Σκηνική δισκογραφία | Σταύρος Ξαρχάκος: Το μεγάλο μας τσίρκο (1974)

Με αφετηρία τα έργα "Λυσιστράτη" (1972) και "Διόνυσε καλοκαίρι μας" (1973) ο Σταύρος Ξαρχάκος περνάει σε μια ιδιότυπη δημιουργική φάση που εκτείνεται ως τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, η οποία εντελώς πρόχειρα και αδόκιμα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως "αγωνιστική" περίοδος του συνθέτη, καθώς πράγματι στο διάστημα αυτό μέχρι το 1976 θα μας δώσει μια σειρά σημαντικών συνθέσεων που περιλαμβάνουν υλικό, κυρίως θεατρικό, με έκδηλα τα στοιχεία της διαμαρτυρίας και του αγωνιστικού πνεύματος (Το μεγάλο μας τσίρκο, Νυν και αεί, Κόκκινα τριαντάφυλλα για μένα, Κομέντια, Η Συμφωνία της Γιάλτας). Τα περισσότερα από τα έργα αυτά κυκλοφόρησαν αμέσως μετά τη μεταπολίτευση, οπότε εντάσσονται φυσιολογικά το κυρίαρχο κλίμα του πολιτικού τραγουδιού της εποχής.

Η αρχή γίνεται ουσιαστικά με το "Μεγάλο μας Τσίρκο" που αποτελεί κορυφαία στιγμή του νεοελληνικού θεάτρου και της μουσικής, μια ευτυχή συντάντηση δύο σημαντικών δημιουργών, του Ιάκωβου Καμπανέλλη και του Σταύρου Ξαρχάκου, στη δεύτερη μεγάλη συνεργασία τους μετά την ταινία "Γυμνοί στο δρόμο" που αποτυπώθηκε στον κύκλο τραγουδιών "Κόσμε, αγάπη μου" (1969).

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης (1922-2011) θεωρείται ο κύριος δημιουργικός μοχλός του μεταπολεμικού μας θεάτρου, αν και υπήρξε αυτοδίδακτος, με σπουδές μονάχα μέσης εκπαίδευσης. Η τραυματική του εμπειρία στο στρατόπεδο αιχμαλώτων Μαουτχάουζεν (1943-45) ενέπνευσε το περίφημο έργο "Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν" που μελοποίησε αριστουργηματικά ο Μίκης Θεοδωράκης το 1965. Η στροφή του στο θέατρο σημειώθηκε το 1950 με το έργο "Χορός πάνω στα στάχια" (1950), για να ακολουθήσει μια μεγάλη σειρά σπουδαίων δημιουργιών που ανέβηκαν στο Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν και στο Εθνικό Θέατρο, όπως: "Η έβδομη ημέρα της δημιουργίας" (1956), "Η αυλή των θαυμάτων" (1957), "Η ηλικία της νύχτας" (1958), "Το παραμύθι χωρίς όνομα" (1959), που μελοποίησε έξοχα ο Μάνος Χατζιδάκις, "Οδυσσέα γύρνα σπίτι" (1966), "Το μεγάλο μας τσίρκο" (1973), "Ο εχθρός λαός" (1975) με μουσική Μίκη Θεοδωράκη και άλλα. Έγραψε επίσης αρκετά σενάρια αξιόλογων, αλλά και εμπορικών ταινιών ("Στέλλα", "Δράκος", "Ποτάμι", "Το κανόνι και τ' αηδόνι", "Κορίτσια στον ήλιο" κλπ.), καθώς και πλήθος τραγουδιών με τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Σταύρο Ξαρχάκο.

Το θεατρικό έργο "Το Μεγάλο μας Τσίρκο" αποτελεί μια μικροσκοπική απεικόνιση της ελληνικής ιστορίας διαχρονικά, από τα χρόνια της απελευθέρωσης και του Όθωνα μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Ανέβηκε για πρώτη φορά στο Θέατρο Αθήναιον το καλοκαίρι του 1973 από το θίασο Καρέζη-Καζάκου, σε μια χρονική στιγμή που το δικτατορικό καθεστώς έκανε μια θεαματική και συγχρόνως υποκριτική χειρονομία για άρση της λογοκρισίας. Ήταν τότε που βρήκε την ευκαιρία να βγάλει σε κυκλοφορία και ο Λουκιανός Κηλαηδόνης τα "Μικροαστικά" του. Λίγους μήνες αργότερα βέβαια συνέβησαν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, πράγμα που ανάγκασε αμέσως το καθεστώς να αναδιπλωθεί, ενώ οι παραστάσεις του έργου - που μετά από μια σύντομη αναστολή (αφού μεσολάβησε η σύλληψη και κράτηση των πρωταγωνιστών) συνεχίστηκαν και την επόμενη σεζόν - απέκτησαν τεράστια λαϊκή απήχηση, καθώς το μήνυμά του έργου συνδέθηκε στενά και άμεσα με τα δραματικά γεγονότα του Νοεμβρίου. 

Ο Σταύρος Ξαρχάκος έγραψε για την παράσταση μια σειρά υπέροχα τραγούδια απόλυτα συνταιριασμένα με τα σκηνικά επεισόδια ως οργανικά κι αναπόσπαστα μέλη τους. Ο συγκλονιστικός Νίκος Ξυλούρης με την αγέρωχη θωριά του τα ερμήνευε ζωντανά επί σκηνής, ενώ συμμετείχαν και αρκετά μέλη του θιάσου, όπως οι: Τζένη Καρέζη, Κώστας Καζάκος, Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, Χρήστος Καλαβρούζος, Τίμος Περλέγκας, Σπύρος Κωνσταντόπουλος και άλλοι. Τα σκηνικά φιλοτέχνησε ο εμβληματικός καραγκιοζοπαίκτης Ευγένιος Σπαθάρης.

Ο δίσκος στην αρχική του κυκλοφορία συνοδευόταν κι από ένα δισκάκι 45 στροφών που περιείχε δύο τραγούδια εκτός του κύριου σώματος του έργου, και τα δυο σε στίχους του Καμπανέλλη. Πρόκειται για το συγκινητικό "Προσκύνημα", ένα σεπτό και σπαρακτικό αφιέρωμα στα παιδιά του Πολυτεχνείου με ερμηνευτή τον Νίκος Δημητράτο  μαζί με τους δυο πρωταγωνιστές, ενώ στην άλλη πλευρά υπήρχε το τραγούδι "Ο άσωτος" ερμηνευμένο από τη Τζένη Καρέζη. 

Ας δούμε πώς περιγράφει την παράσταση και τα γεγονότα που συνέβησαν γύρω από την παράσταση ο Κώστας Καζάκος σε συνέντευξή του:

"Σε όλη τη διάρκεια της δικτατορίας το θέατρο προσπαθούσε να βρει διαύλους επικοινωνίας με το κοινό και να συνομιλήσει μαζί του για τα τεκταινόμενα της εποχής. Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης έγραψε πρώτα ένα έργο ημιτελές, μετά ένα δεύτερο και τελικά το ’73 ωρίμασαν οι συνθήκες, βρήκαμε τις κατάλληλες φόρμες και η παράσταση «χτίστηκε» μέσα στο θέατρο. Μαζί με τις περιοδείες που έγιναν, μεταξύ άλλων και στη Γερμανία, είδαν την παράσταση συνολικά 550.00 θεατές. Μιλάμε για τεράστια νούμερα που συμβαίνουν μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όταν υπάρχουν γεγονότα που ενώνουν σε μια κοινή κατεύθυνση, όπως ο πόλεμος, η κατοχή, η αντίσταση, η δικτατορία. Μιλάμε για μεγάλες εποχές στις οποίες δημιουργείται κλίμα ανάτασης που συνεπαίρνει τον λαό σαν ένα μεγάλο κύμα. Η παράσταση συνδέθηκε πολύ με τα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Μάλιστα τα πανό που χρησιμοποιούσαμε στην παράσταση στην σκηνή του διαλόγου του λαού με το παλάτι για το Σύνταγμα το Σεπτέμβρη του 1843, είχαν μεταφερθεί ακριβώς απέναντι στην πύλη του Πολυτεχνείου. Τα συνθήματα «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία» και το «Φωνή Λαού-Οργή Θεού» ακούγονταν από τους φοιτητές και εμείς συμμετείχαμε όσο μπορούσαμε στα γεγονότα – χαρακτηριστικά ο Νίκος Ξυλούρης ξεσήκωνε με την παρουσία του και τα τραγούδια του μέσα στο χώρο. Τα πράγματα ήρθαν έτσι που μας συνέλαβαν. Κάτσαμε στα κρατητήρια μέχρι τα Χριστούγεννα και θα μας περνούσαν από στρατοδικείο, αν δεν γινόταν μια «στραβή». Ο τότε υπουργός Παιδείας με μια δήλωσή του εξέθεσε την κατάσταση και η χούντα αναγκάστηκε να απολύσει περίπου 200 κρατούμενους φοιτητές, μεταξύ των οποίων και εμάς. Όλο εκείνο τον χειμώνα που παίζαμε στον Ακροπόλ, παίζαμε με όλη την ΕΣΑ και την Αστυνομία στους διαδρόμους του θεάτρου και ανάμεσα στον κόσμο. Προσπαθούσαν να τρομοκρατήσουν τους θεατές. Έρχονταν κατευθείαν για την παράσταση άνθρωποι που μόλις είχαν βγει από τα ΕΑΤ-ΕΣΑ με σπασμένο χέρι, μέλη του ΠΑΚ για παράδειγμα που μπαινοέβγαιναν κρυφά να πάρουν μια μυρωδιά από την παράσταση. Από αυτά που μου έχουν μείνει ήταν τα κυνηγητά των «παρανόμων» από την ΕΣΑ. Ακόμη θυμάμαι χαρακτηριστικά την τεράστια προσέλευση στο Παλαί ντε Σπορ στην Θεσσαλονίκη στην μεταπολίτευση, όταν δεν είχε ακόμα γίνει η αποχουντοποίηση και όλοι οι υποστηρικτές της χούντας βρίσκονταν στη θέση τους. Εκείνη την εποχή είχε γίνει και κατάληψη του Χημείου της πόλης, το Σεπτέμβρη του ’74. Οι φοιτητές έτρεχαν και άνοιγαν την πίσω πόρτα του Παλαί στα παρασκήνια, έμπαιναν μέσα στον κόσμο και η αστυνομία τους κυνηγούσε ανάμεσα στους θεατές. Φανταστείτε 10.000 κόσμο σε ένα χώρο που χωρούσε 7.500 και τους αστυνομικούς να προσπαθούν να πιάσουν τους φοιτητές. Ήταν ένας ταγματάρχης της χωροφυλακής, ονόματι Θεοδωράκης, που είχε την ευθύνη της περιοχής, ο οποίος ήταν σκυλί μοναχό. Είχε ένα γαλανό μάτι που τρύπαγε τοίχο. Ωρυόταν στην είσοδο του θεάτρου «με βάλανε εδώ να φυλάω τους κομμουνιστές!», και έλεγε στον κόσμο να κάνουν μηνύσεις επειδή δεν χωρούσαν να μπουν στο θέατρο. Έβγαινα έξω με τα ρούχα του ρόλου να καθησυχάσω τον κόσμο και τον έβλεπα σε έξαλλη κατάσταση να ουρλιάζει. Δεν είχαμε αίσθηση του κινδύνου ούτε τα χαμπερίζαμε αυτά. Το ηθικό ήταν τόσο υψηλό που δεν δίναμε σημασία. Στο θέατρο υπάρχει μια αρχή. Το θέατρο είναι μια τέχνη επίκαιρη, είναι μια συνομιλία των καλλιτεχνών με τους θεατές. Όταν υπάρχουν δύσκολες εποχές, το θέατρο αφήνει τα κλασσικά έργα του και πρέπει να αντιμετωπίσει το παρόν. Είναι η πιο ζωντανή τέχνη. Πρέπει να απαντάει στην ανάγκη του κοινού εκείνη την ώρα. Η τέχνη άλλωστε δεν κάνει από μόνη της επανάσταση. Ευαισθητοποιεί και βοηθάει στην συνειδητοποίηση της πραγματικότητας. […] Το θέατρο πρέπει να απαντήσει, αλλά δεν νομίζω ότι τώρα παίζει το ρόλο του. Είναι μια εποχή που θα έπρεπε να χτίζονται παραστάσεις σαν απάντηση στα καυτά προβλήματα του σήμερα. Ο κόσμος αναζητά στηρίγματα και πρέπει το θέατρο να τα βρίσκει. Αυτή είναι η δουλειά του".

(Ρ/Σ «105.5 Στο Κόκκινο» στις 20/4/2007, συνέντευξη στον Νίκο Σβέρκο)

(c) CD | EMI Columbia | 1974 | Ψηφιακές επανεκδόσεις: 2003, 2011 | Πηγή: d58