Γιάννης Μαρκόπουλος: Ανεξάρτητα (1975)

Θα κλείσουμε το αφιέρωμά μας στη δισκογραφία του Γιάννη Μαρκόπουλου από τη δεκαετία του '70 που υπήρξε και η πιο σημαντική σε ολόκληρη τη μουσική του διαδρομή, με ένα δίσκο που κυκλοφόρησε από την Columbia το 1975 και αποτελεί στην πραγματικότητα ένα συμμάζεμα σκόρπιων ηχογραφήσεων από το διάστημα 1972-1975 με τραγούδια που τα περισσότερα είχαν κυκλοφορήσει στις 45 στροφές και δεν είχαν ενταχθεί σε κάποιον από τους μεγάλους κύκλους αυτής της περιόδου.

Ο δίσκος έχει τον εύγλωττο τίτλο "Ανεξάρτητα" και στην αρχική του αναλογική έκδοση περιλαμβάνει δώδεκα τραγούδια. Μεταξύ αυτών και δύο τραγούδια σε δεύτερη εκτέλεση από τον Νίκο Ξυλούρη, το "Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί" από το δίσκο "Διάλειμμα" (1972), όπου το ερμήνευε πάλι ο ίδιος με διαφορετική ενορχήστρωση, και το "Ζαβαρακατρανέμια" που πρώτος είχε ερμηνεύσει ο συνθέτης το 1968. Για κάποιο ανεξήγητο λόγο επίσης περιλαμβάνεται αυτούσια η πρώτη λογοκριμένη ηχογράφηση του αριστουργηματικού τραγουδιού "Τα λόγια και τα χρόνια" με τον Χαράλαμπο Γαργανουράκη από τη "Θητεία" (1974). 

Έχουμε επίσης τρία τραγούδια που ερμηνεύει η Βίκυ Μοσχολιού, από τα οποία η "Ρόζα η ναζιάρα" αποτέλεσε μεγάλη εμπορική επιτυχία, αλλά προσωπικά θεωρώ πολύ σημαντικότερα τα άλλα δύο ("Πέραμα", "Αλεξάνδρεια") σε στίχους του ποιητή Γιώργου Χρονά, τα οποία είχε ερμηνεύσει πρώτος ο Σταύρος Πασπαράκης σε δίσκο 45 στροφών το 1972. Από τις 45 στροφές επίσης προέρχονται και τα τραγούδια "Τούμπου τούμπου ζα" και "Κελαηδίσματα" με ερμηνευτή τον Λάκη Χαλκιά και μαζί του στο πρώτο τον Παύλο Σιδηρόπουλο. Τέλος, στο δίσκο περιλαμβάνεται και η περίφημη "Λένγκω" ("Η Ελλάδα") από αυτοσχέδια ζωντανή ηχογράφηση με τον ίδιο το συνθέτη να τραγουδά και να παίζει πιάνο. Τα υπόλοιπα τραγούδια ερμηνεύουν η Λιζέτα Νικολάου και η Αλεξάνδρα.

Ωστόσο πρέπει να επισημάνω ότι ο δίσκος στην πιο πρόσφατη ψηφιακά επεξεργασμένη επανέκδοσή του το 2011 εμφανίζεται πλέον με πολύ διαφοροποιημένο περιεχόμενο. Από το αρχικό σώμα των δώδεκα τραγουδιών αφαιρέθηκε η "Ρομπινσόνα" με την Αλεξάνδρα, αλλά προστέθηκαν άλλες τέσσερις ηχογραφήσεις, δηλαδή δυο τραγούδια από τις 45 στροφές με τον Θέμη Ανδρεάδη ("Όχι δεν πρέπει", "Ταρζάν") και άλλα δυο ("Σουρλάντα νταγιάντα", "Πού πας") από το δίσκο "Διάλειμμα" (1972) στην ίδια ακριβώς εκτέλεση! Έχω την εντύπωση ότι η παραγωγή αυτού του δίσκου έγινε αρκετά επιπόλαια ως προς την επιλογή του υλικού παρά τη φροντίδα της αισθητικής του πλευράς...

Γιάννης Μαρκόπουλος: Ρίζες (1980)

"...Το τραγούδι που μένει, όχι τα τραγούδια. Ο Ήχος και όχι οι ήχοι. Η απλή φωνή μ' ένα όργανο, όχι όργανα και φωνές. Χορός κι αντάμωμα. Ο ήχος που έγινε κορμί μας. Το τραγούδι που είναι ζωή, πριν και μετά τη ζωή μας. Η αιωνιότητα της σταγόνας που κοιλαίνει την πέτρα, το άτμητο φως, η μουσική παράδοση. Ο πρώτος δίσκος των ανωνύμων συμπληρώνεται από τους εκλεκτούς του δεύτερου δίσκου. Προσθέτουν στην απλότητα τη χάρη, στην κοινότητα την κοινωνία, στο παλαιό την αναγέννησή του. Άκουσα αυτά τα τραγούδια μαζί σας".

Έτσι μας συστήνει ο Γιάννης Μαρκόπουλος τα τραγούδια αυτού του διπλού άλμπουμ με τίτλο "Ρίζες" που εκδόθηκε από την Columbia το 1980, για να κλείσει μ' αυτόν τον μεγαλόπρεπο τρόπο την πιο γόνιμη δημιουργική του φάση που καλύπτει ολόκληρη τη δεκαετία του '70 με δύο εμβληματικούς οριοθέτες, από τα "Ριζίτικα" ως τις "Ρίζες". 

Η έκδοση μοιράζεται σε δύο ευδιάκριτες ενότητες, μία για κάθε δίσκο. Η πρώτη ενότητα είναι αφιερωμένη στο αυθεντικό παραδοσιακό μας τραγούδι με μια ανθολόγηση ανοιχτή που απλώνεται σε όλες τις περιοχές του ελληνισμού, στεριανού και θαλασσινού. Τραγούδια αγιασμένα που μας άφησαν κληρονομιά οι ανώνυμοι δημιουργοί τους και παραμένουν ολοζώντανα ως την εποχή μας. Η δεύτερη ενότητα καταπιάνεται με το το πεδίο του αυθεντικού λαϊκού τραγουδιού με τις υπογραφές μυθικών δημιουργών του κλασικού ρεμπέτικου, όπως ο Ευάγγελος Παπάζογλου, ο Μάρκος Βαμβακάρης, ο Βασίλης Τσιτσάνης, ο Γιάννης Παπαϊωάννου, ο Απόστολος Καλδάρας, ο Μπαγιαντέρας και ο Απόστολος Χατζηχρήστος.

Ο συνθέτης στάθηκε ταπεινός προσκυνητής αυτών των τραγουδιών που μοιάζουν με προσευχές και υπηρετούνται με λιτή ενορχήστρωση, χωρίς περιττά φτιασιδώματα. Τραγουδούν οι γνωστοί ερμηνευτές του επιτελείου του, όπως ο Λάκης Χαλκιάς, ο Ηλίας Κλωναρίδης και η Βασιλική Λαβίνα, ενώ συμμετέχουν ο Χρήστος Καρακώστας, η Γιούλη Tσίρου και ο Βασίλης Σκουλάς.

Γιάννης Μαρκόπουλος, Λάκης Χαλκιάς: Εργάτες (1976)

Η λαϊκός και δημοτικός τραγουδιστής και συνθέτης Λάκης Χαλκιάς (γενν. 1943), γιος του μεγάλου ηπειρώτη δεξιοτέχνη του κλαρίνου Τάσου Χαλκιά, υπήρξε ένας από τους σταθερότερους συνεργάτες του Γιάννη Μαρκόπουλου στη χρυσή δημιουργική του περίοδο της δεκαετίας του '70. 

Ξεκίνησε τη δισκογραφία το 1973 με τα "Μικροαστικά" του Λουκιανού Κηλαηδόνη και το "Στράτη Θαλασσινό" του Μαρκόπουλου, δίπλα στον οποίο συμπορεύτηκε αδιάκοπα την επόμενη πενταετία ως βασικός ερμηνευτής του στα έργα: "Θητεία" (1974), "Θεσσαλικός κύκλος" (1974), "Μετανάστες" (1974), "Ανεξάρτητα" (1975), "Οροπέδιο" (1976), "Εργάτες" (1976), "Ελεύθεροι πολιορκημένοι" (1977).

Το επιστέγασμα λοιπόν αυτής της γόνιμης συνοδοιπορίας ήρθε το 1976 με το δίσκο "Εργάτες", τον πρώτο προσωπικό του τραγουδιστή με συνθέσεις αποκλειστικά του Γιάννη Μαρκόπουλου, ο οποίος μάλιστα έγραψε και τους στίχους, με εξαίρεση δυο τραγούδια που έχουν στίχους του Γιώργου Χρονά και του Μιχάλη Φακίνου, καθώς και άλλα δύο με στίχους του συγγραφέα Κώστα Ταχτσή που έχουν θέση προλόγου και επιλόγου. Ο δίσκος συμπληρώνεται με δύο οργανικά θέματα, ένα από τα οποία είναι γραμμένο για σόλο κλαρίνο.

Ασφαλώς δεν είναι από τις κορυφαίες στιγμές του συνθέτη, αλλά τα τραγούδια είναι καλογραμμένα πάνω σε ορθόδοξα λαϊκά σχήματα, τόσο στο μελωδικό και ρυθμικό τους μέρος, όσο και στην ενορχήστρωση με επικεφαλής το μπουζούκι. Η ερμηνεία του Λάκη Χαλκιά ανταποκρίνεται απόλυτα στο ύφος των τραγουδιών, τα οποία ωστόσο ακούστηκαν ελάχιστα και πέρασαν απαρατήρητα στον καιρό τους, παρά το αβανταδόρικο θέμα τους και μάλιστα σε μια εποχή απόλυτης κυριαρχίας του πολιτικού τραγουδιού. 

Γιάννης Μαρκόπουλος, Μιχάλης Κατσαρός: Οροπέδιο (1976)

Το "Οροπέδιο" αποτελεί την κορύφωση της πιο γόνιμης συνθετικής περιόδου του Γιάννη Μαρκόπουλου που ξεκίνησε στο κλείσιμο της δεκαετίας του '60 και χτίστηκε πάνω στη θεμελιώδη αρχή της "επιστροφής στις ρίζες", δηλαδή της δημιουργικής επιστροφής στη ζωντανή παράδοση με τα σύγχρονα εργαλεία της "έντεχνης" τραγουδοποιίας. Η πορεία αυτή απέφερε μια πρωτόγνωρη και λαμπερή ανθοφορία εξαιρετικών κύκλων τραγουδιών, συχνά βασισμένων στον ποιητικό λόγο είτε του Οδυσσέα Ελύτη, είτε του Γιώργου Σεφέρη, είτε του Διονυσίου Σολωμού, είτε του Μιχάλη Κατσαρού, είτε ασφαλώς και στιχουργών υψηλής έμπνευσης, όπως ο Κ.Χ. Μύρης, ο Μάνος Ελευθερίου και ο Γιώργος Σκούρτης.

Με τον ποιητή Μιχάλη Κατσαρό (1919-1998) ο Γιάννης Μαρκόπουλος ανέπτυξε μια πολύ δημιουργική σχέση και είναι ο δεύτερος μεγάλος συνθέτης, μετά τον Μϊκη Θεοδωράκη, που καταπιάστηκε συστηματικά με την ποίησή του. Η ποιητική συλλογή "Οροπέδιο", αποτελούμενη από επτά μέρη, πρωτοεκδόθηκε το 1956, αφού είχε ήδη προηγηθεί το εμβληματικό έργο "Κατά Σαδδουκαίων". Ο λόγος του ποιητή έχει ένα μεγαλόπρεπο τόνο, συγχρόνως όμως είναι απόλυτα προσγειωμένος πατώντας στο στέρεο έδαφος της πραγματικότητας, αποδεχόμενος την οδυνηρή "ήττα" με γενναιότητα και μακριά από την πνιγηρή ηττοπάθεια και τις οραματικές φυγές που διατρέχει το έργο των άλλων ποιητών της γενιάς του.

Ο συνθέτης μελοποίησε ολόκληρο το ποιητικό σώμα καταφεύγοντας σε μελωδικά σχήματα περίπλοκα που μόνο σε λίγες περιπτώσεις καταλήγουν σε κανονικά τραγούδια, προκειμένου να υπηρετήσει τον ελεύθερο ποιητικό στίχο, χωρίς πάντως να απεμπολεί και το δικό του αυτόνομο μερίδιο στο τελικό αποτέλεσμα. Όλο το ορχηστρικό οπλοστάσιο που επιστρατεύτηκε στα μεγάλα έργα των προηγούμενων χρόνων είναι κι εδώ παρόν με ευφυείς συγκερασμούς ηχοχρωμάτων από παραδοσιακά όργανα, στα οποία έχει προστεθεί και μια πινελιά ηλεκτρονικών αποχρώσεων με τη χρήση συνθεσάιζερ, όπως στη χαρακτηριστική οργανική εισαγωγή όπου διακρίνουμε ακόμη και μια ψυχεδελική διάθεση! 

Εκτός από το κείμενο του ποιητή, έχουν χρησιμοποιηθεί και κάποιοι εμβόλιμοι στίχοι του συνθέτη, καθώς κι ένα έμμετρο εξάστιχο ("Εκείνοι που με παίξανε...") που απαγγέλλει ο ηθοποιός Λευτέρης Βογιατζής, το οποίο γράφτηκε από τον προπολεμικό ποιητή και επιθεωρησιογράφο Ανδρέα Παπαδόπουλο ή Σύλβιο (1887-1948).

Στην απόδοση των τραγουδιών είναι επίσης παρόν όλο το ερμηνευτικό επιτελείο που ακολουθούσε πιστά τον συνθέτη εκείνη την περίοδο, δηλαδή ο Λάκης Χαλκιάς, ο Χαράλαμπος Γαργανουράκης, η Λιζέτα Νικολάου και ο Παύλος Σιδηρόπουλος, ενώ για πρώτη φορά εμφανίζεται στην παρέα του συνθέτη και η μετέπειτα σύζυγός του Βασιλική Λαβίνα. Το εξώφυλλο σχεδίασε ο γνωστός ζωγράφος-σκιτσογράφος Σπύρος Ορνεράκης και αποτυπώνει το σκηνικό διάκοσμο της μπουάτ Κύτταρο, όπου παρουσιάστηκε ζωντανά το έργο.

Γιάννης Μαρκόπουλος: Τα τραγούδια του νέου πατέρα (1972)

Το 1972 στάθηκε πολύ παραγωγικό για τον Γιάννη Μαρκόπουλο, αφού μέσα στην ίδια χρονιά παρουσίασε τα έργα "Ιθαγένεια" και "Διάλειμμα" στην Columbia, αλλά κι ένα τρίτο κύκλο τραγουδιών στην Polydor. Ο κύκλος αυτός έχει τίτλο "Τραγούδια του νέου πατέρα" και αποτελεί μιαν εντελώς ιδιαίτερη δημιουργική στιγμή του συνθέτη και συνάμα ένα υποτιμημένο μικρό αριστούργημα που κατέχει ξεχωριστή θέση στις προσωπικές μου επιλογές από το κολοσσιαίο έργο του μεγάλου δημιουργού.

Πρόκειται για ένα έργο που το θεωρώ δοκίμιο αφαιρετικής μουσικής γραφής, ένα είδος άσκησης στη σύνθεση απλών μελωδιών σαν τα παιδικά τραγούδια. Άλλωστε αυτό το επιτάσσει και ο ποιητικός λόγος του Μιχάλη Κατσαρού (1919-1998) που αφηγείται τη σχέση ενός πατέρα με το παιδί του μέσα από πολυκύμαντες βιωματικές και ιστορικές αναδρομές. 

Ο Γιάννης Μαρκόπουλος διήνυε εκείνη την εποχή την πιο έντονα δημιουργική φάση του έχοντας ήδη ανοίξει έναν εντελώς καινούργιο και απόλυτα προσωπικό μουσικό δρόμο με βάση τη διακήρυξη της επιστροφής στις ρίζες. Την ίδια γραμμή ακολουθούν κι αυτά τα τραγούδια, αλλά με φόρμες και οργανική υποστήριξη πολύ πιο λιτά, στα όρια του απέριττου και του στοιχειώδους, όπως συμβαίνει με τα παιδικά τραγούδια, πράγμα που επισημαίνει και ο ίδιος ο συνθέτης:

Το Μάρτιο του 1972 ο ποιητής Μιχάλης Κατσαρός μου έδωσε μια σειρά ποιημάτων του γραμμένων σε στρατσόχαρτο. Σ' ένα μήνα είχα γράψει τη μουσική στην απλή μορφή του παιδικού τραγουδιού. Ένας από τους φίλους άρχισε να παίζει με το 'να δάχτυλο στο πιάνο του σπιτιού. Έβαλα ρυθμούς από παιχνίδια παιδιών που παίζουν στις λαϊκές συνοικίες με ντενεκέδες και καραμούζες. Χρησιμοποίησα στην τελάλικη εισαγωγή και σ' άλλα μέρη, ακούσματα από φωνές ζητιάνων σε επαρχιώτικο παζάρι. Δούλεψα το υλικό του ήχου και την ορχήστρα μέσα στο στούντιο αυτοσχεδιάζοντας τις λεπτομέρειες με τρεις κορυφές: Σαντούρι, φλογέρα, ποντιακή λύρα. Τραγούδησα ο ίδιος, σύμφωνα με επιθυμία του ποιητή. Στο "Χορό του τράγου" τα όργανα σε διάλογο είναι οι "κλέφτες", ενώ τα νταούλια σε ρυθμική βάση είναι οι "χωροφύλακες", όπως στο παιδικό παιχνίδι.

Τα τραγούδια ερμηνεύει ο ίδιος ο Γιάννης Μαρκόπουλος. Μπορεί βέβαια να μην είναι καλλίφωνος, όπως συμβαίνει συχνά με πολλούς συνθέτες που επιχειρούν να λένε οι ίδιοι τα τραγούδια τους. Ωστόσο οι ερμηνείες του είναι εναρμονισμένες με το όλο κλίμα και το ύφος των τραγουδιών και, κατά τη γνώμη μου, απόλυτα πειστικές. Και παρόλο που τα πιο γνωστά τραγούδια του έργου ("Η Θαλασσινή", "Την εικόνα σου") τα τραγούδησαν σε δεύτερη εκτέλεση και τα έκαναν δημοφιλή μεγάλες φωνές, όπως η Βίκυ Μοσχολιού και ο Νίκος Ξυλούρης, προσωπικά μένω πιστός στην πηγαία και αυθόρμητη ερμηνεία του συνθέτη.

Γιάννης Μαρκόπουλος: Διάλειμμα (1972)

Με το τρίπτυχο "Χρονικό" (1970), "Ριζίτικα" (1971) και "Ιθαγένεια" (1972) ο Γιάννης Μαρκόπουλος εφάρμοσε στην πράξη το προσωπικό του αισθητικό μανιφέστο για "επιστροφή στις ρίζες" ανοίγοντας νέους δρόμους στο ελληνικό τραγούδι. 

Αμέσως μετά, ανακόπτοντας κάπως αυτή την κεκτημένη ταχύτητα, ηχογράφησε ένα δίσκο με τον εύγλωττο τίτλο "Διάλειμμα", όπου περιέλαβε τραγούδια ενός αλλιώτικου ορχηστρικού χρώματος, πιο δυτικότροπου, θα έλεγα. Σ' αυτό το ύφος εντάσσονται τραγούδια σαν τα: "Ο μύθος λέει τα πολλά", "Τέσσερα παλικάρια", "Οι πειρατές", "Δολλάριο δολλάριο" και κάποια άλλα. Μερικά μάλιστα τραγούδια ("Του άντρα του πολλά βαρύ", "Οι πειρατές", "Δολλάριο δολλάριο") μας αποκαλύπτουν και μιαν άλλη, κάπως αθέατη, πλευρά του συνθέτη, τη σατιρική και χιουμοριστική, που θα τη συναντήσουμε και σε μελλοντικές δουλειές του, ιδιαίτερα μάλιστα έντονη στον "Θεσσαλικό κύκλο" (1974).

Ωστόσο υπάρχουν κι εκείνες οι στιγμές που θυμίζουν τον γνωστό ήχο του Μαρκόπουλου, όπως διαμορφωνόταν ήδη εκείνη την εποχή. Είναι τα τραγούδια που ερμηνεύει ο Νίκος Ξυλούρης. Εδώ λοιπόν θα βρούμε την πρώτη, αλλά λιγότερο γνωστή εκτέλεση του σπουδαίου τραγουδιού "Οι εχθροί" (γνωστότερου ως "Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί") σε στίχους του Γιώργου Σκούρτη με εμφανείς καβαφικές επιρροές, ενώ από την άλλη, εδώ θα βρούμε τη δεύτερη, αλλά γνωστότερη (όχι πάντως καλύτερη) εκτέλεση του "Καφενείου η Ελλάς" που γνωρίσαμε στο "Χρονικό" με τη φωνή της Μαρίας Δημητριάδη.

Ο Θέμης Ανδρεάδης ερμηνεύει δυο τραγούδια κάνοντας την παρθενική του δισκογραφική εμφάνιση. Η επιτυχία μάλιστα του χιουμοριστικού "Του άντρα του πολλά βαρύ", αλλά και του "Ταρζάν" που κυκλοφόρησε λίγο αργότερα στις 45 στροφές, καθόρισαν και το ιδιαίτερο ύφος που χαρακτήρισε τη μεγάλη προσωπική του καριέρα στο χιουμοριστικό τραγούδι τα επόμενα χρόνια. Ο ίδιος πάντως ερμήνευσε πολύ αισθαντικά και την υπέροχη μπαλάντα "Πού πάτε λοιπόν" δείχνοντας και την άλλη πλευρά του ταλέντου του που θα αξιοποιήσει πολύ αργότερα ("Σαν ξαφνικό ταξίδι", 1982).

Στο δίσκο περιέχονται στίχοι των Μάνου Ελευθερίου, Ερρίκου Θαλασσινού, Γιώργου Σκούρτη, Κ.Χ. Μύρη και Γιάννη Μαρκόπουλου. Εκτός απ' τον Νίκο Ξυλούρη και τον Θέμη Ανδρεάδη, τραγουδούν ακόμα η Μέμη Σπυράτου και η Δάφνη Ζούνη. 

Γιάννης Μαρκόπουλος, Διονύσιος Σολωμός: Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (1977)

Η σημερινή μεγάλη εθνική επέτειος επιβάλλει να σκύψουμε ευλαβικά μπροστά στο μεγαλείο των αγωνιστών του '21, διακόσια χρόνια ήδη από τότε που αποφάσισαν να δώσουν το μεγάλο αγώνα γνωρίζοντας ότι το τίμημα θα ήταν η θυσία της ζωής τους με ασύγκριτα μεγαλύτερο αντάλλαγμα τη λευτεριά της πατρίδας. 

Όσο κι αν είναι δύσκολο και άσκοπο να καταγράψει κανείς τις πιο ξεχωριστές στιγμές αυτού του αγώνα, νομίζω πως ασφαλώς μπορεί να σταθεί σε μία από αυτές που δίκαια έχει αναχθεί στο υπέρτατο σύμβολο ηρωισμού των αγωνιστών του '21. Κι αυτή η στιγμή δεν είναι άλλη από την ηρωική έξοδο και αυτοθυσία των πολιορκημένων του Μεσολογγίου εκείνη την ιστορική άνοιξη του 1826. Και ήταν ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός (1798-1857) που ανέβασε στο επίπεδο του μύθου αυτή τη μεγάλη ιστορική πράξη με το έργο ζωής του, τους περίφημους "Ελεύθερους Πολιορκημένους".

Και πράγματι, οι "Ελεύθεροι Πολιορκημένοι" υπήρξαν έργο ζωής του Σολωμού, αφού μαζί του παιδεύτηκε για τρεις σχεδόν δεκαετίες στη περίοδο της ποιητικής του ωριμότητας καταθέτοντας τρία διαδοχικά "Σχεδιάσματα", δηλαδή ποιητικά σχέδια σε αποσπασματική μορφή, καθώς κάθε απόπειρά του δεν τον άφηνε ικανοποιημένο, την εγκατέλειπε και προχωρούσε σε νέα γραφή από την αρχή διαφοροποιώντας και την ποιητική του τεχνική. Το πρώτο "σχεδίασμα" χρονολογείται γύρω στα 1830 και ήταν γραμμένο σε τετράστιχα με πλεκτή ομοιοκαταληξία. Στο διάστημα 1833-1844 ασχολήθηκε με το δεύτερο "σχεδίασμα", όπου πλέον υιοθέτησε τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο του δημοτικού τραγουδιού χρησιμοποιώντας ωστόσο και ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ανέπτυξε κι ένα τρίτο "σχεδίασμα" προσχωρώντας πλέον ολοκληρωτικά στην τεχνική του δημοτικού τραγουδιού, δηλαδή στον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο χωρίς ομοιοκαταληξία. Πάντως, ενώ το έργο έμεινε τελικά αποσπασματικό, ο καθηγητής Λίνος Πολίτης συνήθιζε να υποστηρίζει ότι το έργο "ολοκληρώθηκε"! Εννοούσε άραγε ότι έτσι έπρεπε να μείνει, σε σπαράγματα σαν τα θλιβερά ερείπια που άφησαν πίσω τους οι βάρβαροι πολιορκητές του Μεσολογγίου; Ή μήπως σαν τα μεγαλόπρεπα ερείπια των αρχαίων μνημείων που υποχρεώνουν τον συγκλονισμένο επισκέπτη να τα αναπλάθει ολοκληρωμένα μέσα από την ιστορική του μνήμη και συνείδηση;

Ο Γιάννης Μαρκόπουλος καταπιάστηκε με το αριστούργημα το Σολωμού ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '60, αλλά και σε άλλες περιόδους μέχρι την επίσημη ηχογράφηση του έργου και την κυκλοφορία του το 1977 από την Columbia σε δύο δίσκους βινυλίου. Κι όμως, δεν ήταν ούτε αυτή η οριστική του μορφή, αφού ο συνθέτης έμοιαζε να κινείται με τον τρόπο του ποιητή, χωρίς ποτέ να νιώθει ότι είπε την τελευταία του λέξη. Αρκετά χρόνια μετά την έκδοση του δίσκου λοιπόν ο Μαρκόπουλος επανήλθε στο έργο μεταγράφοντάς το σε λόγια εκδοχή με χρήση μικτής ορχήστρας αποτελούμενης από λαϊκά και συμφωνικά όργανα. Σ' αυτή τη μορφή το έργο πέρασε στο διεθνές κοινό μέσα από αλλεπάλληλες ζωντανές παρουσιάσεις.

Ας επιστρέψουμε όμως στη δισκογραφική έκδοση του έργου. Ο συνθέτης παρουσίασε μια επική σύνθεση μεγάλης διάρκειας σε μορφή λαϊκής λειτουργίας για τρεις φωνές, αφηγήτρια, μικτή χορωδία και ορχήστρα.

Επέλεξε κατάλληλα μέρη και από τα τρία σχεδιάσματα, κυρίως από το δεύτερο και το τρίτο, ώστε να συνθέσει τη χρονική διαδοχή των γεγονότων, χωρίς να ακολουθεί τη σειρά του ποιητικού κειμένου. Η μουσική του αναβλύζει από τις καθάριες πηγές του βυζαντινού μέλους και του δημοτικού μας τραγουδιού. Επιστράτευσε τρεις σημαντικούς ερμηνευτές που στάθηκαν αντάξιοι στην απόδοση των απαιτητικών αυτών μελωδιών. Επικεφαλής τους ο μέγας Νίκος Ξυλούρης, ο οποίος εδώ ξανασυναντήθηκε με τον συνθέτη μετά από μια πενταετία που είχαν χωρίσει οι δρόμοι τους, όταν ο τραγουδιστής έκανε ανοίγματα και προς άλλες κατευθύνσεις με συνθέτες, όπως ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Χρήστος Λεοντής και ο Χριστόδουλος Χάλαρης. Δίπλα του ο σταθερός συνεργάτης του συνθέτη Λάκης Χαλκιάς και ο καινούργιος τότε τραγουδιστής Ηλίας Κλωναρίδης. Τα αφηγηματικά μέρη του έργου ερμηνεύει ο μεγάλη ηθοποιός Ειρήνη Παπά.

Γιάννης Μαρκόπουλος, Νίκος Ξυλούρης: Ριζίτικα (1971)

Αφού γνωρίσαμε ήδη τα παραδοσιακά ηχοχρώματα των τραγουδιών του Νίκου Τάτση και καθώς φτάνουμε στη μεγάλη εθνική επέτειο του ξεσηκωμού του γένους κατά της οθωμανικής κατοχής, ας περάσουμε στον κατεξοχήν δημιουργό που θεμελίωσε το εμβληματικό του έργο πάνω στη ζωντανή μας παράδοση χτίζοντας ένα ιδιότυπο μουσικό κόσμο που καρποφόρησε με κορυφαία έργα στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '70. 

Φυσικά αναφέρομαι στον μεγάλο συνθέτη Γιάννη Μαρκόπουλο, ο οποίος κλείνοντας τον πρώτο δημιουργικό του κύκλο της δεκαετίας του '60 που χαρακτηρίζονταν από συνθέσεις λαϊκού χρώματος, ακριβώς με το πέρασμα στη νέα δεκαετία μας παρουσίασε το αριστουργηματικό έργο "Χρονικό" (1970), όπου βρίσκουμε ολοκληρωμένα πλέον τα νέα μουσικά του χαρακτηριστικά. 

Με το έργο μάλιστα αυτό συστήνει στο ευρύ κοινό κι έναν "καινούργιο" τραγουδιστή, συμπατριώτη του από την Κρήτη, που έμελλε να στιγματίσει ολόκληρη τη δεκαετία του '70 με τις καταλυτικές του ερμηνείες. Κι αυτός δεν ήταν άλλος από τον Νίκο Ξυλούρη που πέρασε έτσι στο πεδίο της "έντεχνης" δημιουργίας, πρώτα με τον Γιάννη Μαρκόπουλο κι ύστερα με τον Σταύρο Ξαρχάκο και άλλους συνθέτες, ενώ μέχρι τότε είχε μια προϋπηρεσία ιδιαίτερα δόκιμη στο κρητικό τραγούδι ως ερμηνευτής και λυράρης, γόνος της μεγάλης μουσικής οικογένειας των Ξυλούρηδων από τα Ανώγεια.

Ένα χρόνο λοιπόν μετά το "Χρονικό" ο Γιάννης Μαρκόπουλος αποφασίζει να κάνει τη δική του μουσική παρέμβαση στα ιερά τραγούδια της Κρήτης, τα "Ριζίτικα", τα τραγούδια της "ρίζας", από τα ριζά δηλαδή των Λευκών Ορέων που οι ντόπιοι τα λένε Μαδάρες. Τα "Ριζίτικα" ανατρέχουν αιώνες πίσω στην ιστορία του νησιού με τους διαρκείς αγώνες των ανταρτών πάνω στα βουνά ενάντια στους ξένους κατακτητές (Βενετούς, Τούρκους) αγγίζοντας και τα "ακριτικά" δημοτικά τραγούδια ("Διγενής") και φτάνουν μέχρι και τα χρόνια της γερμανικής κατοχής.  Ιδιαίτερα συγκινητικά είναι τα θρηνητικά "ριζίτικα", τα μοιρολόγια για τον αγωνιστή που ψυχορραγεί και αποχαιρετά τους αγαπημένους του θυσιάζοντας τη ζωή του για την πατρίδα. Αρκετά "ριζίτικα" τραγούδια πέρασαν από στόμα σε στόμα κι έγιναν σύμβολα αγωνιστικών κινητοποιήσεων, όπως το "Πότε θα κάμει ξαστεριά" ή το "Αγρίμια κι αγριμάκια μου".

Ο συνθέτης προχώρησε σε πλήρη επεξεργασία του ακριβού αυτού υλικού δίνοντάς του "έντεχνη" ορχηστρική γραμμή με πολύ επιδέξιο συνταίριασμα ποικίλων οργάνων, άλλοτε παρμένων από την παράδοση, όπως κρητική και ποντιακή λύρα, σαντούρι, ασκομαντούρα, κλαρίνο και λαούτο, κι άλλοτε από τη δυτική παράδοση, όπως κιθάρα ή βιολοντσέλο. Το αποτέλεσμα ηχεί εντυπωσιακό και, συνδυασμένο με τη συγκλονιστική ερμηνεία του Νίκου Ξυλούρη, διαμορφώνει ένα ηχητικό σύμπαν απόλυτα συναρπαστικό και γοητευτικό, έστω κι αν οι πιστοί υποστηρικτές της παράδοσης των "ριζίτικων", όπως ο περίφημος Παπά-Άγγελος Ψυλλάκης που γνωρίσαμε παλιότερα στο Δισκοβόλο, τάχτηκαν εχθρικά απέναντι στη μουσική πρόταση του Μαρκόπουλου. 

Νίκος Τάτσης: Συλλογή τραγουδιών (1974-2001)

Η περίπτωση του συνθέτη Νίκου Τάτση είναι από τις πολύ ιδιαίτερες στην ελληνική δισκογραφία. Πρωτοεμφανίστηκε σε σχετικά μεγάλη ηλικία, το 1974, όταν ήταν ήδη 35 χρονών, με το συλλογικό δίσκο "Νιάτα", όπου ευτύχησε να ερμηνεύσουν το υπέροχο τραγούδι του "Ο σαραντάπηχος" δύο κορυφαίοι ερμηνευτές της εποχής, ο Γιώργος Νταλάρας και η Χάρις Αλεξίου, ενώ άλλο ένα τραγούδι του ("Ο ήλιος ο ρεμπέτης") την ίδια χρονιά ερμήνευσε ο Μανώλης Μητσιάς. 

Ήταν μια πολύ καλή αρχή αυτή, αλλά δε στάθηκε ικανή να του ανοίξει ένα δρόμο τακτικής παρουσίας στη δισκογραφία κι έτσι περιορίστηκε σε σποραδικές επανεμφανίσεις κατά καιρούς με λιγοστές ολοκληρωμένες δουλειές, όπως οι κύκλοι: "Έρανα" (1978), "Τι έχουν να δουν τα μάτια μου" (1985), "Του καθημερινού βίου" (1986) από κοινού με τον Μιχάλη Τερζή, "Οι ρίμες της αγάπης" (1996) από κοινού με τον Θοδωρή Παπαδόπουλο και "Αρκαδική ελεγεία" (2016).

Ωστόσο κατά το διάστημα 1974-2001 καταγράφεται ένα υλικό αρκετών σκόρπιων τραγουδιών του Νίκου Τάτση σε δίσκους διαφόρων καλλιτεχνών. Τα περισσότερα από τα τραγούδια αυτά έχουν στίχους του Κώστα Παπαγεωργίου και του Ηλία Κατσούλη. Η μεγαλύτερη συνεργασία του ήταν με τη Χαρούλα Αλεξίου που περιλαμβάνει έξι τραγούδια μοιρασμένα ανά δύο στους δίσκους "24 Τραγούδια" (1977), "Η ζωή μου κύκλους κάνει" (1982) και "Εμφύλιος έρωτας" (1984). Ανάμεσα στα τραγούδια αυτά δεσπόζει το αριστουργηματικό "Ανεστάκι" σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου. 

Τραγούδια του επίσης ερμήνευσαν η Ελένη Βιτάλη στο δίσκο "Άιντε και φύγαμε" (1979), η Χριστίνα Μαραγκόζη στο δίσκο "Μετά τις δώδεκα" (1989), ο Δημήτρης Ζερβουδάκης στο δίσκο "Έχε το νου σου" (1994) και κλείνει αυτός ο κύκλος με δυο τραγούδια από τον προσωπικό δίσκο του Γιώργου Νταλάρα "Η άσφαλτος που τρέχει" (2001).

Νίκος Τάτσης: Αρκαδική ελεγεία (2016)

Η γόνιμη επιρροή του παραδοσιακού μας τραγουδιού στο συνθετικό έργο του Νίκου Τάτση ήταν εμφανής από τα πρώτα κιόλας τραγούδια του στα μέσα της δεκαετίας του '70 που ερμήνευσαν η Χαρούλα Αλεξίου, ο Γιώργος Νταλάρας, ο Μανώλης Μητσιάς, η Ελένη Βιτάλη κ.ά., αλλά κυρίως από την πρώτη ολοκληρωμένη κατάθεσή του στην ελληνική δισκογραφία το 1978 με τον εξαιρετικό κύκλο τραγουδιών "Έρανα" (1978). Η πορεία του συνθέτη ήταν διακριτική όλα τα κατοπινά χρόνια με επιλεγμένες συνεργασίες, κάποια μικρά κινηματογραφικά περάσματα και κυρίως με πολλή δουλειά έξω από το δισκογραφικό κύκλωμα.

Μια κορύφωση αυτής της γόνιμης πορείας του σεμνού και διακριτικού δημιουργού αποτέλεσε η συνεργασία του με την κίνηση πολιτών "Άνθη της πέτρας" το 2013, όταν αποδέχθηκε την πρότασή τους για μελοποίηση μιας σειράς παραδοσιακών μοιρολογιών από τα Λαγκάδια, ένα υπέροχο ορεινό χωριό στην περιοχή Γορτυνίας, τα οποία ανθολογήθηκαν από την έκδοση "Λαγκαδινά μοιρολόγια" της Μαρίας Πισιμίση-Κατσίκα. Το αποτέλεσμα ήταν επτά "ελεγείες" με πρωτότυπη μουσική γραφή πάνω στο υλικό αντίστοιχων παραδοσιακών μοιρολογιών που παρουσιάστηκαν ζωντανά στα Λαγκάδια τον Αύγουστο του 2013 και καταγράφηκαν σε ψηφιακό δίσκο, ο οποίος, εμπλουτισμένος και με υλικό από άλλες περιοχές της Αρκαδίας, διανεμήθηκε δωρεάν από το Σύλλογο. 

Ο συνθέτης σημειώνει μεταξύ άλλων για το έργο:

"...Εμείς οι μουσικοί λοιπόν (οργανοπαίχτες, συνθέτες, ενορχηστρωτές, τραγουδιστές, μοιρολογητές και μοιρολογίστρες, χορωδοί, αυτοσχεδιαστές...) έχουμε συνείδηση των ικανοτήτων μας αλλά και των αδυναμιών μας. Γνωρίζουμε πως είναι ευθύνη μας και χρέος να παράγουμε έργο εις το διηνεκές για να υπάρχει συνέχεια στον πολιτισμό μας. Οι συνθήκες, αν δεν είναι οι χειρότερες, δεν είναι και οι καλύτερες. Τις υπομένουμε καρτερικά για να μην πιούμε το νερό του Αλήσμονα.

Τα Αρκαδικά Μοιρολόγια εμφανίστηκαν μπροστά μας σαν μια πρόκληση της μοίρας, για να δοκιμαστεί η αξιοσύνη και η αξιοπιστία μας. Ήταν μια πρόκληση που την κάναμε πράξη, προσφορά και πολιτιστική πρόταση. Προσπαθήσαμε, μοχθήσαμε, ξενυχτίσαμε, δώσαμε ότι είχαμε και δεν είχαμε και κάτι παραπάνω: ένα κομμάτι απ’ την ψυχή μας.

Τα καταθέτουμε όλα εδώ με ταπεινοφροσύνη και σεβασμό σαν ένα πετραδάκι στο μέγα οικοδόμημα της Ελληνικής Δημοτικής και Λόγιας Δημιουργίας και στην κρίση των ανθρώπων που εκτιμούν την αξία της προσφοράς μας στο σύνολό της..."

Νίκος Τάτσης: Τι έχουν να δουν τα μάτια μου (1985)

Ο ηπειρώτης συνθέτης Νίκος Τάτσης (γενν. 1939) έδωσε ένα ισχυρό μουσικό στίγμα με τα πρώτα του σκόρπια τραγούδια που ερμήνευσαν η Χαρούλα Αλεξίου και ο Γιώργος Νταλάρας ("Σαραντάπηχος", "Ανεστάκι" κλπ), ενώ η κυκλοφορία του πρώτου του ολοκληρωμένου δίσκου με τίτλο "Έρανα" (1978) παγίωσε την εικόνα ενός άκρως ενδιαφέροντος δημιουργού με αναφορές στην παράδοση και το φολκ κίνημα εκείνων των χρόνων.

Στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '80 ο Τάτσης καταπιάστηκε για λίγο και με την κινηματογραφική μουσική υπογράφοντας μερικά soundtrack ταινιών, όπως: "Μάθε παιδί μου γράμματα" (1981), "Το παζάρι" (1983) και "Τι έχουν να δουν τα μάτια μου" (1984). Από τα soundtrack αυτά στη δισκογραφία πέρασε μόνο το τελευταίο που κυκλοφόρησε το 1985 από τη Minos.

Η σατιρική κωμωδία "Τι έχουν να δουν τα μάτια μου" ήταν μια παραγωγή του Θόδωρου Μαραγκού που την υπογράφει και ως σκηνοθέτης και είχε μια πλειάδα γνωστών ηθοποιών σε χαρακτηριστικούς ρόλους, όπως ο Βαγγέλης Καζάν, ο Πέτρος Ζαρκάδης, ο Κώστας Τσάκωνας και ο Γιάννης Ευδαίμων. Το soundtrack περιλαμβάνει ένα πολύ ετερόκλητο υλικό, προφανώς όπως διαμορφώθηκε από τις σκηνικές ανάγκες που υπηρετεί. Εκτός από οργανικά θέματα ακούγονται και αρκετά τραγούδια σε λαϊκά χρώματα με στίχους της Κατερίνας Θεοδωρίδου που ερμηνεύει ο Γιώργος Νταλάρας. Υπάρχουν επίσης και τραγούδια θεατρικού ύφους που ερμηνεύει ο συνθέτης μαζί με ηθοποιούς του έργου.

Συμμετέχουν κορυφαίοι μουσικοί, όπως οι: Σωκράτης Άνθης (τρομπέτα), Χρήστος Αργυρόπουλος (κόρνο, όμποε), Στάθης Κιόσογλου (κλαρινέτο), Γιώργος Μπαγκλάρας (βιολί), Πλούταρχος Ρεμπούτσικας (βιολοντσέλο), Νίκος Τσεσμελής (κοντραμπάσο) και αρκετοί άλλοι. Ο ίδιος ο συνθέτης παίζει κιθάρα και λαούτο, ενώ ο Γιώργος Νταλάρας τζουρά. Ακούγονται και κάποιοι διάλογοι από την ταινία με τους ηθοποιούς Πέτρο Ζαρκάδη, Κώστα Τσάκωνα και Γιάννη Ευδαίμονα.

Στέλιος Ζαφειρίου: Μπουζούκια στην ακροθαλασσιά (1970)

Ένας ακόμη υπέροχος ορχηστρικός δίσκος του σπουδαίου σολίστα του μπουζουκιού Στέλιου Ζαφειρίου κυκλοφόρησε το 1970 από την ετικέτα Zodiac της Lyra, σε μια εποχή που το νεοκυματικό ρεύμα, πάνω στο οποίο χτίστηκε το βασικό ρεπερτόριο της συγκεκριμένης εταιρίας, είχε αρχίσει να περνάει σε παρακμή και να ανθίζει ένας πιο λαϊκότροπος ήχος με πρωταγωνίστρια τη φωνή του Γιάννη Πουλόπουλου.

Και αναφέρομαι στο νέο κύμα, γιατί στο δίσκο "Μπουζούκια στην ακροθαλασσιά" ο Στέλιος Ζαφειρίου επέλεξε το υλικό του αποκλειστικά από το ρεπερτόριο της Lyra με μεγάλη βαρύτητα σε μελωδίες νεοκυματικές, γραμμένες από συνθέτες, όπως ο Γιάννης Σπανός, ο Γιάννης Γλέζος, ο Βασίλης Τενίδης και ο Λίνος Κόκοτος. Φυσικά δε λείπουν τα μεγάλα κινηματογραφικά τραγούδια του Μίμη Πλέσσα, ενώ έχουμε και μια πινελιά Βασίλη Τσιτσάνη.

Τα τραγούδια προέρχονται από ηχογραφήσεις της περιόδου 1966-1968, κυρίως από τις 45 στροφές, αλλά και από τα πρώτα βινύλια μακράς διαρκείας της Lyra, όπως η πρώτη "Ανθολογία Ελλήνων Ποιητών" (1967) του Γιάννη Σπανού και "Η Ελένη του Μάη" (1968) του Γιάννη Γλέζου. Το τραγούδι του Τσιτσάνη προέρχεται από τη μεγάλη σειρά με τα "Ρεμπέτικα της Σωτηρίας Μπέλλου" που ξεκίνησε το 1966 και με ρυθμό ένα δίσκο τη χρονιά κράτησε για αρκετά χρόνια με επικεφαλής στο μπουζούκι τον Στέλιο Ζαφειρίου. Το τραγούδι "Χωρίσαμε ένα δειλινό" περιλαμβάνεται στον 3ο δίσκο της σειράς που κυκλοφόρησε το 1968.

Στέλιος Ζαφειρίου: Από την Ελλάδα με αγάπη (1967)

Ο Στέλιος Ζαφειρίου (1937-2015) υπήρξε συνθέτης και κορυφαίος σολίστ του μπουζουκιού με διακριτό ήχο που σφράγισε ένα μεγάλο κομμάτι της ελληνικής δισκογραφίας. Ανήκε στην άτυπη σχολή Ζαμπέτα και εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του '50 με ανελλιπή έκτοτε παρουσία επί μισόν αιώνα πλάι στους κορυφαίους λαϊκούς τραγουδιστές, όπως ο Στέλιος Καζαντζίδης, ο Πάνος Γαβαλάς, ο Στράτος Διονυσίου, η Πόλυ Πάνου, ο Γιάννης Πουλόπουλος, ο Τόλης Βοσκόπουλος, η Μαρινέλλα, ο Σταμάτης Κόκοτας, ο Γιάννης Πάριος και πολλοί άλλοι. 

Ο Στέλιος Ζαφειρίου υπήρξε και ο εμβληματικός μουζουξής της Lyra, όπου σφράγισε με τις ερμηνείες του τα μεγάλα κινηματογραφικά τραγούδια του Μίμη Πλέσσα με τον Γιάννη Πουλόπουλο, αλλά και τον κλασικό κύκλο τραγουδιών "Ο δρόμος" (1969). Μαθητές του θεωρούνται οι επίσης σπουδαίοι μπουζουξήδες Χρήστος Νικολόπουλος, Θανάσης Πολυκανδριώτης και Γιάννης Μπιθικώτσης.

Η προσωπική δισκογραφία του ξεχωριστού αυτού καλλιτέχνη περιλαμβάνει κάμποσους ορχηστρικούς δίσκους με γνωστά τραγούδια διαφόρων δημιουργών που του δίνουν την ευκαιρία να επιδείξει την απαράμιλλη δεξιοτεχνία του και τον γλυκό ηχοχρωματισμό του παιξίματός του. Ένας τέτοιος δίσκος με τίτλο "Από την Ελλάδα με αγάπη" κυκλοφόρησε το 1967 από την ετικέτα Minerva της Lyra σε μια εποχή που γνώριζαν μεγάλη επιτυχία εκδόσεις τουριστικού προσανατολισμού με ήχους του μπουζουκιού που ήταν της μόδας και είχαν διεθνή απήχηση. 

Στο συγκεκριμένο δίσκο ο Στέλιος Ζαφειρίου διάλεξε δώδεκα τραγούδια που καλύπτουν ένα ευρύ πεδίο από το ρεμπέτικο (Μάρκος Βαμβακάρης, Βασίλης Τσιτσάνης, Γιάννης Παπαϊωάννου) και το λαϊκό (Γιώργος Ζαμπέτας) μέχρι το πρώτο φανέρωμα του "έντεχνου" (Σταύρος Ξαρχάκος, Γιάννης Μαρκόπουλος) και του νεοκυματικού τραγουδιού (Λίνος Κόκοτος, Νίκος Καλλίτσης). Πολύ προσεγμένες ορχήστρες και φυσικά άψογη καθοδήγηση από τον ήχο του μπουζουκιού.

Η Πόπη Αστεριάδη σε παιδικά τραγούδια του Γιώργου Οικονομίδη (1964)

Επανέρχομαι στην αγαπημένη νεοκυματική ερμηνεύτρια Πόπη Αστεριάδη, για να τη γνωρίσουμε στα πρώτα εφηβικά της βήματα στο χώρο του τραγουδιού, πριν ακόμα βρεθεί στη Lyra και ξεκινήσει τη μεγάλη της καριέρα δίπλα σε σημαντικούς συνθέτες, όπως ο Νίκος Μαμαγκάκης, ο Γιάννης Σπανός, ο Μίμης Πλέσσας, ο Νότης Μαυρουδής, ο Λίνος Κόκοτος, ο Νίκος Χουλιαράς και τόσοι άλλοι. 

Το 1963 λοιπόν, δεκαπεντάχρονο ακόμη κοριτσόπουλο, μαζί με την πρώτη ξαδέρφη της Λουκία Φιλιππόνη, βρέθηκε στα περίφημα "Νέα ταλέντα" του διάσημου κονφερασιέ της εποχής Γιώργου Οικονομίδη στο αναψυκτήριο του Άλσους. Οι δυο τους εκεί τραγούδησαν Μίμη Πλέσσα με επιτυχία κι αυτό τους άνοιξε το δρόμο για μια σύντομη καριέρα ως ντουέτο Πόπη και Λουκία. Μάλιστα το ντουέτο αυτό είχε κι ένα πέρασμα από την ταινία του Πάνου Γλυκοφρύδη "Έξω φτώχεια και καλή καρδιά" με πρωταγωνιστή τον Θανάση Βέγγο, ενώ συμμετείχε και σε περιοδεία μαζί με τον Στέλιο Καζαντζίδη και τη Μαρινέλλα!

Την επόμενη λοιπόν χρονιά μετά τη γνωριμία τους με τον Γιώργο Οικονομίδη ηχογράφησαν μια σειρά παιδικών τραγουδιών υπό τη διαφημιστική χορηγία της φίρμας γάλακτος Σίσσυ. Πρόκειται για εννιά συνολικά σύντομα τραγουδάκια με μουσική του μαέστρου Γιάννη Διδίλη, στενού συνεργάτη αργότερα του Μίκη Θεοδωράκη, και στίχους του Γιώργου Οικονομίδη. Εκδόθηκαν διαδοχικά σε τρία δισκάκια 45 στροφών από τη Fidelity με το εξής περιεχόμενο:

• Fidelity 7287: α' όψη: "Νάτο το καλό παιδί", "Τι δωράκι να σου φέρω" - β' όψη: "Για να παίρνεις πάντα 10", "Ένας γάτος με μουστάκι", "Το παιδί μόλις ξυπνήσει"
• Fidelity 7317: α' όψη: "Τα παλιά σου τα παιχνίδια" - β' όψη: "Τσίου τσίου, κο κο κο"
• Fidelity 7318: α' όψη: "Μη χτυπάς το σπουργιτάκι" - β' όψη: "Το πάθημα της αλεπούς", "Ένας γάτος με μουστάκι" (επανάληψη) 

Ο Γιάννης Καλατζής στα χρόνια του Τρίο Μορένο

Ο αγαπημένος λαϊκός τραγουδιστής Γιάννης Καλατζής (1943-2017) που διέγραψε μια σύντομη αλλά πολύ μεστή διαδρομή στο λεγόμενο "έντεχνο" λαϊκό τραγούδι από το 1968 ως το τέλος της επόμενης δεκαετίας, είχε πρωτοεμφανιστεί στη μουσική ζωή του τόπου μας αρκετά χρόνια νωρίτερα όντας ιδρυτικό μέλος του ιστορικού Τρίο Μορένο, το οποίο πρωτοεμφανίστηκε το 1962 στη Θεσσαλονίκη, αλλά είχε λαμπρή πορεία στα επόμενα χρόνια και η φήμη του ξεπέρασε τα ελληνικά σύνορα, ενώ είχε κι ένα πέρασμα από την κινηματογραφική ταινία "Ο Σταμάτης κι ο Γρηγόρης" (1962). Με άλλη σύνθεση αρχικά φαίνεται ότι στα μέσα της δεκαετίας του '60 το σχήμα παγιώθηκε με μέλη τους Γιάννη Καλατζή, Αλέκο Πάντα και Φραγκίσκο Δακρότση. 

Ο Αλέκος Πάντας (1925-1977) υπήρξε ήδη αξιόλογος ερμηνευτής του ελαφρού τραγουδιού με διακρίσεις ακόμη και σε διεθνή φεστιβάλ έχοντας κάνει μεγάλη επιτυχία με τον πανέμορφο τραγούδι "Θα κλέψω τα τριαντάφυλλα" του Μίμη Πλέσσα. Ο Φραγκίσκος Δακρότσης γεννήθηκε στη Σύρο το 1943 από οικογένεια μουσικών παίζοντας ο ίδιος κιθάρα κι έχοντας επίσης θητεύσει και στο συγκρότημα Olympic Trio.

Μ' αυτή λοιπόν τη σύνθεση το Τρίο Μορένο ηχογράφησε το 1965 το δίσκο μακράς διαρκείας "From Athens With Love" που εκδόθηκε από την αμερικανική δισκογραφική εταιρία Sunset Springs. Ήταν μια εποχή που ο απόηχος των "Παιδιών του Πειραιά" του Μάνου Χατζιδάκι και η πρόσφατη κυκλοφορία του "Ζορμπά" του Μίκη Θεοδωράκη είχαν στρέψει το ενδιαφέρον του διεθνούς κοινού στο ελληνικό τραγούδι και ιδιαίτερα εκείνο το είδος τραγουδιού που συνδύαζε λαϊκά και φολκλορικά χαρακτηριστικά μαζί βεβαίως με τις πενιές του μπουζουκιού. Σ' αυτό ακριβώς το κλίμα κινείται το επιλεγμένο υλικό του δίσκου αυτού που περιλαμβάνει κυρίως συνθέσεις του Γιώργου Ζαμπέτα, αλλά και του Γιώργου Μητσάκη, του Γεράσιμου Κλουβάτου, του Βασίλη Βασιλειάδη, καθώς και του Μίκη Θεοδωράκη και του Σταύρου Ξαρχάκου. Ένα ετερόκλητο δηλαδή πρόγραμμα ομογενοποιημένο από το παίξιμο και την ερμηνεία του Τρίο. Στην εκτέλεση μάλιστα των τραγουδιών συμμετέχει ως κλαρινετίστας ο George Kent.

Μίκης Θεοδωράκης: Ελληνική Αποκριά (Ορχήστρα Χρωμάτων, 2007)

Μπορεί να οφείλει τη μεγάλη του δημοφιλία στα σπουδαία τραγούδια του, αλλά δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε ένας εξαιρετικά προικισμένος λόγιος δημιουργός με τεράστιο όγκο έργου πολυσήμαντου και ποικιλόμορφου, αφού καλύπτει όλα τα είδη της συμφωνικής γραφής, αλλά και της μουσικής δωματίου. Σε διάστημα σχεδόν πενήντα χρόνων, από το 1947 ίσαμε το 1994, συνέθεσε κάπου πενήντα έργα σκηνικής μουσικής, άλλοτε για το κλασικό ή νεότερο θέατρο, άλλοτε για παραστάσεις όπερας ή μπαλέτου.

Το 1947, εξόριστος ήδη στην Ικαρία, άρχισε να καταγράφει τα πρώτα σχεδιάσματα του σημαντικότερου ίσως συμφωνικού του έργου, της σουίτας μπαλέτου "Ελληνική Αποκριά", μέρη της οποίας αργότερα ενσωματώθηκαν στο διάσημο μπαλέτο του "Ζορμπάς". Αφορμή στάθηκαν τα λαϊκά και παραδοσιακά τραγούδια που άκουγε από τους συντρόφους του και ιδιαίτερα ο περίφημος μπάλος του ρεμπέτη Γιάννη Παπαϊωάννου "Ανδρέας Ζέππος", από τον οποίο άντλησε τις πρώτες μελωδικές ιδέες. Ήταν μια εποχή που ο συνθέτης, κόντρα στις αντικειμενικές αντιξοότητες της εξορίας, διαπνέονταν από μεγάλη αισιοδοξία για το μέλλον κι αυτό το κλίμα επηρέασε άμεσα το έργο του, το οποίο είναι πλημμυρισμένο από ευφρόσυνες μελωδίες και έκδηλη ερωτική διάθεση.

Η σύνθεση ολοκληρώθηκε το 1953 βασισμένη πάνω σε μυθοπλασία του Βασίλη Ρώτα και του ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου που αποτύπωσαν το αποκριάτικο σκηνικό της παλιάς Αθήνας. Γιαυτό και τελικά πήρε τον τίτλο "Ελληνική Αποκριά", ενώ ο συνθέτης αρχικά το είχε ονομάσει "Σουίτα από το σπίτι των σκορπιών" παίρνοντας αφορμή από τους σκορπιούς που φώλιαζαν στο χαμόσπιτο της Ικαρίας, όπου κοιμόταν! Την ίδια χρονιά πρωτοεκτελέστηκε στο κινηματοθέατρο Ορφέας της Αθήνας από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών υπό τη διεύθυνση του σημαντικού αρχιμουσικού Ανδρέα Παρίδη προκαλώντας ενθουσιώδεις αντιδράσεις. Την επόμενη χρονιά μάλιστα ως σουίτα μπαλέτου παρουσιάστηκε από το Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου στη Ρώμη παρόντος και του Μάνου Χατζιδάκι που επίσης συμμετείχε στην ίδια παράσταση με δικά του έργα. Άλλωστε ο Μάνος δεν έκρυψε ποτέ ότι "έκλεψε" μια μελωδία της "Ελληνικής Αποκριάς" (από το θέμα της "Γκαμήλας"), για να φτιάξει το υπέροχο τραγούδι "Το πέλαγο είναι βαθύ"!

Η πρώτη, ιστορική πια, ηχογράφηση του έργου έγινε το 1964 με τη Συμφωνική Ορχήστρα του BBC υπό τη στιβαρή διεύθυνση του εμβληματικού αρχιμουσικού sir Colin Davis, ενώ το 2004 από τη Decca εκδόθηκε άλλη μια πανέμορφη εκτέλεση με διεύθυνση του διάσημου ελβετού αρχιμουσικού Charles Dutoit. Νωρίτερα, το 1995, είχε ηχογραφηθεί ακόμη μια ενδιαφέρουσα εκτέλεση με τον ίδιο τον συνθέτη να διευθύνει τη Συμφωνική Ορχήστρα της Αγίας Πετρούπολης, η οποία κυκλοφόρησε από τη γερμανική Intuition το 2003.

Τέλος, το 2005 το έργο παίχτηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών από την Ορχήστρα των Χρωμάτων με διεύθυνση του Μίλτου Λογιάδη. Η ζωντανή ηχογράφηση αυτής της συναυλίας δισκογραφήθηκε και κυκλοφόρησε το 2007 από τη Legend ενταγμένη σε μια ευρεία έκδοση της συμφωνικής μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη. Πολύ φροντισμένη έκδοση με πλούσιο πληροφοριακό υλικό που υπογράφει ο έγκυρος ιστορικός της μουσικής Γιώργος Μονεμβασίτης.

Δόμνα Σαμίου: Τα αποκριάτικα (1994)

Έχουμε τονίσει αρκετές φορές στις σελίδες του Δισκοβόλου την πολυσήμαντη συμβολή της Δόμνας Σαμίου (1928-2012) στην αναβίωση και προβολή των ζωντανών στοιχείων της ελληνικής παράδοσης είτε ως ερμηνεύτριας, είτε ως ερευνήτριας και συστηματικής λαογράφου. Η δουλειά της υποστηρίχθηκε με συνέπεια από τον Καλλιτεχνικό Σύλλογο Δημοτικής Μουσικής "Δόμνα Σαμίου" που φροντίζει το πολύτιμο αρχείο της μεγάλης καλλιτέχνιδας κι έχει επιμεληθεί αρκετές δισκογραφικές εκδόσεις.

Η πιο γνωστή λοιπόν δισκογραφική έκδοση του Συλλόγου στάθηκε μια κυκλοφορία του 1994 με τα "Τα Αποκριάτικα" τραγούδια που συγκέντρωσε και ηχογράφησε η Δόμνα Σαμίου από κάθε γωνιά του ελληνισμού, στεριανού, νησιωτικού, μικρασιατικού. Πρόκειται για μια συλλογή 24 αθυρόστομων χορευτικών τραγουδιών που πήραν και την άτυπη ονομασία "Ιερά ανίερα" ή "Γαμοτράγουδα", η οποία ωστόσο αμέσως μετά την κυκλοφορία της προκάλεσε μέγα σκάνδαλο από τη μεριά του συντηρητικού κατεστημένου της εποχής που έφτασε να οδηγήσει την καλλιτέχνιδα μέχρι τα δικαστήρια!

Στην πραγματικότητα βέβαια, παρά το τολμηρό τους περιεχόμενο, πρόκειται για τραγούδια που αντλούνται κατευθείαν από την ελληνική παράδοση και παραπέμπουν σε αρχέγονες παγανιστικές τελετουργίες αναδεικνύοντας ένα άλλο "ηθος" της παράδοσής μας, υπαρκτό και ζέον, καθώς μας συνδέει με τα λεγόμενα "απόρρητα μέλη" της αρχαιότητας, άσματα δηλαδή που υπηρετούσαν τη φυσιολογική ποικιλομορφία της ανθρώπινης φύσης μέσα από αντιφατικά αισθήματα, όπως έλξη και αποστροφή, τρυφερότητα και φρίκη, λάμψη και ντροπή. Αρκεί, όπως μας επισημαίνει ο παλιός μου καθηγητής Μιχάλης Κοπιδάκης, να θυμηθούμε ότι η "απόρρητη" λέξη "αιδοίον" κυριολεκτικά σημαίνει "σεβάσμιο", αλλά συγχρόνως λειτουργεί και με την ακριβώς ανάποδη σημασία!

Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού του ΕΙΡ (1959-1961)

Μιας και παρουσιάσαμε τις ιστορικές πρωτοβουλίες του Μάνου Χατζιδάκι με τους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού στην Κέρκυρα και την Καλαμάτα που στάθηκαν σημαντικοί αιμοδότες του ελληνικού τραγουδιού, είναι ευκαιρία να γυρίσουμε το χρόνο πολύ πίσω, τότε που ο μεγάλος συνθέτης έχτιζε τη ζηλευτή καριέρα του και κατακτούσε και το διεθνές κοινό με την απονομή του όσκαρ, δηλαδή στα τέλη της δεκαετίας του '50 και στις αρχές της ακμαίας δεκαετίας του '60.

Θέλω λοιπόν να μιλήσουμε σήμερα για τα τρία πρώτα Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού που διοργανώθηκαν στην Αθήνα επί τρεις διαδοχικές χρονιές (1959-1961), πριν μεταφερθεί η έδρα του φεστιβάλ στη Θεσσαλονίκη και ενσωματωθεί στις δραστηριότητες της Διεθνούς Έκθεσης από το 1962 μέχρι το τέλος του θεσμού που μετά από κάποιες ενδιάμεσες διακοπές ήρθε οριστικά το 2008.

Το ελληνικό λοιπόν Φεστιβάλ Τραγουδιού ξεκίνησε το 1959 υπό την αιγίδα του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας και του τότε δραστήριου διευθυντή του Πύρρου Σπυρομήλιου ακολουθώντας τα πρότυπα των πρώτων μεγάλων ευρωπαϊκών φεστιβάλ που είχαν προηγηθεί, δηλαδή του Σαν Ρέμο (1951) και της Eurovision (1956). Ο κυρίαρχος ήχος της εποχής ήταν αυτός του λεγόμενου "ελαφρού" τραγουδιού και γιαυτό η ορχήστρα της ραδιοφωνίας ονομαζόταν Ελαφρά Ορχήστρα του ΕΙΡ, ενώ το μπουζούκι ήταν απαγορευμένο για τον εθνικό ραδιοφωνικό φορέα! 

Το πρώτο φεστιβάλ πραγματοποιήθηκε στις 3 Οκτωβρίου 1959 στο ξενοδοχείο King George της Αθήνας με παρουσιαστή τον Δημήτρη Χορν. Στην τελική διαγωνιστική βραδιά είχαν επιλεγεί 16 τραγούδια "ελαφράς" αισθητικής και η κυριαρχία του Μάνου Χατζιδάκι με τη στενή συνεργάτιδά του Νάνα Μούσχουρη υπήρξε πλήρης αποσπώντας το πρώτο βραβείο με το τρυφερό τραγούδι "Κάπου υπάρχει η αγάπη μου", ενώ το δεύτερο βραβείο δόθηκε στο όμορφο τραγούδι με τζαζ πινελιές "Ξέρω κάποιο αστέρι" του Μίμη Πλέσσα ερμηνευμένο πάλι από τη Νάνα Μούσχουρη.

Το δεύτερο φεστιβάλ διεξήχθη στις 5 Ιουλίου 1960 στον Ιππόδρομο του Φαλήρου με παρουσιαστές τους ηθοποιούς Ντίνο Ηλιόπουλο και Μαρία Καλουτά και 15 τραγούδια με το δίδυμο Μάνου Χατζιδάκι και Νάνας Μούσχουρη να επικρατεί και πάλι και μάλιστα με δύο τραγούδια στην πρώτη θέση, το "Κυπαρισσάκι" και το "Τιμωρία", ενώ το δεύτερο βραβείο κατέκτησε το δροσερό τραγουδάκι του Σπήλιου Μεντή "Καλοκαιράκι" ερμηνευμένο από τη Γιοβάννα.

Σταύρος Κουγιουμτζής, Μάνος Ελευθερίου: 12 του Μάρτη

Η σημερινή μέρα, 12 του μήνα Μάρτη, στάθηκε σημαδιακή για δυο σημαντικούς δημιουργούς του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού μας. Είναι η μέρα που γεννήθηκε ο κορυφαίος στιχουργός Μάνος Ελευθερίου (1938-2018) και η μέρα που έφυγε από τη ζωή ο συνθέτης Σταύρος Κουγιουμτζής (1932-2005). Η σημαδιακή αυτή μέρα που οριοθέτησε μια γέννηση κι ένα θάνατο, ένωσε τους δυο δημιουργούς συμβολικά, αλλά ήδη η τέχνη τους είχε μεριμνήσει να συναντηθούν στη ζωή και να συμπορευτούν δημιουργικά για κάμποσα χρόνια. Η συμπόρευση αυτή μας άφησε υπέροχους καρπούς, μια σειρά σπουδαίων λαϊκών τραγουδιών που αγαπήθηκαν πολύ και είναι πλέον κλασικά.

Έχω συγκεντρώσει λοιπόν 17 τραγούδια της συνεργασίας του Σταύρου Κουγιουμτζή και του Μάνου Ελευθερίου παρμένα από πέντε μεγάλους δίσκους που εκδόθηκαν από τη Minos κατά το διάστημα 1974-1986. Πρωτοσυναντήθηκαν στις "Μικρές Πολιτείες" το 1974 με τέσσερα τραγούδια που ερμήνευσαν ο Γιώργος Νταλάρας και η νεοφώτιστη τότε Άννα Βίσση. Δύο από αυτά ("Του κάτω κόσμου τα πουλιά", "Τώρα που θα φύγεις") αποτελούν ακρογωνιαίους λίθους του μεταπολιτευτικού μας τραγουδιού. 

Την επόμενη χρονιά στο δίσκο "Στα ψηλά τα παραθύρια", πάλι με τους ίδιους ερμηνευτές, μας έδωσαν άλλα τρία τραγούδια, από τα οποία ξεχώρισε κι έγινε κλασικό το "Στα χρόνια της υπομονής" με στίχους αταίραστους μεταξύ τους που ο συνθέτης επέμενε να τους ενσωματώσει στο ίδιο τραγούδι παρά τις αντιρρήσεις του στιχουργού!

Στις "Λαϊκές Κυριακές" που τραγούδησε η Χαρούλα Αλεξίου το 1976 έχουμε την πιο εκτεταμένη συνεργασία τους με πέντε πολύ γνωστά τραγούδια, από τα οποία ξεχώρισε το αγαπημένο "Χρόνια σαν βροχή". Την ίδια χρονιά στον προσωπικό δίσκο του Γιάννη Καλατζή "Μην περιμένεις" έχουμε τρία ακόμη τραγούδια, ενώ η συνεργασία των δύο δημιουργών ολοκληρώνεται μετά από δέκα χρόνια με το δίσκο "Τρελοί και άγγελοι" που ερμήνευσε ο Γιώργος Νταλάρας.

Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού Καλαμάτας (1991)

Μετά την πρώτη μεγάλη προσπάθεια προώθησης νέων καλλιτεχνών με τους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού που διοργάνωσε επί δύο συνεχή έτη στην Κέρκυρα το 1981 και το 1982, ο Μάνος Χατζιδάκις συνέχισε τις άοκνες προσπάθειές του για την ανανέωση που απαιτούσε το ελληνικό τραγούδι μέσα σε μια δεκαετία που φαίνεται ότι είχε επέλθει ο κορεσμός και η κυριαρχία μιας αισθητικής πλήρους αποδόμησης αυτού του ακριβού καρπού που είχε ωριμάσει τις δυο προηγούμενες δεκαετίες και είχε δώσει τους γευστικούς χυμούς του σε αφθονία. Ο ίδιος προχώρησε σε ευρεία αναθεώρηση των αγαπημένων του τραγουδιών υιοθετώντας νέα ενορχηστρωτική αισθητική, αλλά και επιστρατεύοντας νέους ερμηνευτές για κείνες τις ιστορικές συναυλίες στη Ρωμαϊκή και τη Λαϊκή Αγορά. 

Αξίζει ν' αναφέρουμε ότι την ίδια εποχή σε παράλληλη τροχιά κινήθηκε και ο έτερος των Διόσκουρων του τραγουδιού μας, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο οποίος αποτραβήχθηκε πλήρως από το πεδίο του τραγουδιού ευρείας λαϊκής κατανάλωσης και στράφηκε σε μια δημιουργική εσωστρέφεια που απέφερε μιαν εξαίσια σειρά λυρικών συνθέσεων.

Με το ξεκίνημα της νέας δεκαετίας ο Μάνος Χατζιδάκις επανέρχεται στην προσπάθεια ενίσχυσης του ελληνικού τραγουδιού με νέες δυνάμεις και καταφέρνει να οργανώσει μια καινούργια δράση ανάλογη εκείνης προ δεκαετίας στην Κέρκυρα. Αυτή τη φορά βρήκε φιλόξενη στέγη στο Κάστρο της Καλαμάτας με την αμέριστη συμπαράσταση της τότε δημοτικής αρχής κι έτσι διοργανώθηκαν οι πρώτοι (αλλά και μοναδικοί) Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Καλαμάτας στις 31 Αυγούστου και 1 Σεπτεμβρίου του 1991, όπου παρουσιάστηκαν 25 συνθέσεις νέων δημιουργών και τέθηκαν στην κρίση μιας απαιτητικής επιτροπής που την αποτελούσαν οι: Παντελής Βούλγαρης, Μιχάλης Γκανάς, Δημήτρης Γιαννημάρας, Μίκης Θεοδωράκης, Γιώργος Κουρουπός, Νίκος Κυπουργός, Διονύσης Σαββόπουλος, Νίκος Χουλιαράς, Ντόρα Τσάτσου και ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις.

Την καλλιτεχνική επιμέλεια της διοργάνωσης ανέλαβε ο Νίκος Κυπουργός, την παρουσίαση η ηθοποιός Δώρα Μασκλαβάνου, ενώ την ορχήστρα διηύθυνε ο Μίλτος Λογιάδης. Ο Μάνος Χατζιδάκις έχει παραχωρήσει πλέον σε εκλεκτούς μαθητές του την πρωτοβουλία. Μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε τρία μόλις χρόνια πριν από το θάνατό του! Πάντως οι Αγώνες της Καλαμάτας ανέδειξαν κάποιους νέους καλλιτέχνες με ηχηρότερη την περίπτωση του Ορφέα Περίδη, αν και απέσπασε μόλις το 4ο βραβείο με το γνωστό τραγούδι του "Ο Ρομπέν των καμένων δασών". Το πρώτο βραβείο δόθηκε στη Μαρία Βουμβάκη, το δεύτερο στη Θέμιδα Μαρσέλλου και το τρίτο στον Μιχάλη Τούμπουρο.

Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού - Κέρκυρα '82 (1982)

Ένα χρόνο ακριβώς μετά τους πετυχημένους πρώτους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας, το Σαββατοκύριακο 25-26 Σεπτέμβρη του 1982, πάλι στο Δημοτικό Θέατρο της πόλης ο Μάνος Χατζιδάκις πραγματοποίησε τους δεύτερους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού επιλέγοντας αυτή τη φορά 25 τραγούδια για τον τελικό διαγωνισμό μέσα από εκατοντάδες υποψηφιότητες.

Οι συνθήκες βέβαια είχαν αλλάξει για τον δραστήριο συνθέτη, ο οποίος πλέον είχε τεθεί εκτός Τρίτου Προγράμματος από τη νέα κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου και μάλιστα ο ίδιος είχε βρεθεί αντιμέτωπος με χυδαίες επιθέσεις από τον στρατευμένο τύπο της εποχής, χωρίς πάντως να κάτσει με σταυρωμένα τα χέρια! Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις οι δεύτεροι Αγώνες διεξήχθησαν υπό δυσμενέστερους όρους, καθώς δεν υπήρχε πλέον η υποστήριξη του Τρίτου Προγράμματος, αν και η εκδήλωση μεταδόθηκε από την ΕΡΤ. Ανεξαρτήτως πάντως όλων αυτών, η διοργάνωση στέφτηκε με επιτυχία χάρις στις άοκνες προσπάθειες του συνθέτη και ασφαλώς χάρις στην πληθώρα των νέων και ιδιαίτερα αξιόλογων καλλιτεχνών που εμφανίστηκαν τις δυο βραδιές.

Την πρώτη βραδιά, πριν ξεκινήσει η παρέλαση των καλλιτεχνών, ο Μάνος Χατζιδάκις έκανε ειδική μνεία στο θάνατο του Μάνου Λοΐζου που εκείνη ακριβώς τη μέρα κηδεύτηκε. Την κριτική επιτροπή αποτελούσαν και πάλι αξιόλογες προσωπικότητες, όπως η Έλλη Αλεξίου, ο Μίνως Αργυράκης, η Άλκη Ζέη, ο Γιώργος Κουρουπός, ο Σπύρος Σακκάς και ο Νίκος Ασλάνογλου. Το πρώτο βραβείο απέσπασε ο Πάνος Τσαπάρας με τη μπαλάντα "Τρυφερό χωριό", το δεύτερο ο Νίκος Θωμάς με το μελοποιημένο ποίημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη "Αμαρτωλό" που ερμήνευσε η παλιά τραγουδίστρια Μαίρη Δαλάκου, ενώ το τρίτο βραβείο κέρδισε το ντουέτο Χάρις και Πάνος Κατσιμίχας με το χαριτωμένο "Μια βραδιά στο λούκι" που αποτέλεσε το εφαλτήριο για τη μετέπειτα λαμπρή πορεία τους στο ελληνικό τραγούδι.

Η καλλιτεχνική αξία και της δεύτερης αυτής διοργάνωσης ποιοτικού τραγουδιού αποτιμάται ως πολυσήμαντη. Νέοι δημιουργοί εμφανίζονται, όπως ο Πάνος Τσαπάρας, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου, η Σαβίνα Γιαννάτου, ο Ηλίας Λιούγκος, η Στέλλα Κυπραίου, οι αδελφοί Κατσιμίχα, αλλά και Χάρης Καβαλλιεράτος και Πέτρος Δουρδουμπάκης που είχαν εμφανιστεί και την προηγούμενη χρονιά. Πολλά τραγούδια βασίστηκαν σε μελοποίηση απαιτητικών κειμένων μεγάλων ποιητών, όπως του Γιώργου Σεφέρη, του Ναζίμ Χικμέτ, του Μίλτου Σαχτούρη, της Γαλάτειας Καζαντζάκη, του Ζακ Πρεβέρ και του Σολομώντα. Την ενορχήστρωση επιμελήθηκαν ο Τάσος Καρακατσάνης και ο Νίκος Κυπουργός, ενώ όλα τα τραγούδια διηύθυνε ο Μάνος Χατζιδάκις.

Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού - Κέρκυρα '81 (1981)

Ο Μάνος Χατζιδάκις δεν υπήρξε μόνο ένας χαρισματικός συνθέτης, αλλά και μια πολυδιάστατη προσωπικότητα που υπηρέτησε τη μουσική τέχνη με πάμπολλες ιδιότητες αφήνοντας ισχυρό το στίγμα του με την ακαταπόνητη δράση του σε όλα τα επίπεδα. Ιστορική ασφαλώς παραμένει η καταλυτική του παρουσία στο Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας κατά το διάστημα 1975-1981, όταν μέσα από τα ραδιοκύματα βρήκαν φωνή ένα σωρό νέοι δημιουργοί που στη συνέχεια διέπρεψαν στο μουσικό πεδίο. 

Μετά την επιστροφή του από την Αμερική φρόντισε αμέσως να οργανώσει τις περίφημες μουσικές βραδιές στο καφεθέατρο Πολύτροπον, όπου παρουσίαζε έργα του παλιότερα, αλλά και καινούργια επιλέγοντας πάντα άσημους ερμηνευτές που ωστόσο διέθεταν την εκφραστικότητα που εκείνος επιζητούσε. Ο ίδιος φρόντισε να προωθήσει αυτές τις ιδέες του όχι μόνο μέσα από το Τρίτο Πρόγραμμα, αλλά και με τις Μουσικές Γιορτές που οργάνωσε στα Ανώγεια το καλοκαίρι του 1979, αλλά και τον Μουσικό Αύγουστο στο Ηράκλειο τα επόμενα δύο καλοκαίρια (1980-1981). Στα μέσα της επόμενης δεκαετίας ιστορικές έμειναν οι δυο μεγάλες δημόσιες εκτελέσεις τραγουδιών του με νέες ενορχηστρώσεις, αλλά και νέους ερμηνευτές, πρώτα στη Ρωμαϊκή Αγορά (1985) και την επόμενη χρονιά στη Λαϊκή Αγορά (1986).

Παράλληλα επανειλημμένα είχε εκφράσει δημόσια την αποστροφή του για το παρακμιακό φεστιβάλ τραγουδιού της Θεσσαλονίκης απαιτώντας μια καινούργια αισθητική με την προβολή νέων ταλέντων. Η αντίληψή του αυτή υλοποιήθηκε από τον ίδιο τον Σεπτέμβρη του 1981, λίγο πριν από την περίφημη "αλλαγή" του Ανδρέα Παπανδρέου που έφερε τον συνθέτη σε μετωπική σύγκρουση με την πολιτική εξουσία, όταν ο Μάνος Χατζιδάκις δημιούργησε το δικό του "φεστιβάλ" (ποτέ δεν του άρεσε αυτή η λέξη) τραγουδιού με έδρα την Κέρκυρα. Πρόκειται για τους περίφημους πια Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού που οργανώθηκαν για δύο συνεχή έτη στο Δημοτικό Θέατρο της Κέρκυρας και ανέδειξαν πληθώρα νέων καλλιτεχνών που έκαναν σημαντική καριέρα στο ελληνικό τραγούδι κομίζοντας ένα νέο ύφος και μια αισθητική χατζιδακικής εν πολλοίς αντίληψης σε μια εποχή που το ελληνικό τραγούδι κατακλύζονταν από τις νεορεμπέτικες κομπανίες, τη ρηχότητα του ερωτικού ελαφρολαϊκού τραγουδιού και τη χυδαία επιδειξιομανία του λαϊκών σουξέ της νυχτερινής πίστας.

Συλλογή ΕΜΙ: Χρυσός Δίσκος 1974 (1974)

Ανταγωνιστικά προς την πρωτοβουλία της Minos και το δίσκο "Νιάτα" (ή και το αντίστροφο, δεν ξέρω ποιος προηγήθηκε) την ίδια χρονιά (1974) το αντίπαλον δέος στο χώρο της εγχώριας δισκογραφικής βιομηχανίας, η Columbia, έσπευσε να οργανώσει τo δικό της διαγωνισμό τραγουδιού συνεργαζόμενη με το περιοδικό Ταχυδρόμος κι επιστρατεύοντας με τη σειρά της μερικά επίλεκτα ονόματα από το βαρύ της οπλοστάσιο, τα οποία ήδη μεσουρανούσαν εκείνη την εποχή στο χώρο του τραγουδιού: Στράτος Διονυσίου, Μανώλης Μητσιάς, Δήμητρα Γαλάνη, Νίκος Ξυλούρης, Θέμης Ανδρεάδης και η φέρελπις τότε Τάνια Τσανακλίδου. 

Ο δίσκος πήρε τον παραπλανητικό τίτλο "Χρυσός Δίσκος", παρόλο που δε σημείωσε καμιά ιδιαίτερη επιτυχία και τα τραγούδια πέρασαν απαρατήρητα. Σε σύγκριση πάντως με το δίσκο της Minos, αυτή η συλλογή ως σύνολο περιέχει καλύτερα τραγούδια, παρόλο που τα περισσότερα γράφτηκαν από άγνωστους συνθέτες και στιχουργούς. Ξεχωρίζουν τα ονόματα των Νίκου Τάτση, του Σπύρου Σαμοΐλη και του Ανακρέοντα Παπαγεωργίου, των μόνων που κατάφεραν στη συνέχεια να έχουν αξιοπρόσεκτη πορεία στο ελληνικό τραγούδι, ενώ οι υπόλοιποι αποδείχθηκαν θνησιγενείς. 

Πρόκειται για έναν αρκετά ομοιογενή δίσκο, πράγμα που εν πολλοίς οφείλεται στην ενορχηστρωτική γραμμή που έδωσε στα τραγούδια ο Λουκιανός Κηλαηδόνης. Στην πραγματικότητα, αν κάποιος τα ακούσει χωρίς να βλέπει τα ονόματα των δημιουργών, έχω την εντύπωση πως θα τα περάσει για τραγούδια του Κηλαηδόνη! Τα περισσότερα είναι ωραία τραγούδια, όπως τα εξής: "Σου μήνυσα", "Εγκατάλειψη", "Και δε μίλησε κανείς", "Μεσημεριανό φεγγάρι", "Ο ήλιος ο ρεμπέτης", "Το τραγούδι της πέρδικας", "Μ' ένα καράβι όνειρα". Αξιοπρόσεκτο επίσης το "Απόδειπνο" που ερμηνεύει (εξαιρετικά φυσικά) ο Νίκος Ξυλούρης, βασισμένο σε ποίημα του Γιώργου Χρονά. Άλλο αξιοπρόσεκτο στοιχείο: Η παρουσία του συνθέτη Νίκου Τάτση που συμμετείχε επίσης και στο δίσκο της Minos. 

Συλλογή Minos: Νιάτα (1974)

Το 1974, τη σημαδιακή χρονιά της μεταπολίτευσης, οι δυο μεγάλες δισκογραφικές εταιρίες ΕΜΙ και Minos, στην προσπάθειά τους να προωθήσουν νέα ονόματα που είχαν στο οπλοστάσιό τους και κινούμενες ασφαλώς κι από την έντονη ανταγωνιστική τους πολιτική, αποφάσισαν να οργανώσουν, η καθεμιά για λογαριασμό της, δύο παράλληλους διαγωνισμούς τραγουδιού, οι οποίοι απέφερεραν και τους αντίστοιχους δίσκους που κυκλοφόρησαν αμέσως στην αγορά.

Την αρχή έκανε η Minos σε συνεργασία με το περιοδικό Επίκαιρα. Επιστράτευσε λοιπόν όλο το καλλιτεχνικό της δυναμικό που έφερε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός πολυσυλλεκτικού δίσκου, ο οποίος πήρε τον μάλλον ψευδεπίγραφο τίτλο "Νιάτα". 

Ο τίτλος ανταποκρίνεται μόνο εν μέρει στο περιεχόμενο της συλλογής αυτής, καθώς περιλαμβάνονται αρκετά ονόματα ήδη καθιερωμένα και πολύφερνα για το ταμείο της εταιρίας. Αλλά και το ύφος των τραγουδιών, με 3-4 εξαιρέσεις, δεν έχει τίποτε το νεανικό. Παραδόξως, τα πιο μοντέρνα τραγούδια είναι αυτά που έγραψε ο παλιός Μάνος Λοΐζος ("Κόκορας", "Ηλεκτρική Μαρία"), καθώς και τα τραγούδια "Άννα" του Πάνου Τσαπάρα και "Καφενόβιοι συμπολίτες" του άγνωστου Διονύση Σκάλου. Υπάρχουν πάντως αρκετοί πρωτοεμφανιζόμενοι δημιουργοί σ' αυτόν το δίσκο. Ιδού: Αντώνης Βαρδής ("Πόσο πολύ σ' αγάπησα"), Νίκος Τάτσης ("Σαραντάπηχος"), Θωμάς Μπακαλάκος ("Γελαδοπάζαρο"), Πάνος Τσαπάρας ("Άννα") και ο Διονύσης Σκάλος. Μαζί τους οι καθιερωμένοι Απόστολος Καλδάρας, Σταύρος Κουγιουμτζής και Μάνος Λοΐζος, οι μεγάλες δημιουργικές δυνάμεις δηλαδή της εταιρίας. 

Για την ερμηνεία των τραγουδιών επιστρατεύτηκαν όλα τα μεγάλα ονόματα που είχε ήδη επιβάλει η Minos στην ελληνική δισκογραφία: Λίτσα Διαμάντη, Γιώργος Νταλάρας, Γιάννης Πάριος, Χάρις Αλεξίου, Μαρίζα Κωχ και Κώστας Σμοκοβίτης. Μου φαίνεται περίεργο πάντως που απουσιάζει το όνομα του Γιάννη Καλατζή, από τα πρωτοκλασάτα μεγέθη που διέθετε εκείνη την περίοδο η Minos!

Αντώνης Καλογιάννης: Ομώνυμο (1975)

Ας επιστρέψουμε για λίγο στον πρόσφατα χαμένο τραγουδιστή Αντώνη Καλογιάννη που σημάδεψε με τις ρωμαλέες ερμηνείες του ένα σημαντικό κομμάτι της ελληνικής δισκογραφίας, ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του '70. Παρόλο που ξεκίνησε δίπλα στον Μίκη Θεοδωράκη αποτελώντας βασικό μέλος της ομάδας ερμηνευτών που τον συνόδευαν στις αμέτρητες συναυλίες του στα πέρατα του ελεύθερου κόσμου στα χρόνια του χουντικού καθεστώτος, στη δισκογραφία αναγκαστικά πρωτοεμφανίστηκε με τραγούδια άλλων δημιουργών. 

Συγκεκριμένα, το 1972 συμμετείχε στον ωραίο κύκλο τραγουδιών "Συνοικισμός Α" του Δήμου Μούτση δίπλα στη Βίκυ Μοσχολιού. Το 1973 στον επίσης αξιόλογο κύκλο "Για μια σταγόνα αλάτι" του Μίμη Πλέσσα. Το 1974 είχε πολύ ενδιαφέρουσες συνεργασίες με νέους συνθέτες, όπως ο Γιώργος Γιαννουλάτος στο δίσκο "Λιοτρόπια" και ο Γρηγόρης Σουρμαΐδης στη "Λιτανεία". Αλλά την ίδια χρονιά η ελληνική δισκογραφία πλημμύρισε με την ελεύθερη κυκλοφορία των απαγορευμένων έργων του Μίκη κι εκεί πλέον ο Καλογιάννης είχε σημαντικό μερίδιο με δίσκους, όπως "Τα λαϊκά", η "Νύχτα θανάτου", τα "Γράμματα από τη Γερμανία". Τέλος, το 1975 συναντήθηκε με τον Αργύρη Κουνάδη και μαζί του συμπορεύτηκε πολύ γόνιμα για την επόμενη τριετία.

Το 1975 λοιπόν ήταν η χρονιά που ο Αντώνης Καλογιάννης αξιώθηκε τον πρώτο προσωπικό του δίσκο, ο οποίος εκδόθηκε από τη Philips (Polydor) με τίτλο το όνομά του. Περιλαμβάνει δώδεκα εξαιρετικά τραγούδια, κάποια παρμένα από τις συμμετοχές του σε δίσκους της περιόδου 1972-1974. αλλά τα περισσότερα σε καινούργιες ηχογραφήσεις σε πρώτη ή δεύτερη εκτέλεση. 

Συγκεκριμένα, σε πρώτη εκτέλεση είναι δύο συνθέσεις του κύπριου συνθέτη Νάσου Παναγιώτου ("Πενταδάκτυλος", "Λευτεριά"), με τον οποίο ο Καλογιάννης θα συνεργαστεί και στον ολοκληρωμένο κύκλο τραγουδιών "Ήλιε μεγάλε" που εκδόθηκε το 1977. Μάλιστα το τραγούδι "Λευτεριά" βασίζεται σε ποίηση του Νίκου Καζαντζάκη.

Νάνα Μούσχουρη: Σπίτι μου, σπιτάκι μου (1972)

Το 1972, δέκα χρόνια μετά την ολοκλήρωση του λαμπρού πρώτου κύκλου συνεργασίας της με τον Μάνο Χατζιδάκι κι αφού ακολούθησε η εκτόξευσή της στην κορυφή της παγκόσμιας καταξίωσης, η Νάνα Μούσχουρη επιστρέφει και πάλι στο οικείο περιβάλλον της πατρίδας της και του αγαπημένου της δημιουργού με έναν ιδιαίτερα αξιόλογο κύκλο τραγουδιών που κυκλοφόρησε από την Columbia με τον ταιριαστό για την περίσταση τίτλο "Σπίτι μου, σπιτάκι μου" ως σημειολογική υπόμνηση της επιστροφής της στα πάτρια.

Για να ακριβολογήσουμε βέβαια, ο συγκεκριμένος δίσκος αποτελεί προσωπική δουλειά της διάσημης ερμηνεύτριας, αλλά συγχρόνως και του κορυφαίου στιχουργού Νίκου Γκάτσου, αφού όλα τα τραγούδια έχουν δικούς του στίχους με εξαίρεση το διασκευασμένο τραγούδι "Ο μαύρος αητός". Τη μουσική υπογράφουν τρεις συνθέτες που έχουν υπάρξει συνοδοιπόροι του στιχουργού. Ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Σταύρος Ξαρχάκος συμμετέχουν ισοδύναμα με πέντε τραγούδια ο καθένας, ενώ ένα τραγούδι ανήκει στον Λουκιανό Κηλαηδόνη που εκείνη την εποχή βρέθηκε δίπλα στον Γκάτσο και μαζί υπέγραψαν έναν ολοκληρωμένο κύκλο τραγουδιών την ίδια χρονιά με τίτλο "Η κόκκινη κλωστή".

Προφανώς την επιλογή των τριών αυτών συνθετών έκανε ο ίδιος ο Γκάτσος που φέρεται και ως ο επίσημος διαχειριστής των πνευματικών δικαιωμάτων του δίσκου σε μια εποχή άλλωστε που είχε την πρωτοβουλία και άλλων δισκογραφικών εκδόσεων με τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι, ο οποίος απουσίαζε ήδη από το 1966 στην Αμερική. Αναφέρομαι βέβαια στους δίσκους "Επιστροφή" (1970) και "Της γης το χρυσάφι" (1971). Φυσικά θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι ο στιχουργός είχε ήδη σημαντικές συνεργασίες πριν από τον Κηλαηδόνη με δυο άλλους μεγάλους συνθέτες που ωστόσο εδώ απουσιάζουν. Είναι ο Μίκης Θεοδωράκης ("Αρχιπέλαγος", "Πολιτεία Β'", "Θαλασσινά φεγγάρια") και ο Δήμος Μούτσης ("Κάποιο καλοκαίρι", "Ένα χαμόγελο"). Γιατί λείπουν λοιπόν αυτοί οι δυο; Η απάντηση είναι εύκολη: Ο Μίκης ήταν απαγορευμένος, ενώ ο Μούτσης από την προηγούμενη χρονιά είχε μετακομίσει σε άλλη δισκογραφική εταιρία (Philips). Είμαι βέβαιος ότι αλλιώς θα είχαμε και δικά τους τραγούδια σ' αυτόν το δίσκο!

Μίκης Θεοδωράκης, Δήμητρα Γαλάνη: Χαιρετισμοί (1982)

Ολοκληρώνουμε το αφιέρωμα στη μεταπολιτευτική δισκογραφία του Μίκη Θεοδωράκη με μια ξεχωριστή του δημιουργία που δύσκολα μπορεί να καταταγεί σε κάποια από τις γνωστές κατηγορίες των έργων του, γιατί είναι μια εντελώς ιδιότυπη σύνθεση με χαρακτηριστικά που, όπως διαπιστώνεται εκ των υστέρων, ανοίγουν δυναμικά τον καινούργιο δρόμο της δημιουργικής του έμπνευσης που είναι γνωστός ως "λυρικός βίος" του συνθέτη και καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του '80. 

Το έργο λοιπόν αυτό έχει τον τίτλο "Χαιρετισμοί" που παραπέμπει στους θρησκευτικούς "χαιρετισμούς" προς την Παναγία και χρησιμοποιείται με την επαναληπτική προστακτική "χαίρε" στο ομότιτλο τραγούδι του επιλόγου. Περιλαμβάνει δέκα μέρη που μόνο συμβατικά θα μπορούσε κανείς να τα χαρακτηρίσει τραγούδια λόγω της διευρυμένης φόρμας τους, αλλά και της ιδιότυπης ενορχήστρωσης που κινείται στο συμφωνικό πεδίο, ώστε το αποτέλεσμα να ηχεί σαν ένα είδος lieder με συνοδεία ορχήστρας και χορωδίας. Η σύνθεση του έργου πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 1978-1981 στην Ελλάδα και στο Παρίσι και βασίζεται σε ποιητικούς στίχους του Γιάννη Θεοδωράκη και της Αγγελικής Ελευθερίου, ενώ το ομώνυμο τελευταίο μέρος έχει στίχους του συνθέτη.

Το έργο χαρακτηρίζεται κυρίως από το έντονα μελωδικό χρώμα της μουσικής σε largo τέμπο που αναπτύσσεται αργόσυρτα διαμορφώνοντας ένα μαγικό ηχητικό τοπίο και αναδεικνύοντας με πειστικό τρόπο τη βαθιά λυρική φύση του συνθέτη, αλλά και τη γνώση του για τη βυζαντινή υμνογραφία που αφήνει το αποτύπωμά της στις μελωδίες των τραγουδιών. Μοναδική ερμηνεύτρια αυτού του απαιτητικού υλικού η εξαίσια Δήμητρα Γαλάνη στην κορυφαία ερμηνευτική στιγμή της μεγάλης της καριέρας. Τη συνοδεύει η σπουδαία Χορωδία της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου, τόσο στενά άλλωστε συνδεδεμένη με το έργο του συνθέτη από τη δεκαετία του '60 ακόμη. Το εξώφυλλο του δίσκου κοσμείται από ζωγραφικό πίνακα του Γιάννη Τσαρούχη.