Μιχάλης Τερζής: Αρχαία Λυρικά (1982)

Ως "λυρική ποίηση" οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι χαρακτήριζαν την ποίηση που συνοδευόταν από μουσική παιγμένη από μια λύρα (ή ένα παρόμοιο έγχορδο της εποχής), δηλ. το είδος που συνήθως ονομάζεται "μελική" ποίηση (από το μέλος, τραγούδι) και διακρίνεται σε "μονωδική" (που έχει έναν εκτελεστή) και σε "χορική" λυρική ποίηση (που εκτελείται από έναν χορό). Από τη ρωμαϊκή εποχή όμως στη λυρική συμπεριλαμβάνονταν επίσης η ελεγειακή και η ιαμβική ποίηση, που συνοδεύονταν από τη μουσική αυλού ή απαγγέλλονταν ως ρετσιτατίβο. Από τα ομηρικά έπη, όπου το κοινό άτομο σχεδόν αγνοείται, φθάνουμε στη λυρική ποίηση, όπου ο μέσος άνθρωπος, αυτός που δε διεκδικεί κάποια ηρωική καταγωγή, βρίσκει μια φωνή. Ο λυρικός ποιητής εκφράζει περισσότερο δικές του σκέψεις και συναισθήματα ή ερμηνεύει ιδέες και ψυχικές καταστάσεις άλλων.

Ένα από τα μυστήρια του αρχαίου κόσμου που παραμένουν άλυτα είναι κι αυτό της μουσικής τους. Είναι γνωστό ότι η μουσική έπαιζε πρωταρχικό ρόλο στη ζωή και την εκπαίδευση των αρχαίων Ελλήνων. Από τον Όμηρο ως τους μεγάλους τραγικούς ποιητές αναπτύχθηκε η μουσική τέχνη σε πολύ υψηλό επίπεδο. Ενδιάμεσα είχαμε την ακμή της λυρικής ποίησης (6ος και 5ος αιώνας), όπου οι ποιητές απήγγελλαν και τραγουδούσαν τους στίχους τους.

Στα νεότερα χρόνια έγιναν απόπειρες, για να "διαβαστεί" και να εκτελεστεί η αρχαία ελληνική μουσική με αμφίβολα αποτελέσματα ως προς την πιστότητα της ανάγνωσης. Υπάρχει βέβαια ο γνωστός δίσκος "Musique de la Grece Antique" του Gregorio Paniagua (Harmonia Mundi 1951015) και από ελληνικής πλευράς οι απόπειρες του Πέτρου Ταμπούρη με το δίσκο "Music of Greek Antiquity" (FM Records) και του Χριστόδουλου Χάλαρη με το δίσκο "Μουσική της Αρχαίας Ελλάδας" (ORATA), δίσκοι που προσπαθούν να αναπλάσσουν την αρχαία ελληνική μουσική με μεγάλη όμως δόση αυτοσχεδιαστικής προσέγγισης και φαντασίας.

Ωστόσο από πολύ νωρίς στη νεότερη ελληνική μουσική εμφανίστηκαν απόπειρες σύγχρονης μελοποίησης αρχαίων κειμένων, προπάντων των χορικών του αρχαίου δράματος, είτε στην πρωτότυπη γλώσσα είτε σε δόκιμες μεταφράσεις. Πρώτα οι λόγιοι συνθέτες και κατόπιν οι λαϊκοί μάς έδωσαν πληθώρα τέτοιων μελοποιήσεων και σε αρκετές περιπτώσεις αξιόλογα τραγούδια βασισμένα στους ποιητές της αρχαιότητας.

Οι λυρικοί ποιητές βέβαια υπήρξαν από τις πιο προσφιλείς επιλογές των σύγχρονων συνθετών. Η τρυφερή και ευαίσθητη ποίησή τους ήταν εύλογο να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τους νέους μουσικούς. Το πρώτο παράδειγμα που αυθόρμητα μπορεί κανείς να επικαλεστεί είναι το ωραιότατο "Κέλομαί σε Γογγύλα" από τον "Μεγάλο Ερωτικό" (1972) του Μάνου Χατζιδάκι, ο οποίος μελοποίησε στο πρωτότυπο το ποίημα αυτό της Σαπφώς. Το 1986 ο Σπύρος Βλασσόπουλος παρουσίασε έναν ολόκληρο κύκλο τραγουδιών πάνω σε ποίηση πάλι της Σαπφώς με τη φωνή της Αλέκας Κανελλίδου ("Σαπφώ", 1986). Η Σαπφώ υπήρξε η δημοφιλέστερη ποιήτρια όχι μόνο της αρχαιότητας, αλλά και όλων των εποχών. Η καλύτερη δισκογραφική της παρουσία βρίσκεται στο δίσκο της σπουδαίας ελληνίδας μουσικού Angelique Ionatos "Sappho de Mytilene" (1991) με μελοποιημένουα αποσπάσματα στο πρωτότυπο ή στην εξαιρετική απόδοση του Οδυσσέα Ελύτη. Ακολούθησαν πάμπολλες άλλες ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις στο έργο της από τους Άβατον ("Εξ αδοκήτω", 1996), τη Μαρίζα Κωχ ("Στον κήπο της Σαπφούς", 2006), τον Γιάννη Γλέζο ("Ρόδα της Πιερίας", 2006), τον Νίκο Ξυδάκη ("Γρήγορα η ώρα πέρασε", 2006), τον Νίκο Μαμαγκάκη ("Σπαράγματα", 2008) και αρκετούς άλλους.

Ας δούμε όμως πώς ξεκίνησε αυτή η λαμπρή μελοποιητική περιπέτεια: Το 1981, στους περίφημους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας με εμψυχωτή τον Μάνο Χατζιδάκι, ακούστηκε ένα υπέροχο και μελωδικότατο τραγούδι του νέου τότε ακόμη συνθέτη Μιχάλη Τερζή με τον τίτλο "Νυχτωδία" από τη φωνή της Κρίστης Στασινοπούλου. Ήταν ένα μελοποιημένο ποίημα της Σαπφώς, που αποτέλεσε τη βάση για μια ολοκληρωμένη δουλειά του συνθέτη πάνω σε επιλεγμένα ποιήματα λυρικών ποιητών, όπως ο Ανακρέων, ο Αρχίλοχος, ο Αλκμάν, ο Αρίων, ο Εύκλος, ο Βακχυλίδης, ο Αλκαίος και φυσικά η Σαπφώ. Χρησιμοποιήθηκαν δόκιμες μεταφράσεις του κλασικού μεταφραστή της παλιότερης γενιάς Ηλία Βουτιερίδη, αλλά και του νεότερου Άκου Δασκαλόπουλου, ο οποίος είχε όλη την επιμέλεια αυτού του δίσκου. Σε μερικά ποιήματα επίσης έχουμε μεταφράσεις από τον Χ. Παρασκευαΐδη και τον Κύπριο ποιητή Κώστα Μόντη.

Ο Μιχάλης Τερζής, χωρίς προκαταλήψεις και μεγαλοστομίες, έγραψε μια σειρά απλές μελωδίες και έντυσε αυτά τα ποιήματα με ηχοχρώματα ασυνήθιστα αλλά άμεσα καταληπτά δημιουργώντας ένα πολύ όμορφο αποτέλεσμα. Γράφει ο ίδιος για την προσπάθειά του:

"Με ευλαβική προσήλωση σ' αυτό που ονομάζουμε "ελληνικό ήχο", όπως αυτός διαμορφώθηκε τα τελευταία 50 χρόνια, πατώντας γερά πάνω σε αρχέγονες βάσεις (βυζαντινή μουσική, δημοτικό και λαϊκό τραγούδι) στοχεύω σ' ένα πιο σύνθετο αποτέλεσμα χρησιμοποιώντας μαζί με το κλαρίνο, την άρπα, το λαούτο, τη φλογέρα, το νταούλι, αλλά και ηλεκτρονικούς ήχους. Στόχος μου ένα σύγχρονο δυναμικό άκουσμα, να εκτοξεύεται στο μυρωμένο αεράκι της Άνοιξης που έρχεται..."

(c) LP | MINOS-EMI | 1982 

Ακούστε επίσης μια επιλεγμένη ανθολογία μελοποιήσεων αρχαίας λυρικής ποίησης