Η Μαρία Κάλλας τραγουδά Rossini: Il barbiere di Siviglia (1958)

Σαν σήμερα, πριν από 102 χρόνια, στις 2 Δεκεμβρίου 1923 ήρθε στον κόσμο η κατά γενική ομολογία κορυφαία λυρική ερμηνεύτρια του 20ου αιώνα Μαρία Κάλλας (1923-1977), κατά κόσμον Μαρία Σοφία Άννα Καικιλία Καλογεροπούλου, η οποία γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη από Έλληνες μετανάστες, αλλά τις βασικές της μουσικές σπουδές τις ολοκλήρωσε στην Αθήνα στο Εθνικό Ωδείο και στο Ωδείο Αθηνών, όπου και πραγματοποίησε την πρώτη επίσημη εμφάνισή της στην Εθνική Λυρική Σκηνή το 1941 στα μαύρα χρόνια της Κατοχής, ενώ από το 1945 ξεκίνησε τη θριαμβευτική διεθνή της πορεία στα σημαντικότερα λυρικά θέατρα της Ευρώπης και της Αμερικής ερμηνεύοντας με απόλυτο τρόπο όλους τους μεγάλους οπερατικούς ρόλους υπό τη διεύθυνση των κορυφαίων μαέστρων της εποχής, όπως ο Tullio Serafin, o Herbert von Karajan, o Alceo Galliera, o Antonino Votti και άλλοι. Δυστυχώς η καταχρηστική έκθεση της φωνής της σε ρόλους διαφορετικών φωνητικών απαιτήσεων της προκάλεσε από τις αρχές της δεκαετίας του '60 σημαντικά φωνητικά προβλήματα που την οδήγησαν στη σταδιακή απόσυρση από την ενεργό δράση και στην απομόνωσή της στο διαμέρισμά της στο Παρίσι, όπου τη βρήκε ο θάνατος σε ηλικία μόλις 54 ετών.

Ανάμεσα στις εκλεκτότερες ερμηνευτικές στιγμές της Μαρίας Κάλλας περιλαμβάνεται και η ολοκληρωμένη εκτέλεση της κωμικής όπερας Il barbiere di Siviglia (Ο κουρέας της Σεβίλλης) του πολυγραφότατου Ιταλού οπερατικού συνθέτη Giochino Rossini (1792-1868) πάνω σε λιμπρέτο του Cesare Sterbini βασισμένο στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Γάλλου συγγραφέα Beaumarchais που ενέπνευσε επίσης την όπερα «Οι γάμοι του Φίγκαρο» του Mozart. Το έργο είναι δομημένο σε δύο πράξεις και πρωτοπαρουσιάστηκε στη Ρώμη το 1816. Η παρούσα ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο τον Νοέμβριο του 1957 κι εκδόθηκε σε δίσκο την επόμενη χρονιά από τη δισκογραφική εταιρεία EMI. Η παρούσα έκδοση περιορίζεται σε αποσπάσματα της ολοκληρωμένης ηχογράφησης περιλαμβάνοντας πάντως τις καλύτερες στιγμές του έργου, όπως η εμβληματική ορχηστρική εισαγωγή, η άρια του Φίγκαρο «Largo al factotum della citta», η άρια της Ροζίνας «Una voce poco fa» και το εντυπωσιακό φινάλε «Di si felice innesto» με τη συμμετοχή όλων των πρωταγωνιστών και χορωδίας.

Τους κύριους ρόλους ερμηνεύουν οι: Μαρία Κάλλας (σοπράνο) ως Ροζίνα, Luigi Alva (τενόρος) ως Κόμης Αλμαβίβα, Tito Gobbi (βαρύτονος) ως Φίγκαρο και Νίκος Ζαχαρίου (βαθύφωνος) ως Ντον Μπαζίλιο. Την Ορχήστρα (και χορωδία) Φιλαρμόνια του Λονδίνου διευθύνει ο σπουδαίος Ιταλός μαέστρος όπερας Alceo Galliera.

Μαρία Φαραντούρη, Cihan Türkoğlu: Beyond the Borders (2018)

Ολοκληρώνουμε το μικρό αυτό αφιέρωμα στη μεγάλη Ελληνίδα ερμηνεύτρια Μαρία Φαραντούρη με άλλη μια διεθνή συνεργασία της για λογαριασμό και πάλι της γερμανικής εταιρείας ECM. Πρόκειται για το άλμπουμ με τον αγγλόφωνο τίτλο «Beyond the Borders» που κυκλοφόρησε στη διεθνή αγορά το 2018. Αυτή τη φορά η Μαρία Φαραντούρη συνεργάζεται με τον Τούρκο μουσικό Cihan Türkoğlu, μεγάλο δεξιοτέχνη του σάζι, ο οποίος γεννήθηκε το 1983 και σπούδασε μουσική στην Κωνσταντινούπολη, ενώ από το 2009 είναι εγκατεστημένος στην Αθήνα παίζοντας μουσική με το συγκρότημά του και παράλληλα δίνοντας μαθήματα εστιασμένα στην παραδοσιακή και τζαζ μουσική. 

Εδώ πρέπει να επισημάνω ότι είναι η πέμπτη δισκογραφημένη σύμπραξη της Μαρίας Φαραντούρη με Τούρκους μουσικούς. Η αρχή βέβαια είχε γίνει πολύ παλιότερα με την ιστορική πια συνεργασία της με τον Zülfü Livaneli το 1982, η οποία μάλιστα ανανεώθηκε το 2005 με τη ζωντανή ηχογράφηση «Μνήμη του νερού». Το 2004 είχε συνεργαστεί με τον Fuat Saka στο άλμπουμ «Mosaic» και το 2010 με τον Taner Akyol στο άλμπουμ «Maria Farantouri Sings Taner Akyol». 

Το άλμπουμ «Beyond the Borders» γεφυρώνει τις μουσικές παραδόσεις της Ανατολής και της Δύσης ανατρέχοντας μάλιστα βαθιά στο χρόνο από το Μεσαίωνα ως τη νεότερη εποχή. Συνθέσεις του Cihan Türkoğlu πρωτότυπες ή βασισμένες σε παραδοσιακά μοτίβα από την Ελλάδα, την Τουρκία, το Λίβανο και την Αρμενία αποδίδονται φωνητικά στα ελληνικά με στίχους που έγραψαν η Αγαθή Δημητρούκα, η Μαρία Θωίδου και η Βασιλική Νευροκοπλή. Ανάμεσα στα μέρη του έργου βρίσκουμε και μελοποιημένα αποσπάσματα του αρχαϊκού Εφέσιου φιλοσόφου Ηράκλειτου σε νεοελληνική απόδοση της Αγαθής Δημητρούκα.

Η ερμηνεία της Μαρίας Φαραντούρη αποπνέει το μυστηριακό μεγαλείο μιας ιέρειας μέσα στο ναό της άχρονης και δίχως σύνορα μουσικής ή, όπως εύστοχα τη χαρακτήρισε η ξένη κριτική, «... επιδεικνύει μεγαλείο και τραγικότητα σε ισορροπία με μια εντυπωσιακή ανθρωπιά» αποκαλύπτοντας όλο το βάθος του νοήματος από μια συχνά σκοτεινή και δυσνόητη ποίηση. Οι μουσικοί που τη συνοδεύουν συμβάλλουν αποφασιστικά στο συναρπαστικό αποτέλεσμα. Ο Cihan Türkoğlu παίζει σάζι και κοπούζ συνοδεύοντας φωνητικά τη Φαραντούρη, η Anja Lechner παίζει βιολοντσέλο, η Meri Vardanyan κανονάκι, ο Χρήστος Μπάρμπας νέι και ο İzzet Kizil κρουστά.

Μαρία Φαραντούρη, Charles Lloyd: Athens Concert (2011)

Συνεχίζοντας αυτό το μικρό αφιέρωμα στη Μαρία Φαραντούρη, θα ήθελα να σταθούμε σε κάποιες διεθνείς συνεργασίες της τα τελευταία χρόνια που πέρασαν στη δισκογραφία για λογαριασμό της γερμανικής εταιρείας ECM, η οποία ειδικεύεται στη λόγια, αλλά και στη διεθνή φολκ και τζαζ μουσική. Είναι η ετιαρεία άλλωστε που φιλοξενεί αρκετούς εκλεκτούς Έλληνες μουσικούς, όπως η Ελένη Καραΐνδρου, ο Βασίλης Τσαμπρόπουλος, ο Σωκράτης Σινόπουλος και άλλοι.

Το 2011 λοιπόν εκδόθηκε σε ζωντανή ηχογράφηση μια πολύ ξεχωριστή μουσική συνάντηση μεταξύ της Μαρίας Φαραντούρη και του διάσημου Αμερικανού τζαζ σαξοφωνίστα και συνθέτη Charles Lloyd (γενν. 1938), η οποία ήρθε ως επιστέγασμα μιας παλιάς τους γνωριμίας από το 2002 στην Καλιφόρνια, ενώ την ίδια χρονιά ο Lloyd είχε εμφανιστεί και στο Θέατρο Λυκαβηττού σε μια συναυλία που τον είχε κάνει να αγαπήσει την Ελλάδα και τον πολιτισμό της και να ψάχνει την ευκαιρία να επανέλθει. Αυτό συνέβη ένα καλοκαιρινό βράδυ του Ιουνίου του 2010, όταν εμφανίστηκε στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού συνοδευόμενος από το Sky Quartet και τη Μαρία Φαραντούρη στο φωνητικό μέρος. 

Το πρόγραμμα ήταν κυρίως ελληνικού περιεχομένου ανάμικτου με συνθέσεις του Lloyd. Περιλαμβάνονταν μουσικά θέματα του Μίκη Θεοδωράκη από τα έργα «Επιφάνια» σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη και «Ο ήλιος και ο χρόνος» σε ποίηση του συνθέτη, το τραγούδι «Ταξίδι στα Κύθηρα» της Ελένης Καραΐνδρου από το soundtrack της ομώνυμης ταινίας, επίσης το δημώδες «Βλέφαρό μου» του Νίκου Κυπουργού σε στίχους της Λίνας Νικολακοπούλου, καθώς και μια οργανική «ελληνική» σουίτα σε τρία μέρη του Τάκη Φαραζή βασισμένη σε παραδοσιακά ελληνικά θέματα από την Ήπειρο, τα Δωδεκάνησα, τη Μαύρη Θάλασσα και τη Σμύρνη, ενώ η Αγαθή Δημητρούκα έγραψε ελληνικούς στίχους για τη σύνθεση «Requiem» του Charles Lloyd.

Η Μαρία Φαραντούρη ανταποκρίθηκε απόλυτα στο απαιτητικό αυτό υλικό αποδεικνύοντας την πρωτεϊκή ερμηνευτική της φύση. Σαξόφωνο (και φλάουτο) έπαιξε φυσικά ο Charles Lloyd, πιάνο ο Jason Moran και ο Τάκης Φαραζής, κοντραμπάσο ο Reuben Rogers, ντραμς ο Eric Harland και πολίτικη λύρα ο Σωκράτης Σινόπουλος.

Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά Έλληνες & ξένους συνθέτες (1975-2003)

Χθες σταθήκαμε στη διαχρονική συμπόρευση της Μαρίας Φαραντούρη με τον Μίκη Θεοδωράκη, μια διαδρομή που κράτησε πάνω από τέσσερις δεκαετίες αδιάλειπτης συνεργασίας. Θεωρώ λοιπόν απαραίτητο σήμερα να δούμε και στην παράλληλη διαδρομή της κορυφαίας ερμηνεύτριας μέσα από τις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες συνεργασίες της και με άλλους Έλληνες (αλλά και ξένους) συνθέτες που συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην καθολική καταξίωσή της εντός κι εκτός των συνόρων.

Θα πρέπει βέβαια πρώτα απ' όλα να επισημάνουμε ότι η πρώτη δεκαετία της Φαραντούρη στο ελληνικό τραγούδι, από το 1965 δηλαδή που πρωτοεμφανίστηκε στη δισκογραφία ως τα μέσα της επόμενης δεκαετίας, όλη η δισκογραφημένη της δουλειά ήταν συνδεδεμένη αποκλειστικά με τον Μίκη Θεοδωράκη. Το 1975 σημειώθηκαν τα πρώτα της ανοίγματα σε άλλους δημιουργούς με δύο προσωπικούς δίσκους που υπέγραψαν δύο σπουδαίοι συνθέτες μας, ο Μάνος Λοΐζος με τα «Νέγρικα» σε στίχους του Γιάννη Νεγρεπόντη και η Ελένη Καραΐνδρου με τη «Μεγάλη αγρυπνία» σε στίχους του Κ.Χ. Μύρη. Η αλήθεια πάντως είναι ότι και τα δυο αυτά σημαντικά έργα είχαν αρχίσει να προετοιμάζονται αρκετά χρόνια νωρίτερα, αλλά τελικά βρήκαν το δρόμο της δισκογραφίας τη συγκεκριμένη χρονιά. Ένα χρόνο αργότερα ο Μάνος Χατζιδάκις επέλεξε τη Φαραντούρη ως βασική ερμηνεύτρια στο έργο «Τα παράλογα» σε στίχους Νίκου Γκάτσου, ενώ ο ίδιος συνθέτης - που πάντα δήλωνε την ξεχωριστή εκτίμηση που έτρεφε για την ερμηνεύτρια - την αξιοποίησε και σε αρκετές άλλες δουλειές του τα κατοπινά χρόνια, όπως: «Η εποχή της Μελισσάνθης» (1980), «Σκοτεινή μητέρα» (1986) και «Ρωμαϊκή Αγορά» (1986).

Την ίδια εποχή η Μαρία Φαραντούρη άρχισε να παρουσιάζει για λογαριασμό της εταιρείας Minos και μια σειρά θεματικών προσωπικών δίσκων με επανεκτελέσεις επιλεγμένου υλικού από το διεθνές ρεπερτόριο. Πρόκειται για τα άλμπουμ: «Τραγούδια διαμαρτυρίας απ' όλο τον κόσμο» (1977), «Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδάει Μπρεχτ» (1979), «Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδάει Λιβανελί» (1982), «Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά Lucio Dalla» (1995), «H Μαρία Φαραντούρη τραγουδάει Gershwin» (2007). Παράλληλα συμμετείχε και σε αρκετούς δίσκους διάφορων άλλων δημιουργών, όπως: «Η αγάπη είναι ο φόβος» (1980) και «Μπλε» (2003) του Μιχάλη Γρηγορίου, «Κάπου Ανατολικοδυτικά» (1989) του Νότη Μαυρουδή, «Τα μυστικά του κήπου» (2001) του Νίκου Κυπουργού, «Τα χρωματιστά τραγούδια» (2002) της Μαρίζας Κωχ, καθώς και άλλες σκόρπιες μικρές συμμετοχές. 

Σημαντικό σταθμό στην προσωπική της δισκογραφία αποτέλεσε ο πολυσυλλεκτικός προσωπικός της δίσκος «17 Τραγούδια» (1990) με συνθέσεις (κυρίως επανεκτελέσεις) διαφόρων δημιουργών, μεταξύ των οποίων και ο Βαγγέλης Παπαθανασίου, ενώ το 2000 συνεργάστηκε με τη Λένα Πλάτωνος στο άλμπουμ «Τρίτη πόρτα» που αποτελεί την τελευταία προσωπική τους δουλειά με πρωτότυπα τραγούδια. Μάλιστα το 2005 είχε μια δεύτερη συνεργασία (σε ζωντανή ηχογράφηση) με τον Τούρκο τραγουδοποιό Ζιλφί Λιβανελί με τίτλο «Η μνήμη του νερού», ενώ το 2007 ξανασυναντήθηκε με την Ελένη Καραΐνδρου στο άλμπουμ «Elegy of the Uprooting». Αξίζει, τέλος, να επισημάνουμε και κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες συνεργασίες της Φαραντούρη τα τελευταία χρόνια με Τούρκους μουσικούς, όπως ο Fuat Saka, ο Taner Akyol και ο Cihan Türkoğlu.

Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη (1965-1998)

Η μεγάλη Ελληνίδα ερμηνεύτρια Μαρία Φαραντούρη συμπληρώνει σήμερα αισίως τα 78 της χρόνια, καθώς γεννήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 1947 στην Αθήνα, ενώ σε πολύ μικρή ηλικία, μόλις στα 16 της, είχε την τύχη να βρεθεί δίπλα στον Μίκη Θεοδωράκη, για να γίνει έτσι η ισόβια μούσα του, με την επική φωνή της οποίας είναι ταυτισμένο το μεγαλύτερο μέρος της έντεχνης λαϊκής μουσικής του. 

Θα αποτελούσε κοινοτοπία να γράψουμε για άλλη μια φορά τη σημασία αυτής της διαχρονικής συνεργασίας που ξεπέρασε τα ελληνικά σύνορα και - ειδικά στα χρόνια της χουντικής Επταετίας - έφτασε στα πέρατα της γης μέσα από τις εκατοντάδες συναυλίες του μεγάλου συνθέτη, όπου τον ακολουθούσε πάντα η Φαραντούρη. Εκείνο που μας ενδιαφέρει στο σημερινό αφιέρωμα είναι η συνεργασία των δύο κορυφαίων καλλιτεχνών σε επίπεδο δισκογραφίας, όπου ο σχετικός κατάλογος αριθμεί δεκάδες εκδόσεις, οι περισσότερες από την Columbia. Η αρχή έγινε το 1965 με το τραγούδι «Ματωμένο φεγγάρι» σε στίχους Νίκου Γκάτσου που εντάχθηκε στον κύκλο «Χρυσοπράσινο φύλλο», ενώ αργότερα συμπεριλήφθηκε και στον κύκλο «Θαλασσινά φεγγάρια» (1974). Την ίδια εποχή κυκλοφόρησε και ο εμβληματικός δίσκος «Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεν» με τέσσερα αριστουργηματικά τραγούδια σε ποίηση Ιάκωβου Καμπανέλλη μαζί με τον άτυπο «Κύκλο Φαραντούρη» με έξι πανέμορφα λυρικά λαϊκά τραγούδια γραμμένα για τη φωνή της Φαραντούρη. Παράλληλα ηχογραφήθηκε σε δεύτερη εκτέλεση και ο θεατρικός κύκλος «Ένας Όμηρος» που είχε πρωτοκυκλοφορήσει με τη φωνή του συνθέτη το 1964.

Στα χρόνια της Επταετίας ο συνθέτης ήταν πλέον απαγορευμένος κι αυτό ανέστειλε αναγκαστικά και τη δραστηριότητα της Μαρίας Φαραντούρη. Όταν ο συνθέτης κατάφερε να απαλλαγεί από τους περιορισμούς του καθεστώτος και να καταφύγει στο εξωτερικό, είχε την ευκαιρία να αναπτύξει μια έντονη δραστηριότητα με ζωντανές εμφανίσεις σε πολλές χώρες του εξωτερικού έχοντας πάντα δίπλα του τη Μαρία Φαραντούρη και μαζί της να ηχογραφήσει αρκετά από τα έργα που είχε ήδη συνθέσει στις φυλακές και τους τόπους απομόνωσης που του είχε επιβάλει το χουντικό καθεστώς. Είναι η εποχή που δημιουργήθηκαν έργα, όπως: «Ο ήλιος και ο χρόνος» (1967), «Romancero gitano» (1967) σε ποίηση F.G. Lorca και ελληνική απόδοση Οδυσσέα Ελύτη, «Μυθιστόρημα» (1968) σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη,  «Κατάσταση πολιορκίας» (1968), «Αρκαδία 8» (1969) σε ποίηση Μανώλη Αναγνωστάκη, «Πνευματικό εμβατήριο» (1969) σε ποίηση Άγγελου Σικελιανού και άλλα. Τα περισσότερα από τα έργα αυτά ηχογραφήθηκαν στο εξωτερικό κυρίως κατά το διάστημα 1971-1974 και φυσικά στην ελληνική αγορά κυκλοφόρησαν μαζικά αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση. 

Ο επόμενος μεγάλος σταθμός της συνεργασίας της Μαρίας Φαραντούρη με τον Μίκη Θεοδωράκη ήρθε το 1975 με τη ζωντανή ηχογράφηση της πρώτης εκδοχής του επικού έργου «Canto general» σε ποίηση του Pablo Neruda και μάλιστα στην πρωτότυπη γλώσσα, ενώ το 1979 κυκλοφόρησε ο μελοποιημένος ποιητικός κύκλος «Οι γειτονιές του κόσμου» σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου και δυο χρόνια αργότερα ο κύκλος «Ο επιβάτης» σε στίχους του Κώστα Τριπολίτη. Μεσολάβησε μια σχετικά μακρά περίοδος χωρίς οι δυο καλλιτέχνες να παρουσιάσουν κάτι καινούργιο, για να ακολουθήσει την επόμενη δεκαετία ένας νέος κύκλος συνεργασίας που απέφερε τα έργα: «Η Βεατρίκη στην Οδό Μηδέν» (1994), «Τα Λυρικότερα» ή «Poetica» (1996), αμφότερα σε ποίηση Διονύση Καρατζά, «Τα λυρικότατα» ή «Άσματα» (1998) και «Σερενάτες» (1998). 

Με το νέο αιώνα έχουμε άλλες δυο δισκογραφικές συναντήσεις, μία το 2006 με το άλμπουμ «Ερημιά» (στίχοι Λευτέρη Παπαδόπουλου) με κοινούς ερμηνευτές τη Μαρία Φαραντούρη και τον Μανώλη Μητσιά που επιμελήθηκε ο Σταύρος Ξαρχάκος, και άλλη μία το 2007 με τον κύκλο «Οδύσσεια» σε ποίηση Κώστα Καρτελιά, για να ολοκληρωθεί έτσι η μακρά συνεργασία της Μαρίας Φαραντούρη με τον Μίκη Θεοδωράκη σε επίπεδο πρωτότυπης δημιουργίας. Φυσικά μέχρι και σήμερα δεν έπαψαν ποτέ να εκδίδονται αμέτρητες ανθολογίες ή επανεκτελέσεις ή ζωντανές ηχογραφήσεις βασισμένες στο σπουδαίο αυτό υλικό που σφράγισε με τις ανυπέρβλητες ερμηνείες της η μεγάλη ερμηνεύτρια.

Πάνος Γαβαλάς: Από τους θησαυρούς των 45 στροφών (1994)

Η υστεροφημία του μεγάλου λαϊκού ερμηνευτή Πάνου Γαβαλά (1926-1988) φυσικό ήταν να οδηγήσει τις δισκογραφικές εταιρείς που φιλοξένησαν τις εκατοντάδες ηχογραφήσεις του στα 35 χρόνια της σπουδαίας καριέρας του - από το 1951 που παρουσίασε το πρώτο του τραγούδι «Πέφτουν τα φύλλα απ' τα κλαδιά» (1951) σε μουσική και στίχους του Γιώργου Μητσάκη ως το 1986 που ολοκλήρωσε αυτή τη διαδρομή με το δίσκο 33 στροφών «Μια ανάσα» - σε αλλεπάλληλες επανεκδόσεις σε μορφή ανθολογιών, όπως αυτή η μεγάλη συλλογή που είδαμε χθες.

Το 1994 λοιπόν η ΕΜΙ Columbia, η εταιρεία που κατέχει στα αρχεία της το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των ηχογραφήσεων αυτών, εξέδωσε ένα αφιέρωμα στον ερμηνευτή ενταγμένο στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα σειρά «Από τους θησαυρούς των 45 στροφών», έστω κι αν ο τίτλος αυτός δεν είναι απόλυτα ακριβής, αφού ένα μέρος του υλικού (ηχογραφήσεις πριν από το 1960) προέρχεται από τις 78 στροφές και τους δίσκους γραμμοφώνου της εποχής. Ο δίσκος περιλαμβάνει είκοσι τραγούδια ηχογραφημένα κατά τη δεκαετία 1956-1965 που συνιστά και την πιο γόνιμη φάση της καριέρας του ερμηνευτή. Παλιότερο όλων είναι η δική του υπέροχη σύνθεση «Σιγανοψιχάλισμα», ενώ τα περισσότερα τραγούδια ανήκουν στη διετία 1964-1965. Με εξαίρεση δυο συνθέσεις του ίδιου του Γαβαλά, δηλαδή το «Σιγανοψιχάλισμα» (1956) και το «Φεύγω, γεια σου γεια σου» (1959), καθώς και το «Φθινόπωρο» (1965) του Γιώργου Ζαμπέτα, τα υπόλοιπα τραγούδια είναι από τα λιγότερο γνωστά του τραγουδιστή.

Τη μουσική, πέρα από τον ίδιο τον Γαβαλά και τον Γιώργο Ζαμπέτα που προαναφέραμε, υπογράφουν σημαντικοί δημιουργοί του κλασικού λαϊκού τραγουδιού, όπως: Γιάννης Καραμπεσίνης, Κώστας Καπλάνης, Γιώργος Λαύκας, Νίκος Μεϊμάρης, Νίκος Δαλέζιος, Βασίλης Βασιλειάδης, Χρήστος Κολοκοτρώνης, Στράτος Ατταλίδης, Θάνος Σοφός και ο νεότερος της παρέας Άκης Πάνου. Στίχους έγραψαν ο Πάνος Γαβαλάς, ο Χαράλαμπος Βασιλειάδης, ο Δημήτρης Χριστοδούλου, ο Γιάννης Καραμπεσίνης, ο Στράτος Ατταλίδης, ο Βασίλης Βασιλειάδης, ο Στέλιος Χρυσίνης και ο Σαράντης Τσιλιβερδής.

Πάνος Γαβαλάς: Κάθε καημός και δάκρυ (2005)

Πριν από 99 χρόνια, στις 26 Νοεμβρίου 1926, γεννήθηκε στηνν Αθήνα ο Πάνος Γαβαλάς (1926-1988) ένας από τους κορυφαίους ερμηνευτές του κλασικού λαϊκού τραγουδιού των δεκαετιών του '50 και '60 - του τρίτου βασικού πυλώνα, θα έλεγα, σε επίπεδο ερμηνείας, δίπλα στον Γρηγόρη Μπιθικώτση (1922-2005) και τον Στέλιο Καζαντζίδη (1931-2001) -, ο οποίος πρωτοεμφανίστηκε στο πάλκο αμέσως μετά τον πόλεμο, αρχικά ως μπουζουξής και λίγο αργότερα ως ερμηνευτής με πρώτο ηχογραφημένο τραγούδι το «Πέφτουν τα φύλλα απ' τα κλαδιά» (1951) του Γιώργου Μητσάκη. Το 1956 μάλιστα ηχογράφησε και την πρώτη δική του σύνθεση, το υπέροχο λαϊκό τραγούδι «Σιγανοψιχάλισμα», από τις ωραιότερες στιγμές ολόκληρης της καριέρας του. Είχε την τύχη βέβαια να εμφανιστεί στο προσκήνιο στην πιο γόνιμη περίοδο των κορυφαίων λαϊκών μας δημιουργών (Βασίλης Τσιτσάνης, Απόστολος Καλδάρας, Γιώργος Μητσάκης, Μανώλης Χιώτης, Κώστας Καπλάνης, Γιώργος Ζαμπέτας κ.ά.) και να χτίσει έτσι ένα ακαταμάχητο ρεπερτόριο με δεκάδες κοσμαγάπητα τραγούδια που εξακολουθούν να ακούγονται και να αποτελούν απαραίτητο υλικό σε κάθε γιορτινή λαϊκή εκδήλωση μέχρι τις μέρες μας.

Το 2005 η EMI Columbia, στο πλαίσιο της ιδιαίτερα επιμελημένης ηχητικά και αισθητικά σειράς δίσκων με τίτλο Capitol Original Masters, εξέδωσε ένα διπλό ψηφιακά επανεπεξεργασμένο (remastering) άλμπουμ με τίτλο «Κάθε καημός και δάκρυ», παρμένο προφανώς από το εμβληματικό τραγούδι των Γιώργου Κατσαρού και Πυθαγόρα «Κάθε λιμάνι και καημός» που πρωτοκυκλοφόρησε το 1963 σε δίσκο 45 στροφών. Η πλουσιότατη αυτή συλλογή περιλαμβάνει 40 τραγούδια με τη φωνή του Πάνου Γαβαλά ηχογραφημένα κατά την περίοδο 1954-1975, σχεδόν στο σύνολό τους προερχόμενα από δίσκους 78 και 45 στροφών, με εξαίρεση τρία τραγούδια («Θέλω ν απω τον πόνο μου», «Δοκιμασία», «Άσε με πια») που ανθολογήθηκαν από τον προσωπικό δίσκο 33 στροφών του τραγουδιστή «Θέλω να πω τον πόνο μου» (1975) σε μουσική του Κώστα Σταματάκη. Στη συλλογή θα βρούμε όλα σχεδόν τα γνωστά και διαχρονικά τραγούδια του Πάνου Γαβαλά, συνθέσεις των Βασίλη Τσιτσάνη, Απόστολου Καλδάρα, Μανώλη Χιώτη, Κώστα Καπλάνη, Γεράσιμου Κλουβάτου, Νίκου Μεϊμάρη, Βασίλη Βασιλειάδη, Γιώργου Ζαμπέτα, Αντώνη Ρεπάνη, Γιάννη Κυριαζή, Γιώργου Κόρου, Γιώργου Κοινούση, αλλά και των Μίκη Θεοδωράκη, Μάνου Χατζιδάκι, Σταύρου Ξαρχάκου και Γιώργου Κατσαρού.

Από το σπουδαίο, αν και αρκετά άνισο αυτό υλικό, ξεχωρίζουν ασφαλώς μερικές εμβληματικές στιγμές σφραγισμένες από την αξεπέραστη ερμηνεία του Πάνου Γαβαλά, όπως τρία τραγούδια του Απόστολου Καλδάρα: «Εβίβα ρεμπέτες» (γραμμένο το 1947, εδώ σε δεύτερη εκτέλεση του 1965), «Μένα με λένε Περικλή» (1955), «Θα βρω μουρμούρη μπαγλαμά» (1957). Και φυσικά τα τραγούδια: «Σιγανοψιχάλισμα» (1956) και «Εγώ είμαι ένα παλιόπαιδο» (1962) σε μουσική δική του, «Οι γλάροι» (1960) του Νίκου Μεϊμάρη (η περίφημη εισαγωγή του αποτέλεσε το σήμα των μουσικών εκπομπών της Columbia επί δεκαετίες), «Μείνε αγάπη μου κοντά μου» (1961) του Βασίλη Τσιτσάνη, «Κάποιο πρωινό στον Πειραιά» (1963) του Μίκη Θεοδωράκη, «Κάθε λιμάνι και καημός» (1963) του Γιώργου Κατσαρού (από την ταινία «Το κάθαρμα»), «Όνειρο δεμένο» (1964) του Σταύρου Ξαρχάκου (από την ταινία «Λόλα») και «Φθινόπωρο» (1965) του Γιώργου Ζαμπέτα. 

Τους στίχους, μεταξύ άλλων, υπογράφουν και οι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, Κώστας Βίρβος, Χρήστος Κολοκοτρώνης, Χαράλαμπος Βασιλειάδης, Πυθαγόρας, Βαγγέλης Γκούφας και Δημήτρης Χριστοδούλου. Μαζί με τον ερμηνευτή στα περισσότερα τραγούδια ακούγεται ως δεύτερη φωνή η διαχρονική του συνεργάτιδα Ρία Κούρτη, ενώ σε μερικά τραγούδια τον συνοδεύουν η Βούλα Γκίκα, η Μαρίκα Νίνου, η Μαίρη Λίντα, η Μπέμπα Φινέτη και η Ζωή Παναγιώτου. 

Ελένη Καραΐνδρου: Τρωάδες (2002)

Με αφορμή τα σημερινά γενέθλια της μεγάλης Ελληνίδας συνθέτριας Ελένης Καραΐνδρου που γεννήθηκε στις 25 Νοεμβρίου 1941 και παραμένει - στα 84 ήδη χρόνια της - πάντα ενεργή και δημιουργική, θα ήθελα να σταθούμε σε μια ξεχωριστή στιγμή της συνθετικής της δημιουργίας μέσα από το πραγματικά αχανές έργο της για το θέατρο. Άλλωστε η ιδιαιτερότητα της κορυφαίας δημιουργού έγκειται στο γεγονός ότι το σύνολο σχεδόν του έργου της είναι γραμμένο για σκηνική χρήση, είτε αυτή είναι το θέατρο, είτε ο κινηματογράφος και η μικρή οθόνη. Κι αν η πολύχρονη συμπόρευσή της με τον κινηματογραφικό σκηνοθέτη Θόδωρο Αγγελόπουλο την έκανε διάσημη και πέρα από τα ελληνικά σύνορα, στο χώρο του θεάτρου, ένα χώρο εκ των πραγμάτων λιγότερο προβεβλημένο, η ισόβια κυριολεκτικά συμπόρευσή της με τον θεατρικό σκηνοθέτη και σύζυγό της Αντώνη Αντύπα (1941-2014) έχει απορροφήσει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς της μέσα από δεκάδες σκηνικές δημιουργίες, μέρος των οποίων αποτυπώθηκε σε δυο άρτιες ψηφιακές εκδόσεις της Μικρής Άρκτου, πρώτα το 2010 με το τριπλό άλμπουμ «Μουσική για το θέατρο» και στη συνέχεια το 2015 με το διπλό άλμπουμ «Μουσική και τραγούδια για το Θέατρο».

Από τη γόνιμη συνεργασία λοιπόν της Ελένης Καραΐνδρου με τον Αντώνη Αντύπα επέλεξα σήμερα μια αυτοτελή έκδοση θεατρικής μουσικής που αφορά στο αρχαίο ελληνικό θέατρο και πιο συγκεκριμένα στην τραγωδία «Τρωάδες» του Ευριπίδη (480-406 π.Χ.), η οποία διδάχθηκε στην κλασική Αθήνα την άνοιξη του 415 π.Χ. και χάρισε στον ποιητή το 2ο βραβείο. Το έργο γράφτηκε σε μια φορτισμένη χρονική συγκυρία, καθώς μαίνονταν ακόμη ο Πελοποννησιακός Πόλεμος κι ετοιμαζόταν η εκστρατεία στην Σικελία, ενώ βάραινε έντονα τις συνειδήσεις των Αθηναίων πολιτών η πρόσφατη σφαγή των Μηλίων. Όλη αυτή η ατμόσφαιρα φαίνεται πως επηρέασε βαθιά τον Ευριπίδη ενεργοποιώντας τα αντιπολεμικά του αντανακλαστικά. Οι "Τρωάδες" λοιπόν αποτελούν ένα αιώνιο αντιπολεμικό μανιφέστο που με τόλμη αναδεικνύει την ανέλπιδη μοίρα των γυναικών της εκπορθημένης Τροίας επικεντρώνοντας στην τραγική φιγούρα της Εκάβης, αλλά και στην τραγική μοίρα όλων των γυναικών που μετατράπηκαν σε λάφυρα των εκπορθητών Αχαιών.  

Το μεγάλο αυτό έργο, βασισμένο στην έγκυρη νεοελληνική απόδοση του Κ.Χ. Μύρη (Γεωργουσόπουλου) και σκηνοθετημένο από τον Αντώνη Αντύπα, παρουσιάστηκε στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου στο πλαίσιο του ετήσιου φεστιβάλ το καλοκαίρι του 2001. Τη μουσική της παράστασης έγραψε η Ελένη Καραΐνδρου συνθέτοντας μια μακρόσυρτη ελεγεία ήχων με ανατολίτικα όργανα (πολίτικη λύρα, κανονάκι, νέι, σαντούρι, λαούτο, ούτι, άρπα και κρουστά) «που χάνονται στα βάθη των αιώνων» σαν ένας οδυνηρός αντίλαλος της διαχρονικής φρίκης που προκαλεί ο πόλεμος. Ιδού πώς είδε το έργο η ίδια η συνθέτρια:

«...Όταν η παράσταση ξεδιπλώθηκε κάτω από τον έναστρο θόλο της Επιδαύρου, η μουσική πήρε τη θέση της, οι φωνές των γυναικών ενώθηκαν σε μιαν "ωδή των δακρύων" και όλα έγιναν ένα! Ήχοι, φωνές, χρώματα, λέξεις, κινήσεις, φως. Για μια ακόμη φορά στον ιερό χώρο της Επιδαύρου υψώθηκε η φωνή του ποιητή, της υπέρβασης, όπως τότε, το 415 π.Χ., όταν πάσχιζε με τις Τρωάδες του να αποτρέψει τους συμπολίτες του από τον παραλογισμό του πολέμου, διδάσκοντας τότε, όπως και τώρα, τον κόσμο ολόκληρο πως δεν υπάρχουν νικητές και νικημένοι, υπάρχει μόνο φρίκη και παραλογισμός. Και τότε, εκείνο το βράδυ στην Επίδαυρο, στις 31 Αυγούστου 2001, είδα στρατιές λαών ξεριζωμένων να διασχίζουν αργά τη σκηνή του αρχαίου θεάτρου και να περνάνε αμίλητοι: Αρμένιοι, Πόντιοι, Έλληνες της Σμύρνης, Εβραίοι, Κούρδοι, Κοσοβάροι, Αφγανοί... Είδα την περιφορά του μικρού Αστυάνακτα νεκρού και δάκρυσα για τη γενοκτονία των λαών κι ένιωσα ευγνωμοσύνη που αξιώθηκα να βιώσω μια τέτοια οδυνηρή στιγμή αυτογνωσίας...».

Στην παράσταση έλαβαν μέρος οι ηθοποιοί: Άρης Λεμπεσόπουλος, Γιάννα Νικολοπούλου, Μάρθα Βούρτση, Γεράσιμος Σκιαδαρέσης, Ταμίλα Κουλίεβα, Μάνια Παπαδημητρίου και Μπέσσυ Μάλφα. Επικεφαλής του φωνητικού συνόλου ήταν η σοπράνο Βερόνικα Ηλιοπούλου, ενώ τη χορωδία διηύθυνε ο Αντώνης Κοντογεωργίου. Στην ορχήστρα έλαβαν μέρος οι μουσικοί: Σωκράτης Σινόπουλος (πολίτικη λύρα, λαούτο), Χρήστος Τσιαμούλης (νέι, ούτι), Πάνος Δημητρακόπουλος (κανονάκι), Ανδρέας Κατσιγιάννης (σαντούρι), Maria Bildea (άρπα) κ.ά. Την παραγωγή για λογαριασμό της γερμανικής δισκογραφικής εταιρείας ECM υπογράφει ο σπουδαίος Γερμανός παραγωγός Manfred Eicher. Ο διεθνής τύπος υποδέχθηκε την έκδοση με διθυραμβικές κριτικές για τη μουσική της Καραΐνδρου, αξιώνοντάς την μάλιστα και με μια υποψηφιότητα για το διεθνές μουσικό βραβείο Grammy.

Μαργαρίτα Ζορμπαλά: Στην άκρη ενός φιλιού (2000)

Για το κλείσιμο αυτού του αφιερώματος στη δισκογραφία της εκλεκτής ερμηνεύτριας Μαργαρίτας Ζορμπαλά κράτησα τον κορυφαίο δίσκο της προσωπικής της καριέρας, ο οποίος κυκλοφόρησε το 2000 από την ετικέτα His Master's Voice της ΕΜΙ, σε μια περίοδο που την ευθύνη της παραγωγής είχε ο Θάνος Μικρούτσικος. Ο δίσκος φέρει τον ποιητικό τίτλο «Στην άκρη ενός φιλιού» που προέρχεται από τον τίτλο του ομώνυμου τραγουδιού, ενώ τη γενική ευθύνη της πολύ προσεγμένης αυτής έκδοσης φέρει η έμπειρη στιχουργός Λίνα Νικολακοπούλου, η οποία, όπως είναι φυσικό, υπογράφει και τους στίχους πολλών τραγουδιών του δίσκου.

Από το ένθετο σημείωμα της Λίνας Νικολακοπούλου πληροφορούμαστε ότι ο δίσκος ήρθε ως επιστέγασμα της συμμετοχής της ερμηνεύτριας σε μια μεγάλη συναυλία που διοργάνωσε η στιχουργός το 1999 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών με τίτλο «Να ξαναφέρουμε την Ευρυδίκη στο φως». Είχε προηγηθεί πάντως η εμπλοκή της ερμηνεύτριας και στην παλιότερη παράσταση «Άγριο μέλι», όπου είχε γράψει τη μουσική ο Θάνος Μικρούτσικος. Από εκείνη τη συνεργασία κρατήθηκε το ομώνυμο τραγούδι που ενσωματώθηκε στο δίσκο. 

Ο δίσκος περιλαμβάνει δεκατέσσερα συνολικά τραγούδια, τα μισά από τα οποία είναι σε δεύτερη εκτέλεση ή διασκευή. Τα πρωτότυπα τραγούδια υπογράφονται από τους συνθέτες Θάνο Μικρούτσικο, Αντώνη Μιτζέλο και Αχιλλέα Περσίδη, όλα υπέροχες λυρικές στιγμές που δίνουν την ευκαιρία στην ερμηνεύτρια να ξεδιπλώσει το ταλέντο και την εκφραστική της δύναμη. Από τα τραγούδια σε δεύτερη εκτέλεση τα τρία είναι ελληνικά σε μουσική των Μίκη Θεοδωράκη («Δρόμοι παλιοί»), Θάνου Μικρούτσικου («Θάλασσα») και Λαυρέντη Μαχαιρίτσα («Πόσο σε θέλω»). Τα υπόλοιπα τέσσερα αποτελούν διασκευή ξένων τραγουδιών με τις υπογραφές δημιουργών από διάφορα μέρη του κόσμου, δηλαδή της Κουβανέζας κιθαρίστριας και τραγουδοποιού Maria Teresa Vera («Veinte anos»), του Βραζιλιάνου τζαζ κιθαρίστα και συνθέτη Luiz Floriano Bonfa («Manha de carnaval»), του παλιού Γάλλου συνθέτη Pierre Mac-Orlan («Στην άκρη ενός φιλιού») και του Ρωσολιθουανού συνθέτη Oscar Strok  («Η πεταλούδα της φωτιάς»). Τα δυο τελευταία τραγούδια είναι μεταφερμένα στα ελληνικά από τη Λίνα Νικολακοπούλου.

Ένα χρόνο μετά την κυκλοφορία αυτού του δίσκου η Μαργαρίτα Ζορμπαλά μας έδωσε μια πολύ όμορφη ζωντανή ηχογράφηση από συναυλία που έδωσε στο αρχαίο θέατρο Κουρίου (κοντά στη Λεμεσό) με τίτλο «Νύχτα μαγικιά», ενώ το 2003 ολοκλήρωσε την προσωπική της εμπλοκή στη δισκογραφία με το άλμπουμ «Νερό κι αλάτι» του Νίκου Ζούδιαρη, για να περιοριστεί στα επόμενα χρόνια σε λιγοστές σκόρπιες ηχογραφήσεις μεμονωμένων τραγουδιών, παράλληλα με αρκετές ζωντανές εμφανίσεις στην Ελλάδα και την Κύπρο.