώ να δώσω απάντηση. Ξέρω όμως πως αν η μουσική που γράφω έχει αντιφάσεις – γιατί τι άλλο είναι άραγε η συνύπαρξη ενός ρυθμού ζεϊμπέκικου, π.χ., μ’ έναν ήχο μουσικής δωματίου; η απλή μελωδική αντίληψη και οι μορφολογικές προθέσεις ενός κύκλου τραγουδιών; - αυτές οι αντιφάσεις βρίσκονται μέσα σε μένα τον ίδιο και είμαι μάλιστα διατεθειμένος να τις αποδεχτώ και γιατί όχι, να τις υπερασπιστώ. Μ’ αυτήν λοιπόν τη διάθεση έγραψα μέσα στο 1979 τα τραγούδια που αποτελούν τον κύκλο «Η αγάπη είναι ο φόβος» πάνω σε ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη και μπορώ να πω πως απ’ όσα έργα έχω γράψει ως τώρα αυτό μου γέννησε τη μεγαλύτερη ικανοποίηση τη στιγμή που το έγραφα…

Τα τραγούδια ερμηνεύουν με στιβαρό τρόπο η Μαρία Φαραντούρη (ως κοντράλτο) και ο Γιάννης Κούτρας (ως βαρύτονος). Ο συνθέτης παίζει πιάνο, ενώ συμμετέχουν οι κορυφαίοι σολίστες Σπύρος Καζιάνης (φαγκότο), Βύρων Φιδετζής (βιολοντσέλο) και Νίκος Σπίνουλας (κόρνο).

Μιχάλης Γρηγορίου: Ανεπίδοτα γράμματα (1977)

Μιλάμε συχνά για τα είδη του ελληνικού τραγουδιού από την ανάγκη να προσδιορίσουμε κάποια διακριτά χαρακτηριστικά που καθορίζουν συμβατικά τις ρυθμικές ή ηχοχρωματικές αποκλίσεις, ώστε να διαφοροποιείται ένα λαϊκό τραγούδι από ένα "έντεχνο" ή ποπ ή ροκ κλπ. Είναι άκρως ενδιαφέρον λοιπόν το λεγόμενο "ενδιάμεσου χώρου" τραγούδι, όρο που επικαλέστηκε ο Θάνος Μικρούτσικος, για να σηματοδοτήσει τη φόρμα κάποιων πιο απαιτητικών συνθετικών του κύκλων με τραγούδια που είχαν ίσως λαϊκές αφετηρίες, αλλά η ανάπτυξη και η ενορχηστρωτική τους γραμμή τα φέρνει πολύ κοντά στη λόγια μουσική.

Ένας δημιουργός λοιπόν που υπηρέτησε συστηματικά και σταθερά αυτόν τον ενδιάμεσο χώρο είναι ο Μιχάλης Γρηγορίου, γιος του παλιού σκηνοθέτη Γρηγόρη Γρηγορίου και της ποιήτριας Μαρίας Παπαλεονάρδου, με μουσικές σπουδές πλάι στον Γ.Α. Παπαϊωάννου. Ο συνθέτης έχει ήδη καταθέσει σημαντικό έργο στο πεδίο της λόγιας μουσικής με έργα μουσικής δωματίου, αλλά και για ορχήστρα ή σόλο πιάνο, καθώς και μια σειρά αξιόλογων κύκλων τραγουδιών που πέρασαν στη δισκογραφία.

Η πρώτη δισκογραφική κατάθεση του Μιχάλη Γρηγορίου καταγράφεται το 1977 από τη Lyra με το έργο "Ανεπίδοτα γράμματα", καντάτα σε 7 μέρη, που βασίζεται στην ομώνυμη ποιητική συλλογή του Άρη Αλεξάνδρου (1922-1978), όπου αποτυπώνονται με αδρές εικόνες οι οδυνηρές εμπειρίες του ποιητή από τα χρόνια της εξορίας του. Μοναξιά, έντονη συναισθηματική φόρτιση, ερωτική επιθυμία αναβλύζουν μέσα από τους ευαίσθητους στίχους που μορφοποιούνται ως επιστολές σε κάποιο γυναικείο πρόσωπο που διαρκώς μεταλλάσσεται άλλοτε σε μητέρα κι άλλοτε σε ερωτική σύντροφο. 

Η μελοποίηση χρονολογείται κατά το διάστημα 1972-3, αρχικά για φωνή και πιάνο, ενώ αργότερα εμπλουτίστηκε με ορχηστρική συνοδεία. Λυρικές μελωδίες εναρμονισμένες στο ύφος του ποιητικού λόγου. Το πιάνο κατέχει πάντα την πρωτοκαθεδρία υποστηριζόμενο από ένα κουιντέτο εγχόρδων και διάφορα πνευστά όργανα (κλαρινέτο, φλάουτο, όμποε, φαγκότο, κόρνο). Τα τραγούδια ερμηνεύει με εκφραστική δύναμη η Αφροδίτη Μάνου, ενώ τα εμβόλιμα αφηγηματικά μέρη αποδίδει ο Σάκης Μπουλάς που συμμετέχει και στην ερμηνεία κάποιων τραγουδιών.

Ηλίας Λιούγκος: Το φιλί μου ταξιδεύει (2002)

Ο δίσκος "Το φιλί μου ταξιδεύει" (2002) είναι και ο μοναδικός που μας έδωσε ο Ηλίας Λιούγκος μέσα στην πρώτη δεκαετία του νέου αιώνα, αλλά νομίζω πως είναι η κορυφαία προσωπική του δουλειά συνολικά. Ένας δίσκος γεμάτος φρεσκάδα, λυρισμό, εύθυμη διάθεση, ευφάνταστες ενορχηστρώσεις και θαυμάσιες ερμηνείες. Ο τραγουδοποιός δείχνει εδώ να έχει πλέον κατακτήσει μια ωριμότητα στο προσωπικό του ύφος και να έχει απορροφήσει πλήρως τις αναπόφευκτες χατζιδακικές επιρροές του. 

Έχοντας στη διάθεσή του μια σειρά έξυπνων και πρωτότυπων στίχων, είτε από τις παλιές του γνώριμες Αγαθή Δημητρούκα και Ζωή Παναγιωτοπούλου, είτε σε ένα τραγούδι από το Φοίβο Δεληβοριά, έγραψε δώδεκα εμπνευσμένα τραγούδια που το καθένα έχει το δικό του μουσικό ύφος και την ανάλογη ερμηνευτική προσέγγιση. Τα μισά από αυτά τα ερμηνεύει έξοχα ο ίδιος, ενώ στα υπόλοιπα ακούγονται οι: Αλκίνοος Ιωαννίδης, Anemos, Μελίνα Κανά, Δημήτρης Μητροπάνος, Βασίλης Γισδάκης και Νίκος Κουρουπάκης. Όλοι εξαιρετικοί!

Ο δίσκος συμπληρώνεται με δύο ακόμη κομμάτια: Το πρώτο είναι το τραγούδι του Μάνου Χατζιδάκι "Η προσευχή του ακροβάτη" που προέρχεται από τον κύκλο Reflections (1970), όπως διασκευάστηκε στην ελληνική του εκδοχή το 1993 για το δίσκο Αντικατοπρισμοί της Αλίκης Καγιαλόγλου, εδώ ενορχηστρωμένο από τον πιανίστα Θεόδωρο Κοτεπάνο, ενώ το άλλο είναι το εξαιρετικό "Βαλς των εθελοντών", μια συναρπαστική μεταγραφή για δύο σόλο κιθάρες του καλύτερου τραγουδιού του δίσκου ("Εθελοντές"), που διασκεύασε και ερμήνευσε ο σπουδαίος Νότης Μαυρουδής, ο οποίος άλλωστε έχει και τη γενική φροντίδα του δίσκου που συμπεριλήφθηκε στην εκλεκτή σειρά Corifeo της Eros Music.

Ηλίας Λιούγκος: Κωμοπόλεις (1996)

Έξι χρόνια μετά το άλμπουμ "Θα τραγουδήσω απόψε για μένα" ο τραγουδοποιός Ηλίας Λιούγκος παρουσίασε τα νέα του τραγούδια υπό το γενικό τίτλο "Κωμοπόλεις" που κυκλοφόρησαν το 1996 από την FM Records υπό την ετικέτα Ερωδιός.

Η μεσολάβηση αυτού του χρόνου φαίνεται ότι συνέβαλε στη διαμόρφωση ενός πιο προσωπικού πλέον ύφους που απομακρύνει τον συνθέτη από τις εμφανείς χατζιδακικές επιρροές των προηγούμενων τραγουδιών του. Εδώ δείχνει καθαρά μια τάση απομάκρυνσης από τη μελωδική μπαλάντα που αποτελούσε ως τότε το χαρακτηριστικό του ύφος, καθώς ενσωματώνει στη μουσική του στοιχεία της παραδοσιακής και λαϊκής μουσικής με αναφορές στους ιδιαίτερους ήχους τής ηπειρώτικης καταγωγής του, χωρίς φυσικά να απαρνηθεί τις φυσικές μελωδικές καταβολές του. Το αποτέλεσμα είναι πιο απαιτητικό για τον ακροατή κι αυτό εξυπηρετείται με μεγάλη μαεστρία από την ευέλικτη και ευπροσάρμοστη ενορχήστρωση που υπογράφει ο ίδιος με τη σύμπραξη του Γιώργου   Παυλάκου.

Οι στίχοι όλων των τραγουδιών ανήκουν στη Ζωή Παναγιωτοπούλου, η οποία έχει πλέον γίνει η σταθερή συνεργάτιδα του συνθέτη και θα τη βρούμε μαζί του και στις επόμενες δουλειές του. Η στιχουργία της χαρακτηρίζεται από μια διάχυτη μελαγχολία που μοιάζει να ταιριάζει στη μουσική και ερμηνευτική ιδιοσυγκρασία του Ηλία Λιούγκου. Ο ίδιος ερμηνεύει τα τραγούδια του, ενώ συμμετέχει και η Μόρφω Τσαϊρέλη και παιδική χορωδία. Ο δίσκος κλείνει με ένα σύντομο οργανικό φινάλε βασισμένο στη μελωδία του ομότιτλου τραγουδιού.

Ηλίας Λιούγκος: Θα τραγουδήσω απόψε για μένα (1990)

Συνεχίζοντας διακριτικά την προσωπική του πορεία στο ελληνικό τραγούδι με την πολλαπλή ιδιότητα του τραγουδοποιού ο Ηλίας Λιούγκος μας δίνει το 1990 την τρίτη προσωπική του δουλειά μετά τα "Νυχτερινή δοκιμασία" (1984) και "Της ιστορίας το ποδήλατο" (1985). Τίτλος του δίσκου: "Θα τραγουδήσω απόψε για μένα". Εκδόθηκε από τον Σείριο του Μάνου Χατζιδάκι και διανεμήθηκε από την MBI.

Πρόκειται για ένα εξαιρετικά ενδιαφέροντα κύκλο με δώδεκα τραγούδια, από τα οποία το ένα είναι σε ορχηστρική μορφή. Τους στίχους έγραψαν η Αγαθή Δημητρούκα, η Ζωή Παναγιωτοπούλου (στην πρώτη της συνεργασία με τον Λιούγκο, η οποία θα συνεχιστεί και τα επόμενα χρόνια με πολλά όμορφα τραγούδια), ο Χρήστος Ντάνος και ο ίδιος ο Ηλίας Λιούγκος. Περιλαμβάνεται επίσης ένα τραγούδι ("Τι κάνεις Αλέξανδρε") παρμένο από το έργο "Αρχαία βρέφη" του Γιώργου Χρονά, ενώ ο δίσκος κλείνει με το ποίημα "Commission" ("Δεν είναι εδώ κανείς") του Ezra Pound.

Ο συνθέτης έγραψε ευφάνταστες μελωδίες και έξυπνα ρυθμικά θέματα που αποδίδουν πειστικά τη θεματολογία των στίχων. Η ενορχήστρωση που επιμελήθηκε ο Θόδωρος Κοτεπάνος μαζί με τον σύνθέτη, βασίζεται κυρίως σε ακουστικά όργανα της χατζιδακικής αισθητικής, αν και δεν απουσιάζουν και όργανα, όπως το σαξόφωνο, ακόμη και το συνθεσάιζερ, όπου αυτό απαιτείται για την απόδοση των αναγκαίων ηχοχρωματισμών.

Ηλίας Λιούγκος: Της ιστορίας το ποδήλατο (1985)

Αν με τη "Νυχτερινή δοκιμασία" (1984) ο Ηλίας Λιούγκος μας πρόσφερε την παρθενική συνθετική του απόπειρα, ένα χρόνο αργότερα επανήλθε πιο αποφασιστικά με έναν ολοκληρωμένο πλέον κύκλο τραγουδιών που επιγράφεται "Της ιστορίας το ποδήλατο" και εκδόθηκε από τον Σείριο του Μάνου Χατζιδάκι.

Φυσικά όλο το κλίμα κι αυτής της δουλειάς αποπνέει το χατζιδακικό πνεύμα, μέσα στο οποίο άλλωστε ανδρώθηκε καλλιτεχνικά ο δημιουργός. Και είναι πολλά αυτά τα χαρακτηριστικά του δίσκου που τον συνδέουν με τον μεγάλο συνθέτη. Δεν είναι μόνο η δισκογραφική εταιρία που διηύθυνε ο Χατζιδάκις, ούτε και η γενικότερη υποστήριξή του στην παραγωγή. Είναι επίσης η παρουσία της στιχουργού Αγαθής Δημητρούκα που παραπέμπει στο στιχουργικό πρότυπο ενός Νίκου Γκάτσου, με ευρηματικό λόγο και θεματολογία και πρωτότυπες ρίμες. Είναι επίσης οι μελωδίες του Λιούγκου που δείχνουν εμφανώς τη χατζιδακική καταγωγή τους. Είναι επίσης η ενορχήστρωση του Νίκου Κυπουργού με τους χαρακτηριστικούς ηχοχρωματισμούς της χατζιδακικής αισθητικής.

Πάντως, παρά τις εκλεκτικές αυτές συγγένειες, είναι φανερό ότι ήδη αποκαλύπτεται ένα πηγαίο και αυτόνομο συνθετικό ταλέντο, το οποίο θα καρποφορήσει με ακόμη πειστικότερο τρόπο τα επόμενα χρόνια. Ο ίδιος ο Λιούγκος ερμηνεύει τα μισά τραγούδια, ενώ τα υπόλοιπα αποδίδει η υπέροχη Έλλη Πασπαλά, επίσης σταθερή ερμηνεύτρια του Μάνου Χατζιδάκι την ίδια εποχή. Το εξώφυλλο σχεδίασε ο Αλέκος Φασιανός, ενώ το οπισθόφυλλο ο Γιώργος Σταθόπουλος.

Ηλίας Λιούγκος: Νυχτερινή δοκιμασία (1984)

Διευρύνοντας χρονικά το πεδίο των δημιουργών της "χατζιδακικής" σχολής και πέρα από το φυτώριο που γέννησαν οι ιστορικοί Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας (1981/1982), θα ήθελα σήμερα να περάσουμε σε έναν εκλεκτό κι αγαπημένο ερμηνευτή και τραγουδοποιό που είχε παρουσία και στους Αγώνες της Κέρκυρας, αλλά είχε ήδη ξεκινήσει κάμποσα χρόνια νωρίτερα την προσωπική του περιπέτεια στην ελληνική δισκογραφία.

Ο λόγος για τον Ηλία Λιούγκο που μας τον σύστησε για πρώτη φορά ο Μάνος Χατζιδάκις το 1976 στα "Παράλογα"  κι αμέσως μετά τον ξαναβρίσκουμε στους "Αχαρνής" του Διονύση Σαββόπουλου και στο "Παιδί της γης" του Νότη Μαυρουδή, ενώ συνέχισε το δρόμο του ερμηνευτή πλάι στον Μάνο Χατζιδάκι σε σημαντικούς κύκλους, όπως η "Πορνογραφία" (1982) και οι "Μπαλάντες της Οδού Αθηνάς" (1983), αλλά και στις δυο μεγάλες συλλογές με νέες εκτελέσεις τραγουδιών του συνθέτη "Ρωμαϊκή Αγορά" (1986) και "Λαϊκή Αγορά" (1987).

Το 1982 στους δεύτερους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας πρωτοεμφανίστηκε και ως συνθέτης με το τραγούδι "Νανούρισμα". Το τραγούδι αυτό έδωσε το έναυσμα για μια πιο ολοκληρωμένη δουλειά που ήρθε το 1984 με τον μικρό κύκλο "Νυχτερινή δοκιμασία", μια σειρά επτά όμορφων μελωδικών τραγουδιών χατζιδακικής αισθητικής που εκδόθηκαν από την EMI. Οι στίχοι των τραγουδιών γράφτηκαν από τον ίδιο, αλλά και από τη Ζωή Αντιόχου που συμμετέχει και ως ερμηνεύτρια, και τον Γιάννη Τσέρτο.

Εκείνο όμως που προσδίδει ξεχωριστή βαρύτητα σ' αυτόν τον σύντομης διάρκειας κύκλο είναι η παρουσία της υπέροχης Φλέρυς Νταντωνάκη, της εμβληματικής ερμηνεύτριας μεγάλων έργων της μεσαίας περιόδου του Μάνου Χατζιδάκι κατά τη δεκαετία του '70. Η Φλέρυ αποδίδει εκφραστικότατα το "Νανούρισμα" και άλλα δυο τραγούδια του δίσκου και ασφαλώς αποτελεί μέγα προνόμιο του εκκολαπτόμενου τραγουδοποιού να έχει μια τέτοια ερμηνεύτρια δίπλα του, σε μια από τις ελάχιστες καταγραφές της θεσπέσιας φωνής της σε μη χατζιδακικές συνθέσεις!

Την ενορχήστρωση επιμελήθηκε ο Νίκος Κυπουργός, ενώ τη διεύθυνση της ορχήστρας ο Μάνος Χατζιδάκις.

Γιώργος Μακρής: Παραδείγματος χάριν (1985)

Η δεύτερη προσωπική δουλειά του τραγουδοποιού Γιώργου Μακρή ήρθε το 1985, τρία χρόνια μετά την πρώτη ("Πέρα βρέχει"). Τίτλος της: "Παραδείγματος χάριν". Εκδόθηκε από τη Lyra.

Και οι δυο αυτές δουλειές έχουν απευθείας αναφορά στους Πρώτους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας (1981), όπου ο Μακρής μας είχε συστηθεί με τις πρωτότυπες μπαλάντες "Ω, Δέσποινα των λογισμών μου" και "Για τον Σκαρίμπα". Η πρώτη αποτέλεσε τη βάση του δίσκου "Πέρα βρέχει", ενώ η δεύτερη προσδιορίζει το ύφος του δίσκου "Παραδείγματος χάριν", όπου περιέχεται σε νέα εκτέλεση.

Επίσης οι δυο προσωπικές αυτές δουλειές του τραγουδοποιού έχουν για συνδετικό τους κρίκο τον ποιητή Γιάννη Σκαρίμπα, που εμφανίζεται και στις δυο είτε με μελοποιημένη πρωτότυπη ποίησή του ("Βοϊδάγγελοι"), είτε με στίχους του Μακρή αφιερωμένους στον ποιητή. 

Φυσικά υπάρχουν και πιο ισχυροί δεσμοί ανάμεσα στις δυο αυτές εργασίες. Σε μουσικό επίπεδο έχουμε αυτό το αναγνωρίσιμο ύφος μπαλάντας με έντονη την παρουσία της κιθάρας που ωστόσο στο δεύτερο δίσκο δίνει αρκετό χώρο και σε άλλα ακουστικά όργανα (πιάνο, φλάουτο, φαγκότο, κόρνο), αλλά και ηλεκτρικά, διαμορφώνοντας ένα ύφος αμερικάνικης μπαλάντας με στοιχεία μπλουζ και ροκ. Σε στιχουργικό επίπεδο, έχουμε πάντα αυτόν τον "αναρχικό" και αιρετικό λόγο έντονα διαποτισμένο με το στοιχείο του σαρκασμού.

Γιώργος Μακρής: Πέρα βρέχει (1982)

Ο Γιώργος Μακρής ανήκει σ' εκείνη τη χαρισματική ομάδα τραγουδοποιών που ξεπήδησαν από τους περίφημους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας (1981-82) χάρις στη διορατικότητα και τη συνεχή υποστήριξη του Μάνου Χατζιδάκι, ο οποίος βοήθησε ως παραγωγός τους πιο ταλαντούχους από αυτούς να έχουν μια συνέχεια στην ελληνική δισκογραφία. 

Έχουμε αναφερθεί ήδη στις περιπτώσεις του Βασίλη Νικολαΐδη, της Ηδύλης Τσαλίκη και του Σταύρου Παπασταύρου, οπότε σειρά έχει ο Γιώργος Μακρής που έδωσε ισχυρό το στίγμα του στους πρώτους Αγώνες του 1981 με τη σαρκαστική μπαλάντα "Ω, Δέσποινα των λογισμών μου". Η συνέχεια ήρθε την επόμενη χρονιά, όταν παρουσίασε την πρώτη ολοκληρωμένη του δουλειά με τίτλο "Πέρα βρέχει", για να ακολουθήσουν μέχρι το τέλος της δεκαετίας ακόμη δύο προσωπικές δουλειές ("Παραδείγματος χάριν", "Πιο άσχημα από πριν..."), ενώ την επόμενη δεκαετία τον βρίσκουμε πίσω από το σχήμα Zoolixo Λίγο!

Ο δίσκος "Πέρα βρέχει" αποτελεί ουσιαστικά μια διευρυμένη παραλλαγή του τραγουδιού "Ω, Δέσποινα των λογισμών μου" σε επίπεδο μουσικής, στίχων και ερμηνείας. Απλές, ρυθμικές μπαλάντες με κυρίαρχο το ηχόχρωμα της κιθάρας και πολύ λιτή συνοδεία ακουστικών οργάνων, συνιστούν έναν πρωτότυπο ηχητικό μικρόκοσμο που καθιστούν το δημιουργό τους απόλυτα αναγνωρίσιμο. Ο Μάνος Χατζιδάκις ανέλαβε τη διεύθυνση της ορχήστρας πάνω στην αφαιρετική ενορχήστρωση του Τάσου Καρακατσάνη. Το τραγούδι "Γυναίκα" εμφανίζεται και σε οργανική εκδοχή, ενώ το τραγούδι "Βοϊδάγγελοι" βασίζεται σε ποίημα του Γιάννη Σκαρίμπα.

Ηδύλη Τσαλίκη: Αυταπάτη (1983)

Η υπέροχη κυρία Ηδύλη Τσαλίκη πέρασε ως διάττων αστέρας από το ελληνικό τραγούδι: Μας συστήθηκε με δυο υπέροχα τραγούδια και μας χάρισε μία και μοναδική ολοκληρωμένη δουλειά, αφού νωρίτερα είχε καθηλώσει το ακροατήριο των Πρώτων Αγώνων Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας το 1981 με το πανέμορφο τραγούδι "Δικαίωση" πάνω σε ποίηση του Κώστα Καρυωτάκη, το οποίο και της χάρισε δικαιότατα το πρώτο βραβείο, και λίγο αργότερα, χωρίς ποτέ να γνωρίσει την προσωπική της δικαίωση που τόσο της άξιζε, χάθηκε οριστικά από το προσκήνιο.

Αν θέλαμε λοιπόν να συνοψίσουμε την επίσημη καταγραφή της παρουσίας της Ηδύλης Τσαλίκη στην ελληνική δισκογραφία, πέρα από τα δυο τραγούδια που παρουσίασε στην Κέρκυρα ("Δικαίωση", "Νανούρισμα"), είχε επίσης συμμετοχή στους δίσκους του Λουκά Θάνου "Αναστροφή" (1983) και "Jazzburger" (1984), ενώ ενδιάμεσα παρουσίασε και τον μοναδικό προσωπικό της δίσκο με τίτλο "Αυταπάτη" που κυκλοφόρησε το 1983 από τη Philips. Αυτά είναι όλα κι όλα!

Ο δίσκος "Αυταπάτη" πάντως μας δίνει ένα πιο ολοκληρωμένο στίγμα των μουσικών χαρακτηριστικών της τραγουδοποιού. Δέκα τραγούδια αυτοσχεδιαστικής και ρυθμικής μορφής με εμφανείς επιρροές από το χώρο της τζαζ  που ενορχήστρωσε η ίδια σε συνεργασία με τον Λουκά Θάνου και τους μουσικούς Μάρκο Αλεξίου (πιάνο, πλήκτρα), Λευτέρη Τζήμα (κρουστά), Λάκη Ζώη (ηλεκτρική κιθάρα), Δημήτρη Ζαφειρέλη (κλασική κιθάρα), Φίλιππο Τσεμπερούλη (σαξόφωνο) και Γιώργο Ζηκογιάννη (μπάσο).

Σταύρος Παπασταύρου: Γιαπωνέζικοι κήποι (1998)

Δώδεκα χρόνια μετά το πετυχημένο "Μίλα μου για μήλα" ο Σταύρος Παπασταύρου επανέρχεται με νέα τραγούδια. Πρόκειται για το άλμπουμ "Γιαπωνέζικοι κήποι" που εκδόθηκε από την Ankh Productions το 1998 με βασικό ερμηνευτή τον νεοφώτιστο τότε Γιώργη Χριστοδούλου.

Με το δίσκο αυτό που αποτελεί και την τελευταία επίσημη δισκογραφική κατάθεσή του ο Παπασταύρου δείχνει την ανήσυχη και αντισυμβατική καλλιτεχνική του φύση και μας προσφέρει ένα μπουκέτο φρέσκα τραγούδια σε ένα ύφος που παίζει με ποικίλα μουσικά ηχοχρώματα μιας σύγχρονης ποπ αισθητικής αρμονικά ταιριαστής με τους στίχους που υπογράφει ο ερμηνευτής.

Ο Γιώργης Χριστοδούλου ερμηνεύει τα περισσότερα τραγούδια του δίσκου κάνοντας την παρθενική του εμφάνιση στην ελληνική δισκογραφία. Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα καλλιτεχνική προσωπικότητα με σπουδές στη δραματική σχολή και αρκετές θεατρικές εμφανίσεις, αλλά και εκλεκτές μουσικές συνεργασίες με σημαντικούς καλλιτέχνες, όπως η Ελένη Καραΐνδρου, ο Νότης Μαυρουδής, ο Νίκος Ξυδάκης, η Δήμητρα Γαλάνη και η Νένα Βενετσάνου. Τα τελευταία χρόνια είναι εγκατεστημένος στη Βαρκελώνη, αλλά συνεχίζει πάντα να δίνει το δικό του παρών στην καλλιτεχνική ζωή του τόπου μας.

Στο δίσκο συμμετέχουν επίσης η Νένα Βενετσάνου, ο Αδάμ Ματθαίος και η ηθοποιός Πέγκυ Σταθακοπούλου ερμηνεύοντας το θεατρικό "Βαλς του Ρωμαίου". Την ενορχήστρωση επιμελήθηκε ο συνθέτης.

Σταύρος Παπασταύρου: Μίλα μου για μήλα (1986)

Τέσσερα χρόνια μετά το "Πίσω δωμάτιο" ο τραγουδοποιός Σταύρος Παπασταύρου επανέρχεται με μια καινούργια, εντελώς διαφορετική δουλειά, πιο εξωστρεφή και κεφάτη. Πρόκειται για τον κύκλο θεατρικών παιδικών τραγουδιών "Μίλα μου για μήλα" που εκδόθηκε από τον Σείριο του Μάνου Χατζιδάκι το 1986 βασισμένη στα ευφάνταστα κείμενα του Ευγένιου Τριβιζά, μια σειρά πολύ ευρηματικών κειμένων με έντονο το λογοπαικτικό στοιχείο, αλλά ταυτόχρονα και με λόγο αιχμηρό και διεισδυτικό, έτσι που τελικά να μην αφορούν μόνο παιδιά μικρής ηλικίας, αλλά παιδιά κάθε ηλικίας!

Ο συνθέτης κατέθεσε απλές και λειτουργικές μελωδίες πετυχαίνοντας να αποδώσει απόλυτα εύστοχα τα μηνύματα των στίχων. Για παράδειγμα, όπως και ο ίδιος επισημαίνει, στο εμβληματικό τραγούδι "Μίλα μου για μήλα" που έδωσε και τον τίτλο σε όλη τη δουλειά, η μουσική ακολουθεί το παιχνίδι των στίχων πάνω στις συλλαβές μι / λα / μη / λα χτίζοντας αντίστοιχα τη μελωδία πάνω στις νότες μι και λα!

Πάντως στίχοι και μουσική δημιουργούν αυθόρμητα στον ακροατή τον αυτονόητο συνειρμό με τα ιστορικά τραγούδια της "Λιλιπούπολης" που είχαν προηγηθεί κατά έξι χρόνια. Είναι και η παρουσία του Μάνου Χατζιδάκι που ενισχύει αυτόν το συνειρμό. Είναι και ο ίδιος ο Σταύρος Παπασταύρου που μνημονεύει τη Λένα Πλάτωνος στο τραγούδι "Το χρυσόψαρο". Είναι φυσικά και οι δυο ερμηνευτές της "Λιλιπούπολης", ο Σπύρος Σακκάς και η Σαβίνα Γιαννάτου, που δίνουν κι εδώ το παρών με την προσθήκη της Κρίστης Στασινοπούλου!

Σταύρος Παπασταύρου: Το πίσω δωμάτιο (1982)

Η συμμετοχή και διάκριση του τραγουδοποιού Σταύρου Παπασταύρου στους Πρώτους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας το 1981 στάθηκε το εφαλτήριο, για να εισέλθει δυναμικά στην ελληνική δισκογραφία. Έτσι φτάσαμε στον κύκλο τραγουδιών "Το πίσω δωμάτιο", την πρώτη επίσημη ολοκληρωμένη του δουλειά, που κυκλοφόρησε από τη Minos το 1982 με παραγωγό τον Μάνο Χατζιδάκι. Τα δυο όμορφα τραγούδια από τους Αγώνες της Κέρκυρας ("Απ' την αρχή", "Θολός καθρέφτης") αποτέλεσαν τη βάση, πάνω στην οποία χτίστηκε το υπόλοιπο υλικό του δίσκου.

Ο συνθέτης καταθέτει με τα τραγούδια του το ισχυρό απόθεμα ευαισθησίας που διακρίνει το ταλέντο του. Δέκα τρυφερές μπαλάντες με θεματικό σημείο αναφοράς την προσωπική μοναξιά μέσα από μικρά αδιέξοδα και μνήμες που αναδεύουν οι απώλειες της καθημερινότητας. Η μουσική ρέει αβίαστα σε μια ατμόσφαιρα υποβλητική με μακρινούς νεοκυματικούς απόηχους και λιτή συνοδεία μιας κιθάρας ή ενός πιάνου και άλλων ακουστικών οργάνων, όπως το λαούτο, το φλάουτο ή το κλαρινέτο. 

Την ενορχήστρωση επιμελήθηκε ο ίδιος ο Σταύρος Παπασταύρου με τη σύμπραξη του Τάσου Καρακατσάνη. Τα τραγούδια έκαναν αίσθηση στην εποχή τους και ακούστηκαν αρκετά, ιδιαίτερα από το ραδιόφωνο, ενώ ακόμη και σήμερα, κάπου 40 χρόνια αργότερα, δεν έχουν χάσει τη φρεσκάδα και το ενδιαφέρον τους. Ασφαλώς ένας από τους ξεχωριστούς δίσκους που μας χάρισε η άνυδρη δεκαετία του '80.

Σταύρος Παπασταύρου: Ξάγρυπνη πόλη (1978/1986)

Συχνά έχουμε αναφερθεί στα "παιδιά" του Μάνου Χατζιδάκι, σημαντικούς δηλαδή μουσικούς που έγραψαν βέβαια τη δική τους αυτόνομη ιστορία στην ελληνική μουσική, αλλά ξεκίνησαν ή πορεύτηκαν ένα μεγάλο μέρος της διαδρομής τους πλάι στον μεγάλο συνθέτη, είτε υπηρετώντας το δικό του έργου, είτε παρουσιάζοντας προσωπικές τους δημιουργίες υπό τη δική του υποστήριξη.

Ευκαιρία λοιπόν να αναφερθούμε σε έναν ακόμη τέτοιο καλλιτέχνη με παρουσία από τις αρχές της δεκαετίας του '70 και με διακριτική πορεία στο ελληνικό τραγούδι, ιδιαίτερα μετά την εμφάνισή του στους ιστορικούς Πρώτους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας το 1981 που διοργάνωσε ο Μάνος Χατζιδάκις. Γιατί ουσιαστικά εκεί πρωτογνωρίσαμε τον Σταύρο Παπασταύρου με δυο όμορφες μπαλάντες ("Απ' την αρχή", "Θολός καθρέφτης"), από τις οποίες η πρώτη βραβεύτηκε κιόλας. 

Αλλά τα πρώτα του βήματα εντοπίζονται στις αρχές του '70, όταν είχε ήδη διεκπεραιώσει τις μουσικές του σπουδές στην αρμονία και το πιάνο με σημαντικούς μάλιστα δασκάλους, όπως ο Κωνσταντίνος Κυδωνιάτης και ο Αλέξανδρος Αινιάν. Μετά την εμφάνισή του στους Αγώνες της Κέρκυρας άνοιξε ο δρόμος της δισκογραφίας και μέσα στη δεκαετία του '80 μας παρουσίασε τις δυο πρώτες ολοκληρωμένες του δουλειές που άφησαν ένα ισχυρό στίγμα στην εποχή τους. Ήταν οι κύκλοι τραγουδιών "Το πίσω δωμάτιο" (1982) και "Μίλα μου για μήλα" (1985). Ο δεύτερος μάλιστα σηματοδότησε το σταθερό ενδιαφέρον του για το παιδικό τραγούδι, το οποίο υπηρέτησε και συνεχίζει να υπηρετεί με αρκετές δουλειές, λιγότερο στο χώρο της κανονικής δισκογραφίας και περισσότερο στο χώρο της έκδοσης παιδικών βιβλίων με συνοδεία μουσικής.

Ωστόσο, πριν απ' όλα αυτά, σε χρόνο ανύποπτο - ακόμη και για τον ίδιο! - εκεί στα τέλη της δεκαετίας του '70 και συγκεκριμένα το 1978 κυκλοφόρησε από την εταιρία Seagull σε παραγωγή του Κώστα Γιαννίκου η πρωτόλεια δισκογραφική δουλειά του Σταύρου Παπασταύρου με τίτλο "Ξάγρυπνη πόλη". Το υλικό της δουλειάς αυτής περιλαμβάνει τις πρώτες τραγουδιστικές απόπειρες του τραγουδοποιού που ήταν ήδη ηχογραφημένες αρκετά χρόνια νωρίτερα, ενώ στον ενδιάμεσο χρόνο είχαν παρουσιαστεί σε νεανικά ποπ φεστιβάλ της εποχής, όπου ο Παπασταύρου συμμετείχε με το γκρουπάκι του που το ονόμαζε Παρέα. Η έκδοση του 1978 πραγματοποιήθηκε ερήμην του συνθέτη με πρωτοβουλία του παραγωγού και γιαυτό ο ίδιος δεν την ενέκρινε ποτέ και δεν την υπολογίζει στην επίσημη δισκογραφία του! 

Γιάννης Μαρκόπουλος: Φίλοι που φεύγουν (1991)

Με το ξεκίνημα της δεκαετίας του '90 ο Γιάννης Μαρκόπουλος, πάντα εμπνευσμένος και ανήσυχος, μας χαρίζει έναν σπουδαίο κύκλο μελοποιημένης ποίησης με τίτλο "Φίλοι που φεύγουν", ο οποίος κυκλοφόρησε το 1991 από την ΕΜΙ Columbia. 

Το έργο βασίζεται κυρίως σε μελοποιημένα ποιήματα του σημαντικού μεταπολεμικού μας ποιητή Νίκου Καρούζου (1926-1990), ενός δημιουργού με ξεχωριστό ποιητικό έργο που συνδυάζει τις θεμελιώδεις έννοιες του έρωτα και του θανάτου με τις θρησκευτικές του ανησυχίες. Από τα δώδεκα τραγούδια του δίσκου τα οκτώ είναι γραμμένα πάνω σε δική του ποίηση, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει το εξαιρετικό "Όσο κρατήσει η ζωή" με την καίρια ερμηνεία του Μανώλη Μητσιά, αν και γνωστότερο μάλλον έγινε με μια δεύτερη εκτέλεση από τη Χαρούλα Αλεξίου.

Περιλαμβάνονται επίσης και τρία ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη (1925-2005) με γνωστότερο το "Φίλοι που φεύγουν", το οποίο έδωσε και τον τίτλο στο δίσκο, ποίημα που επίσης μας έγινε γνωστό πρώτα από τη μελοποίηση της Angelique Ionatos στο δίσκο "I palami sou..." (1979) κι αμέσως μετά από το δίσκο "Η αγάπη είναι ο φόβος" (1980) του Μιχάλη Γρηγορίου. Υπάρχει επίσης κι ένα μελοποιημένο ποίημα του υπερρεαλιστή ποιητή της γενιάς του '30 Ανδρέα Εμπειρίκου (1901-1975) με τίτλο "Κρηπίδωμα".

Η μουσική του συνθέτη προσαρμόζεται πειστικά πάνω στον ποιητικό λόγο και καταφέρνει να αναδείξει τις κρυμμένες του επισημάνσεις μέσα από μελωδικά ή ρυθμικά σχήματα που δε φαίνονται διατεθειμένα να περιοριστούν σε απλές λαϊκές φόρμες, αλλά επεκτείνονται με φυσικότητα και προς λόγιες κατευθύνσεις με τραγούδια οπερατικού ύφους. Γιαυτό και επιστρατεύτηκαν ερμηνευτές που καλύπτουν όλο αυτό το ερμηνευτικό φάσμα, όπως ο μεγάλος λαϊκός ερμηνευτής Μανώλης Μητσιάς, αλλά και η Βασιλική Λαβίνα ή οι Ο.Ρ.Α. και ο ίδιος ο συνθέτης, αλλά και ο τενόρος Κωνσταντίνος Παλιατσάρας μαζί με το Χορωδιακό Εργαστήρι της Μουσικής.

Γιάννης Μαρκόπουλος: Τολμηρή επικοινωνία (1987)

Με το έργο "Τολμηρή Επικοινωνία" ο συνθέτης Γιάννης Μαρκόπουλος επιχειρεί έναν απολογισμό της συνολικής μουσικής του πορείας ρίχνοντας ταυτόχρονα μια συνοπτική ματιά στο ευρύτερο φάσμα του ελληνικού τραγουδιού. Θα το λέγαμε ένα μουσικό πανόραμα, ένα ηχητικό καλειδοσκόπιο, όπου συνυπάρχουν πολλά ετερόκλητα μουσικά πράγματα ενοποιημένα από τη νεωτεριστική ενορχηστρωτική γραμμή που υιοθετεί εδώ ο συνθέτης.

Πράγματι, όπως το υπαινίσσεται και ο τίτλος, στο δίσκο βρίσκουμε ένα εκτεταμένο "δειγματολόγιο" της συνθετικής διαδρομής του Γιάννη Μαρκόπουλου με τραγούδια που καλύπτουν το χρονικό ορίζοντα μιας εικοσιπενταετίας (από τις αρχές του '60), ενώ υπάρχουν και αρκετές πρωτότυπες συνθέσεις. Τα ηχοχρώματα που χαρακτηρίζουν την ορχήστρα έχουν έντονο το ηλεκτρικό στοιχείο, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις φλερτάρουν ακόμη και με το ροκ. Κάποια τραγούδια εμφανίζονται μεταμορφωμένα και ανανεωμένα, ενώ άλλα υφίστανται μιαν αδικαιολόγητη αποδόμηση. 

Ο Μαρκόπουλος δείχνει να έχει αφήσει οριστικά πίσω του τη μεγαλόστομη διακήρυξή του για επιστροφή στις ρίζες και στην παράδοση. Σαν να θέλει όμως να μας "ξεγελάσει" για τις προθέσεις του, προσθέτει στο τελευταίο μέρος του πρώτου δίσκου μια σουίτα από νησιώτικα τραγούδια, ομολογουμένως σε εξαιρετικές ερμηνείες, τα οποία "μουντζουρώνει" ανελέητα ένα εκνευριστικό ηλεκτρονικό ηχητικό εφέ που τα διαπερνά!

Αλλά καλύτερα να σταθούμε στα θετικά στοιχεία του δίσκου. Και δεν λίγα αυτά. Είτε σε κάποιες επανεκτελέσεις, όπως το αριστουργηματικό "Όχι δεν πρέπει" που δίνεται σε νέα εκδοχή με παρέμβλητους στίχους του Γιώργου Χρονά από το ποίημά του "Σκηνή της αφίξεως στη Γένοβα". Είτε σε νέες συνθέσεις που παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, όπως: "Ηλεκτρικός Θησέας", "Γαλανή ζωγραφιά", "Στο Πολυτεχνείο" και "Μικρός Επίλογος" σε ποίηση Δημήτρη Βάρου, αλλά κυρίως η έξοχη "Εαρινή Συμφωνία" του Γιάννη Ρίτσου σε μια σπουδαία μελοποίηση αλλά και ερμηνεία. Επίσης το εντυπωσιακό "Παπαντόπ, ντοπ, ντοπ" του Μήτσου Κασόλα με παρέμβλητους στίχους του Δημήτρη Βάρου από το ποίημά του "Γραμμή ανοιχτή".

Για την ερμηνεία του πολυμορφικού αυτού υλικού επιστρατεύτηκε μια πλειάδα ερμηνευτών, παλιότερων και πιο νέων: Χαράλαμπος Γαργανουράκης, Παύλος Σιδηρόπουλος, Βασιλική Λαβίνα, Δημήτρης Ζερβουδάκης, Μαρία Φωτίου, Ρούλα Μανισάνου, Νίκος Ανδρουλάκης, Άγγελος Διονυσίου, Αφοί Κονιτόπουλοι και Γιάννης Μαρκόπουλος.

Στα θετικά του δίσκου θα πρέπει να πιστωθεί και η εξαιρετική ηχογράφηση του έργου. Ήχος κρυστάλλινος που καθιστά απολαυστικό το όλο ακρόαμα.

Γιάννης Μαρκόπουλος: Κοντσέρτο για Λύρα, Μουσική για τον Θεοτοκόπουλο (1988)

Ο πολυσύνθετη μουσική προσωπικότητα του Γιάννη Μαρκόπουλου δεν αποτελεί έκπληξη που απλώθηκε σε όλα τα μουσικά πεδία, από τις απλές φόρμες του τραγουδιού ή τις πιο απαιτητικές διαδικασίες της κινηματογραφικής και θεατρικής γραφής μέχρι τις φόρμες της συμφωνικής μουσικής. Ήδη το πρωτόλειο έργο του "Θησέας" στα πρώτα δημιουργικά του βήματα έδειχνε τις προχωρημένες φιλοδοξίες του συνθέτη, ο οποίος άλλωστε ολοκληρώνοντας τον πρώτο συνθετικό του κύκλο, εκεί στα τέλη της δεκαετίας του '60, αποφάσισε να διευρύνει και να εμβαθύνει τις μουσικές του γνώσεις.

Στα τέλη λοιπόν της δεκαετίας του '80, μετά από την κατάθεση ενός βαρυσήμαντου έργου στη φόρμα του κύκλου τραγουδιών, αποφασίζει να υλοποιήσει τις πιο φιλόδοξες μουσικές του ανησυχίες γράφοντας ένα δικό του κοντσέρτο για το αγαπημένο του όργανο, την κρητική λύρα. Τίτλος του έργου: Κοντσέρτο-Ραψωδία για Λύρα και Ορχήστρα, έργο σε τριμερή μορφή, χωρίς όμως την κλασική διαδοχή αργού και γοργού μέρους που γνωρίζουμε από την τυποποιημένη φόρμα του δυτικού κοντσέρτου, αλλά με μια διαδοχή μερών με κλιμακούμενη ένταση που καταλήγει σε ένα διονυσιακό presto!

Το έργο γράφτηκε το καλοκαίρι του 1987 και παίχτηκε ζωντανά στο Λυκαβηττό, στο Ηρώδειο και στου Φεστιβάλ Ηρακλείου. Σολίστ ο σταθερός συνεργάτης του συνθέτη από την προηγούμενη δεκαετία και σπουδαίος λυράρης Χαράλαμπος Γαργανουράκης συνοδευόμενος από την ορχήστρα Παλίντονος Αρμονία.

Μαζί με το έργο αυτό ο δίσκος που κυκλοφόρησε το 1988 περιλαμβάνει και μέρη της υπέροχης Μουσικής για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο που συνέθεσε ο Γιάννης Μαρκόπουλος με αφορμή ένα ντοκιμαντέρ σε έξι τηλεοπτικά επεισόδια για τη ζωή του μεγάλου Κρητικού ζωγράφου της Αναγέννησης, του El Greco, που σκηνοθέτησε ο Λευτέρης Χαρωνίτης. Η έμπνευση του συνθέτη καταφεύγει στην ανάπλαση της μουσικής ατμόσφαιρας εκείνης της εποχής που αποδίδεται με χαρακτηριστικά χορευτικά μοτίβα και ηχοχρώματα τονισμένα με χρήση τσέμπαλου, λαούτου, βιόλας ντ' αμόρε και φλάουτου. Περιλαμβάνονται έξι ορχηστρικά θέματα, από τα οποία το πρώτο μέρος ("Χάνδακας") νομίζω πως είναι ένα αυθεντικό μουσικό διαμάντι. 

Το έργο προλογίζει ο ίδιος ο συνθέτης ερμηνεύοντας το μελοποιημένο ποίημα "Ήλιε παίζεις μαζί μου" του Γιώργου Σεφέρη από τα "Τρία κρυφά ποιήματα". Ερμηνεύει το Εργαστήρι Παλιάς Μουσικής υπό τη διεύθυνση του συνθέτη.