Ο μελοποιημένος Βάρναλης

Η ποιητική γλώσσα του Κώστα Βάρναλη (1884-1974) χαρακτηρίζεται απλή, άμεση κι επομένως λαϊκή. Ταυτόχρονα η πολύμορφη θεματική του ευρύτητα συνδυασμένη με τον απόλυτο σεβασμό στους κανόνες της ποιητικής τεχνικής προσδίδει στο λόγο του μία δυναμική ρυθμική έκφραση, η οποία εμπεριέχει εμφανέστατα μια σφύζουσα και εύγλωττη μουσικότητα. Δεν είναι λοιπόν διόλου περίεργο ότι η ποίηση του Βάρναλη αναδείχθηκε πολύ δημοφιλής στους νεότερους μουσικούς μας, προπάντων στη σχολή εκείνη που κάπως αδόκιμα έχει καταγραφεί στη μουσική μας ιστορία ως «έντεχνη». Και, παρόλο που για έναν σημερινό αναγνώστη η ποίηση αυτή ίσως  φαντάζει πια κάπως παρωχημένη, η μουσική του παρουσία τείνει να διαψεύδει σταθερά μια τέτοια εντύπωση και ο ποιητής συνεχίζει να δίνει ένα διαρκές παρών περνώντας μάλιστα ακόμη και σε μουσικούς χώρους που θα τους χαρακτηρίζαμε πρωτοποριακούς και μοντέρνους.

Είναι απαραίτητη στο σημείο αυτό μια βασική διευκρίνιση: Το μικρό αυτό μελέτημα  επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στις δισκογραφημένες εργασίες που βασίζονται στην ποίηση του Κώστα Βάρναλη. Ωστόσο πολύ πριν τον ανακαλύψει η δισκογραφία, αλλά και παράλληλα μ’ αυτήν, εκδηλώθηκε το ενδιαφέρον των μουσικών για τον ποιητή και γεννήθηκαν αρκετά μουσικά έργα λόγιου χαρακτήρα, τα οποία όμως δεν είχαν δισκογραφική κατάληξη. Ας κάνουμε λοιπόν μια συνοπτική αναφορά σε τέτοια έργα:

Το 1948 ο Λεωνίδας Ζώρας συνέθεσε το έργο «Στη γης αυτή» για φωνή (απαγγελία) και συνοδεία πιάνου. Αυτή φαίνεται να είναι η πρώτη μουσική εργασία βασισμένη σε κείμενα του ποιητή.  Το 1955-6 ο Μίκης Θεοδωράκης διασκεύασε τη «Σουίτα αρ.2» για φωνή, χορωδία και ορχήστρα συμπεριλαμβάνοντας στο φωνητικό μέρος τη μελοποίηση του ποιήματος «Η μάνα του Χριστού», ενώ το 1958 ο ίδιος συνθέτης έγραψε σε χορωδιακή μορφή το «Οι πόνοι της Παναγιάς». Το 1956 ο Ιάκωβος Χαλιάσας συνέθεσε τα «Έξι τραγούδια» για μεσόφωνο και πιάνο. Ο σημαντικός συνθέτης Αλέκος Ξένος επίσης ασχολήθηκε πολύ με την ποίηση του Βάρναλη σε συνθέσεις, όπως «Θάλασσα» (1958), «Ο οδηγητής» (1964) και  «Το αηδόνι». Στα πιο πρόσφατα χρόνια ο Γιώργος Κουρουπός έγραψε τα «Τρία χορωδιακά τραγούδια» (1986), ενώ ο Θόδωρος Μιμίκος μελοποίησε σε μορφή καντάτας το «Σκλάβοι πολιορκημένοι» και το «Οι πόνοι της Παναγιάς» (1977).  Ο Δίων Αρύβας Αττικός κατέφυγε στον ποιητή σε μια σειρά συνθέσεις, όπως «Επιγράμματα», «Τα λοίσθια» και «Ποιητικά», όλα για βαρύτονο και πιάνο. Ο Γιώργος Μηνάς το 1989 συνέθεσε το ορατόριο «Στυλίτης» για δύο φωνές, χορωδία και ορχήστρα. Ο Άλκης Μπαλτάς έγραψε τη χορωδιακή σύνθεση «Να σ’ αγναντεύω θάλασσα». Στην πρόσφατη επίσης εσοδεία ανήκουν οι συνθέσεις «Πόνοι της Παναγιάς» για μεσόφωνο και πιάνο του Μιχάλη Κεφαλά, το «Τσιγγάνικο» για βαρύτονο και κρουστά και «Η μάνα του Χριστού» για παιδική χορωδία και πιάνο του Στάθη Ουλκέρογλου, καθώς και τα «Τρία τραγούδια» για μεσόφωνο, τενόρο και μικρή ορχήστρα του Χρήστου Σαμαρά.

Δυστυχώς όμως τέτοιου είδους εργασίες σπανιότατα περνούν στη δισκογραφία κι έτσι η γνώση μας αναγκαστικά περιορίζεται μονάχα στην καταγραφή των τίτλων. Από τον θλιβερό αυτόν κανόνα φαίνεται πως ξέφυγαν μόνο οι συνθέσεις του Νίκου Γεωργούση («Ελεύθερος κόσμος», 1979) και του Ιωσήφ Μπενάκη («Γαλαξίας 2», 2003), ενώ το 2010 κυκλοφόρησε μια πολυτελής έκδοση με τίτλο «Στα ηχοκύματα υψωμένοι» με λόγιες μελοποιήσεις του ποιητή από τους συνθέτες Θόδωρο Αντωνίου, Κυριάκο Σφέτσα, Αθανάσιο Ζέρβα, Δημήτρη Θεμελή, Θεόδωρο Καραθεόδωρο, Ντίνο Κωνσταντινίδη και Χρήστο Σαμαρά.

Να σημειώσω εδώ ότι στα μέσα της δεκαετίας του ’80 ο λαϊκός συνθέτης Βαγγέλης Κυρίτσης έγραψε μουσική για την «Αληθινή απολογία του Σωκράτη», έργο που φαίνεται πως πέρασε στη δισκογραφία, αλλά δεν βρήκα να καταγράφεται επίσημα σε κανένα δισκογραφικό κατάλογο.

Παραθέτω τώρα έναν ολοκληρωμένο (κατά το δυνατόν) κατάλογο του δισκογραφημένου Βάρναλη, για να φανεί η σταθερή και διαρκής παρουσία του ποιητή στα μουσικά μας πράγματα εδώ και μισό σχεδόν αιώνα:   

• Ο Βάρναλης διαβάζει Βάρναλη (LYRA/ΔΙΟΝΥΣΟΣ, 1964) [από τις συλλογές «Το φως που καίει» (Πρόλογος, Το αηδόνι, Ο χορός των Ωκεανίδων, Η μάνα του Χριστού, Ο οδηγητής), «Σκλάβοι πολιορκημένοι» (Πρόλογος, Η έφοδο) & «Ποιήματα» (Κένταυροι, Οι μοιραίοι, Το πέρασμά σου, Ένας όλοι, Ζούγκλα, Στυλίτης, Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου, Ήταν αργά, Ο εχτρός, Επιτάφιος, Χινόπωρος, Το τραγούδι της φυγής)]
•  Πολιτεία Β’ (ΕΜΙ-COLUMBIA, 1964) Μίκη Θεοδωράκη [«Οι μοιραίοι», «Η μπαλάντα του Αντρίκου»]. Ερμηνεύει ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης
•  «Η ταβέρνα» [Οι μοιραίοι] (PHILIPS, 1965) Νίκου Μαμαγκάκη [τραγούδι με τον Φώτη Δήμα] 
• «Ο μπάρμπα Θάνος» (ODEON, 1966) Σταύρου Κουγιουμτζή  [τραγούδι με τον Χριστόφορο Γλιπιρίδη]
• Όταν ανθίζουν πασχαλιές (MINOS, 1971) Σταύρου Κουγιουμτζή [«Γεια χαρά καλή»] . Ερμηνεύει ο Γιάννης Καλατζής
• Ποίησις και μελωδία (PANVOX, 1973) Γιώργου Γεωργιάδη [μελοποιημένα ποιήματα διαφόρων ποιητών]

• Σκλάβοι πολιορκημένοι (LYRA, 1974) Νίκου Μαμαγκάκη [«Το τραγούδι του τρελού», «Μαντινάδες», «Ήσουν ωραίος σαν άγγελος», «Το τραγούδι του καλού λαού», «Πόσο οι άνθρωποι είναι μόνοι», «Γεια σου Κωσταντή», «Η μάνα του Χριστού», «Το τραγούδι του Ιούδα», «Η χαρά του πολέμου»]. Ερμηνεύουν η Μαρία Δημητριάδη και ο Δημήτρης Ψαριανός
• Βάστα καρδιά (LYRA, 1974) Σπύρου Σαμοΐλη [«Βάστα καρδιά»]. Ερμηνεύει ο Πέτρος Πανδής
• Τρίτη ανθολογία (LYRA, 1975) Γιάννη Σπανού [«Το πέρασμά σου»]. Ερμηνεύει ο Κώστας Καράλης 
• Σατιρικά (SONORA, 1975) Ευάγγελου Πιτσιλαδή [σατιρικά τραγούδια των Βάρναλη, Ρώτα, Εφταλιώτη]. Ερμηνεύει η Μαίρη Δαλάκου
• Ο βρόμικος πόλεμος (PANVOX, 1976) Τάκη Βούη  [«Το καμάρι ο Θοδωρής»]. Ερμηνεύει ο συνθέτης
• Παναγιά μου, Παναγιά μου (MINOS, 1976) Μαρίζας Κωχ [«Ο τρελός»]. Ερμηνεύει η ίδια
• Λαϊκή ανθολογία Βάρναλη (LYRA/ZODIAC, 1977) Γιάννη Ζουγανέλη [«Της εξορίας», «Θα γεννηθώ ξανά», «Ο Κωσταντής», «Λευτεριά», «Άγνωστος ήρως», «Ο οδηγητής», «Στυλίτης», «Τέρμα», «Χορός των Ωκεανίδων», «Χρυσή πατρίδα»]. Ερμηνεύουν η Αφροδίτη Μάνου και η Ισιδώρα Σιδέρη, ενώ συμμετέχει ο Αντώνης Καφατζόπουλος 
• Πρώτος Συλλογικός (LIBERTA, 1977) [περιέχει το «Αηδόνι» σε μουσική Γιώργου Καμπανά]    
• Σάλπισμα (EMI-COLUMBIA, 1978) Λουκά Θάνου [«Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου», «Οι πόνοι της Παναγίας»]. Ερμηνεύει ο Νίκος Ξυλούρης
• Πωλείται συνείδησις (PANVOX, 1978) Τάκη Βούη [«Χρυσή πατρίδα», «Ήταν αργά»]. Ερμηνεύει ο συνθέτης   
• Τραγούδια στο αμόνι (PANVOX, 1979) Τάκη Βούη [«Χρυσή πατρίδα»] . Ερμηνεύει ο συνθέτης 
• Ελεύθερος κόσμος (ΟΚΤΩΗΧΟΣ, 1979) Νίκου Γεωργούση   [κύκλος τραγουδιών για φωνή και ορχήστρα]. Ερμηνεύουν οι: Νίκος Κάτσης, Ελευθερία Μπαμπάκου, Λένα Πετρή και Απ. Σαπουνίδης
• Λεοντής - Μικρούτσικος : Συναυλίες ’81 (CBS, 1981) [«Οδηγητής» σε μουσική Χρήστου Λεοντή]. Ερμηνεύει ο Χρήστος Λεοντής και χορωδία
• Πορεία στη νύχτα (MINOS, 1981) Θωμά Μπακαλάκου [«Αιδώς Αργείοι», «Παρωδία»]. Ερμηνεύουν ο Γιώργος Υδραίος και ο Θωμάς Μπακαλάκος   
•  Δεκάλογος (MUSICBOX, 1982) Τίμου Αρβανιτάκη [«Χρυσή πατρίδα», «Ψυχοδύναμη»]. Ερμηνεύει ο Στέλιος Παναγιωτίδης
• Ποίηση και μελωδία (COSMOS, 1982) Γιώργου Γεωργιάδη [«Το πέρασμά σου»]. Ερμηνεύει ο Γιάννης Φλωρινιώτης 
• Νταηλιάνα (SPR, 1983) Σωτήρη Ρεμπάπη [«Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου», «Αρχή σοφίας»]. Ερμηνεύουν ο Πασχάλης Μωραϊτίδης και ο Γιώργος Υδραίος  
• Φωνές της λογοτεχνίας μας (MINOS, 1984) επιμέλεια, απαγγελία: Γιώργος Κάρτερ
• Τα παλικάρια (SPR, 1986) Σωτήρη Ρεμπάπη [«Χρυσή πατρίδα», «Το πέρασμά σου»]. Ερμηνεύουν ο Γιώργος Υδραίος και η Βασιλική Βιρουράκη    
• Φωνές μέσα από τον χρόνο (SPOT, 1990) κείμενα των Αλεξίου, Βάρναλη, Βενέζη, Δημάκη, Μυρτιώτισσας, Παλαμά, Περάνθη κ.ά.
• Κώστας Καρυωτάκης (ΣΕΙΡΙΟΣ, 1992) Μίκη Θεοδωράκη [όπερα σε κείμενο του συνθέτη βασισμένο σε ποιήματα Καρυωτάκη και Βάρναλη]
• Ρομαντική εποχή (BMG/SAKKARIS, 1995) [περιέχει το «Οι μοιραίοι» σε μουσική Χρήστου Χαιρόπουλου,  που ερμηνεύει ο Γιάννης Μάνος]  
• Παράρτημα Α’ (PHILIPS, 1996) Διονύση Σαββόπουλου [μουσική για τον «Πλούτο» του Αριστοφάνη (1985) σε μετάφραση Κώστα Βάρναλη]. Ερμηνεύουν: Διονύσης Σαββόπουλος, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Βασίλης Παπακωνσταντίνου, Μανώλης Μητσιάς, Μαρία Δημητριάδη, Βασίλης Χατζηνικολάου και χορωδία    
• Μύθοι του βάλτου  (WEA, 1998) Active Member [«Καμπάνα»]. Ερμηνεύουν οι ίδιοι    
• D' un bleu tres noir (SIVIANA, 2000) Angelique Ionatos [«Οι πόνοι της Παναγίας»]. Ερμηνεύει η ίδια
• Πάθη Ιησού και ανθρώπων (LYRA, 2000) [περιέχει το «Η Μαγδαληνή» σε απαγγελία της Ασπασίας Παπαθανασίου και μουσική συνοδεία του Ιωάννη Σπυρόπουλου]  
• Γαλαξίας Νο 2 (ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ, 2003)  Ιωσήφ Μπενάκη [«Να σ’ αγναντεύω θάλασσα»]. Ερμηνεύει η Σοφία Μάλαμα
• Ο Κώστας Καζάκος διαβάζει Βάρναλη (2006) περιοδικό «Η Λέξη» [τεύχος 187] [«Το φως που καίει: Πρόλογος», «Ο χορός των Σεραφείμ», «Η μάνα του Χριστού», «Ο Οδηγητής», «Σκλάβοι πολιορκημένοι: Πρόλογος», «Ορέστης», «Ο ποιητής», «Οι μοιραίοι», «Το πέρασμά σου», «Η μπαλάντα του Αντρίκου», «Ένας, όλοι», «Ζούγκλα», «Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου», «Ο εχτρός», «Επιτάφιο»]
• Το πέρασμά σου (LYRA, 2007) Χειμερινοί Κολυμβητές [«Το πέρασμά σου»]. Ερμηνεύουν οι ίδιοι
• Σκλάβοι πολιορκημένοι (ΙΔΑΙΑ, 2007) Νίκου Μαμαγκάκη [νέα ηχογράφηση]. Ερμηνεύουν οι: Ανδρέας Καρακότας, Ναταλί Ρασούλη, Μαρίνα Δακανάλη και Παναγιώτης Παπαϊωάννου
• Στα ηχοκύματα υψωμένοι (2010) Θ. Αντωνίου, Κ. Σφέτσα κ.ά. [«Κηρήθρες», «…στα ηχοκύματα υψωμένοι», «Καταιγίς», «Μαρτύριο», «Ορέστης», «Ποιητής Β’», «Σε μια εργάτρια», «Στο Θεό», «Στιχηρόν», «΄Υμνος της νιότης», «Το φως που καίει»]
• Στην εξορία (2013) Κώστα Χατζηκυριάκου-Σβώκου [«Στην εξορία»]
•  Aldebaran (2014) Δημήτρη Κογιάννη, Αδριανού Παπαμάρκου [«Εθνική Πρωτομαγιά»]

  Όπως προκύπτει από τον παραπάνω κατάλογο, την παρουσία του ποιητή μπορούμε να τη διακρίνουμε σε δύο βασικές κατηγορίες:

α) Απαγγελίες ποιημάτων, β) Μελοποιήσεις ποιημάτων.

Η πρώτη κατηγορία βέβαια είναι πολύ μικρότερη και περιορίζεται στους δίσκους «Ο Βάρναλης διαβάζει Βάρναλη» (1964), «Φωνές της λογοτεχνίας μας» (1984), «Φωνές μέσα από τον χρόνο» (1990) και «Ο Κώστας Καζάκος διαβάζει Βάρναλη» (2006). Από τους δίσκους αυτούς αξία πραγματικού ντοκουμέντου έχει η έκδοση του 1964 που κυκλοφόρησε από τη νεοσύστατη τότε Lyra (Διόνυσος), ενταγμένη στη μεγάλη σειρά «Έλληνες ποιητές», και καταγράφει τη φωνή του ίδιου του ποιητή σε προχωρημένη πια ηλικία. Η απαγγελία του βέβαια είναι μάλλον στομφώδης και εμφανώς ξεπερασμένη για τα σημερινά δεδομένα, αλλά ταυτόχρονα αυθόρμητη και αυθεντική.

Η δεύτερη κατηγορία φυσικά είναι και η πιο ενδιαφέρουσα. Γιατί είναι αλήθεια ότι ο πηγαίος και λαϊκός λόγος του ποιητή στάθηκε η αφορμή να γεννηθούν κατά καιρούς μερικά πολύ όμορφα τραγούδια που κάποιες φορές πέρασαν στα χείλη του ανώνυμου καθημερινού ανθρώπου. Όλο το μελοποιημένο υλικό αντλείται από τις τέσσερις μεγάλες ποιητικές συλλογές του Βάρναλη: «Το φως που καίει» (1922), «Σκλάβοι πολιορκημένοι» (1927), «Ποιήματα» (1954) και «Ελεύθερος κόσμος» (1965).

Το παλαιότερο τραγούδι σε ποίηση του Βάρναλη φαίνεται να είναι «Οι μοιραίοι» και μάλιστα σε τρεις εντελώς διαφορετικού ύφους μελοποιήσεις. Παλιότερη φαίνεται να είναι αυτή του συνθέτη του ελαφρού τραγουδιού Χρήστου Χαιρόπουλου που ερμήνευσε ο Γιάννης Μάνος. Τη σπάνια αυτή και πολύ λυρική μελοποίηση βρίσκουμε στη συλλογή «Ρομαντική εποχή» που κυκλοφόρησε το 1995.

Η ουσιαστική πάντως γνωριμία μας με τον ποιητή χωρίς αμφιβολία έγινε με τα δύο λαϊκά τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη που συμπεριέλαβε στον κύκλο «Πολιτεία Β’» (1964). Φυσικά αναφέρομαι στο εμβληματικό «Μοιραίοι» και το αγαπημένο «Η μπαλάντα του Αντρίκου» που σφραγίστηκαν με την αξεπέραστη ερμηνεία του Γρηγόρη Μπιθικώτση. Ο μεγάλος συνθέτης προσφυώς επέλεξε καθαρά λαϊκούς σκοπούς (χασάπικο, χασαποσέρβικο), για να αναδείξει τον σφύζοντα λαϊκό χαρακτήρα της ποίησης του Βάρναλη.

Την ίδια εποχή και ο Νίκος Μαμαγκάκης μελοποίησε τους «Μοιραίους» (αλλά έδωσε στο τραγούδι τον τίτλο «Η ταβέρνα») που κυκλοφόρησαν σε δίσκο 45 στροφών με τη φωνή του Φώτη Δήμα.

Από τις τρεις αυτές εκδοχές μόνο η μελοποίηση του Χρήστου Χαιρόπουλου είναι πλήρης (συνολικά έξι στροφές), ενώ ο Θεοδωράκης περιορίστηκε στις τρεις πρώτες  και ο Μαμαγκάκης στις στροφές 1 και 3.

Αν «Οι μοιραίοι» είναι το πιο αναγνωρίσιμο ποίημα του Κώστα Βάρναλη, το δεύτερο γνωστότερό του είναι «Το πέρασμά σου». Μάλιστα αυτό στάθηκε πιο ευνοημένο στη δισκογραφία, καθώς εμφανίζεται σε τέσσερις συνολικά μελοποιήσεις. Πρώτη και καλύτερη φυσικά η πανέμορφη λυρική μελοποίηση του Γιάννη Σπανού που βρίσκουμε στην «Τρίτη Ανθολογία» του (1975). Οι άλλες τρεις ανήκουν στον Γιώργο Γεωργιάδη, στον Σωτήρη Ρεμπάπη και πρόσφατα στους Χειμερινούς Κολυμβητές.

Το τρίτο ποίημα του Βάρναλη με τις περισσότερες μελοποιήσεις, τέσσερις επίσης, είναι η «Χρυσή πατρίδα», που μελοποιήθηκε από τον Γιάννη Ζουγανέλη, τον Τάκη Βούη, τον Τίμο Αρβανιτάκη και τον Σωτήρη Ρεμπάπη.

Ιδιαίτερη αναφορά επίσης δικαιούται το τραγούδι «Μπαλάντα του κυρ Μέντιου», που έγραψε ο Λουκάς Θάνος το 1978 και γνώρισε δεκάδες κατά καιρούς επανεκτελέσεις, για να αναδειχθεί τελικά στο πιο αγαπημένο τραγούδι του ποιητή, μαζί φυσικά με τους «Μοιραίους» του Μίκη Θεοδωράκη.

Το 1966 ο Σταύρος Κουγιουμτζής μελοποίησε σε λαϊκή φόρμα (χασάπικο) τον «Μπάρμπα Θάνο» που κυκλοφόρησε σε δίσκο 45 στροφών με τη φωνή του Χριστόφορου Ζησούλη, αν και λίγο αργότερα ο Λευτέρης Παπαδόπουλος έβαλε στην ίδια μελωδία άλλους στίχους και προέκυψε το γνωστότερο τραγούδι «Με τους καημούς δε βρίσκεις άκρη»! Το 1971 πάλι ο Κουγιουμτζής έγραψε ένα ακόμη  ωραιότατο λαϊκό τραγούδι πάνω στο ποίημα «Γεια χαρά καλή», που το γνωρίσαμε με τη φωνή του Γιάννη Καλατζή από το δίσκο «Όταν ανθίζουν πασχαλιές».

Το 1974 κυκλοφόρησε ο πρώτος ολοκληρωμένος δίσκος βασισμένος αποκλειστικά σε ποίηση του Κώστα Βάρναλη. Αναφέρομαι στο δίσκο «Σκλάβοι πολιορκημένοι» σε μουσική του Νίκου Μαμαγκάκη. Χωρίς αμφιβολία πρόκειται για τη σημαντικότερη δισκογραφική παρουσία του ποιητή και για μια ιδιαίτερα αξιόλογη στιγμή της ελληνικής δισκογραφίας γενικότερα. Τα επιλεγμένα ποιήματα προέρχονται από την ομώνυμη ποιητική σύνθεση, αν και ένα («Η μάνα του Χριστού») είναι παρμένο από τη συλλογή «Το φως που καίει». Ερμηνευτές του δίσκου είναι η Μαρία Δημητριάδη και ο Δημήτρης Ψαριανός. Η μελοποιητική ικανότητα του Νίκου Μαμαγκάκη εδώ βρίσκει μιαν αναμφισβήτητη κορύφωση. Τα τραγούδια δεν μπορούν να χαρακτηριστούν λαϊκά, καθώς ο συνθέτης επιλέγει κατά κανόνα τεθλασμένες μελωδικές αναπτύξεις,  ασυνήθιστα ρυθμικά σχήματα και περίτεχνη ενορχήστρωση. Τραγούδια όμως, όπως το «Ήσουν ωραίος σαν άγγελος», «Πόσο οι άνθρωποι είναι μόνοι», «Τραγούδι του τρελού», «Η μάνα του Χριστού», διαθέτουν μιαν ασυναγώνιστη γοητεία και ανήκουν στις καλύτερες στιγμές του σπουδαίου συνθέτη.

Η διαδρομή του ποιητή μέσα στην ελληνική δισκογραφία συνεχίστηκε ακατάπαυστα και τα επόμενα χρόνια. Μέχρι το κλείσιμο λοιπόν της δεκαετίας του ’70 ακολούθησαν  οι μελοποιήσεις σκόρπιων ποιημάτων από τον Σπύρο Σαμοΐλη («Βάστα καρδιά»), τον Γιάννη Σπανό («Το πέρασμά σου»), τον ροδίτη τραγουδοποιό Τάκη Βούη («Το καμάρι ο Θοδωρής», «Χρυσή πατρίδα», «Ήταν αργά), τη Μαρίζα Κωχ («Ο τρελός»), τον Γιώργο Καμπανά («Το αηδόνι») και κυρίως τον Λουκά Θάνο με το δίσκο «Σάλπισμα», το κύκνειο άσμα του μεγάλου τραγουδιστή Νίκου Ξυλούρη, όπου περιέχονται δύο εξαιρετικές μελοποιήσεις του Βάρναλη, πρώτα η κλασική και πολυτραγουδισμένη «Μπαλάντα του κυρ Μέντιου», καθώς και το βαθιά λυρικό και συγκινητικό «Οι πόνοι της Παναγιάς».

Το 1977 κυκλοφόρησε ο δεύτερος ολοκληρωμένος δίσκος σε ποίηση Βάρναλη με τίτλο «Λαϊκή ανθολογία Βάρναλη». Η μουσική γράφτηκε από τον Γιάννη Ζουγανέλη, ενώ τα τραγούδια ερμήνευσαν η Αφροδίτη Μάνου και η Ισιδώρα Σιδέρη. Τα περισσότερα ποιήματα του δίσκου προέρχονται από τη συλλογή «Ελεύθερος κόσμος». Ολοκληρωμένη δουλειά πάνω στην ίδια ποιητική συλλογή κυκλοφόρησε το 1979 με τίτλο «Ελεύθερος κόσμος» σε μουσική του Νίκου Γεωργούση. Πρόκειται για έναν κύκλο τραγουδιών για φωνή και ορχήστρα με λόγιο προσανατολισμό.

Η δεκαετία του ’80 ξεκίνησε με τον μελοποιημένο «Οδηγητή» σε μουσική του Χρήστου Λεοντή, ερμηνευμένο συγκλονιστικά από τον συνθέτη και χορωδία. Την ίδια χρονιά ο Θωμάς Μπακαλάκος μελοποίησε τα ποιήματα «Αιδώς Αργείοι» και «Παρωδία» για το δίσκο του «Πορεία στη νύχτα». Αμέσως μετά στον «Δεκάλογό» του ο Τίμος Αρβανιτάκης περιέλαβε τα ποιήματα «Χρυσή πατρίδα» και «Ψυχοδύναμη», ενώ στο δίσκο «Ποίηση και μελωδία» του μαέστρου Γιώργου Γεωργιάδη βρίσκουμε μελοποιημένο το «Πέρασμά σου» με τη φωνή του …Γιάννη Φλωρινιώτη, που πάντως εδώ ακούγεται πολύ συμπαθητικός! Άλλες δυο δουλειές μέσα στην ίδια δεκαετία περιλαμβάνουν ποίηση του Κώστα Βάρναλη: Πρόκειται για τους δίσκους «Νταηλιάνα» (1983) και «Τα παλικάρια» (1986) σε μουσική του Σωτήρη Ρεμπάπη, όπου βρίσκουμε τα ποιήματα «Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου», «Αρχή σοφίας», «Χρυσά πατρίδα» και «Το πέρασμά σου».

Περνώντας στην πιο πρόσφατη εποχή θα σταθούμε στην όπερα του Μίκη Θεοδωράκη με τίτλο «Κώστας Καρυωτάκης» (1992), όπου το λιμπρέτο έγραψε ο ίδιος ο συνθέτης αναμιγνύοντας στίχους του Καρυωτάκη, αλλά και του Κώστα Βάρναλη. Στο δίσκο «Παράρτημα Α’» (1996) του Διονύση Σαββόπουλου βρίσκουμε μελοποιημένα αποσπάσματα από τον «Πλούτο» του Αριστοφάνη σε μετάφραση του Βάρναλη. Το 1998 το νεανικό συγκρότημα Active Member μελοποίησε με τρόπο δυναμικά ρυθμικό σε ύφος hip-hop την «Καμπάνα» του Βάρναλη (από τους «Σκλάβους πολιορκημένους»), ενώ το 2000 η σπουδαία ελληνίδα μουσικός Angelique Ionatos συμπεριέλαβε στο δίσκο της «D’ un bleu tres noir» το ποίημα «Πόνοι της Παναγιάς». Στο δίσκο «Πάθη Ιησού κι ανθρώπων», που κυκλοφόρησε το 2000, αν και η ηχογράφηση είναι παλαιότερη,  περιέχεται η «Μαγδαληνή» σε συγκλονιστική απαγγελία της Ασπασίας Παπαθανασίου με μουσική συνοδεία του Ιωάννη Σπυρόπουλου. Το 2003 εκδόθηκε ο δεύτερος δίσκος της σειράς «Γαλαξίας» του λόγιου συνθέτη Ιωσήφ Μπενάκη, όπου βρίσκουμε μια όμορφη μελοποίηση του ποιήματος «Να σ’ αγναντεύω θάλασσα». Τέλος το 2007 το λαϊκό σχήμα Χειμερινοί Κολυμβητές κυκλοφόρησαν το δίσκο «Το πέρασμά σου», όπου περιέχεται το ομώνυμο ποίημα του Βάρναλη. Την ίδια χρονιά ο χαλκέντερος Νίκος Μαμαγκάκης επανακυκλοφόρησε το έργο «Σκλάβοι πολιορκημένοι» σε νέα ηχογράφηση και ενορχήστρωση και με νέους ερμηνευτές.

Η προσεκτικότερη ανάλυση όλου αυτού του πλουσιότατου υλικού δείχνει καθαρά ότι τα τραγούδια που προέκυψαν από την ποίηση του Κώστα Βάρναλη έχουν κατά βάσιν λαϊκό χαρακτήρα. Η μουσική βέβαια, όταν δε θέλησε να λειτουργήσει αυτάρεσκα και υποτάχθηκε θεληματικά στο λόγο, ήταν φυσικό να παρουσιάζει έντονη πολυμορφία, πράγμα που αποτελεί ευθεία συνάρτηση και του ποιητικού υλικού, αλλά και της μουσικής ταυτότητας του δημιουργού. Σε γενικές, πάντως, γραμμές μπορούμε να διακρίνουμε τρεις μεγάλες κατηγορίες τραγουδιών στο μελοποιημένο σώμα του ποιητή: α) Τα αγωνιστικά, β) τα λυρικά και γ) τα σατιρικά. Ουσιαστικά οι κατηγορίες αυτές καλύπτουν και τα τρία βασικά πρόσωπα της ποιητικής του Βάρναλη. Τα διακριτικά όρια μεταξύ τους δεν πάντα σαφή κι έτσι συχνά κάποια τραγούδια μπορεί να εντάσσονται σε περισσότερες της μιας κατηγορίες.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:

• Κώστας Βάρναλης, Ποιητικά – Πεζός λόγος, Κέδρος, 1978
• Πέτρος Δραγουμάνος, Κατάλογος Ελληνικής Δισκογραφίας, 6^η έκδοση 2007
• Γιώργος Μονεμβασίτης, Κατάλογος μελοποιημένης ποίησης, 21^ο Φεστιβάλ Υμηττού, 2008
• Βαρβάρα Ψαροπούλου, Ποιητική αδεία, Επίκεντρο, 2009
• Δημήτρης Κωστούλας, Νίκος Πασχάλης, Ελληνική μελοποιημένη ποίηση, α’ καταγραφή 1997, 2η καταγραφή 2010.

Η εργασία δημοσιεύτηκε στο τεύχος 41-42 του περιοδικού ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΙΔΕΙΑΣ (Δεκέμβρης 2010)