Σε δεύτερη γραφή / Μίκης Θεοδωράκης: Επιτάφιος κατά Σταύρο Ξαρχάκο (2004)

Περνώντας σήμερα στον Μίκη Θεοδωράκη και στα έργα του που γνώρισαν επανεκτελέσεις, είμαστε αναγκασμένοι πριν απ' όλα να κάνουμε μιαν αυτονόητη επισήμανση: Πρόκειται για μια κατάσταση πραγματικά χαώδη! Σκεφτείτε ότι δεν είναι καν εύκολο να υπάρξει μια οριστική και ολοκληρωμένη καταγραφή των έργων του σε πρώτη εκτέλεση, οπότε αντιλαμβάνεται κανείς σε τι απροσδιόριστο πεδίο εισέρχεται προσπαθώντας να εντοπίσει τις "δεύτερες" (ή και ...εκατοστές ακόμη!) εκτελέσεις! Για το λόγο αυτό το μικρό μας αφιέρωμα θα περιοριστεί σε μερικά από τα κορυφαία έργα του από την πρώτη δημιουργική του φάση στο χώρο του τραγουδιού. Και μοιραία η αρχή θα γίνει από το πιο εμβληματικό έργο της "έντεχνης" λαϊκής μας μουσικής, δηλαδή τον "Επιτάφιο" από την ομώνυμη ποιητική σύνθεση του Γιάννη Ρίτσου.

Θυμίζω εν συντομία - μιας και αυτά τα έχουμε ήδη αναλύσει σε άλλες ευκαιρίες - ότι το ποιητικό κείμενο γράφτηκε το 1936 με αφορμή το θρήνο μιας μάνας για τη δολοφονία του παιδιού της σε μεγάλη απεργία καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη. Ο συνθέτης μελοποίησε οκτώ μέρη του έργου ευρισκόμενος ακόμη στο Παρίσι το 1958. Το 1960 έγινε η πρώτη ηχογράφησή του με ενορχήστρωση του Μάνου Χατζιδάκι κι ερμηνεία της Νάνας Μούσχουρη, ενώ αμέσως μετά ο ίδιος ο Μίκης ηχογράφησε εκ νέου το έργο με τη φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση. Ακολούθησε άλλη μια εκτέλεση με τη Μαίρη Λίντα (1961) και μια τέταρτη το 1964 με τη Χορωδία Τρικάλων της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου! Η πορεία του έργου υπήρξε θριαμβευτική τα επόμενα χρόνια γνωρίζοντας ασταμάτητες επανεκτελέσεις, ενίοτε μάλιστα κι εκτός συνόρων (Hege Tunaal), ενώ υπήρξαν ακόμη και μεταγραφές για σόλο κλασική κιθάρα (John Williams, Ιάκωβος Κολανιάν).

Η κορύφωση αυτής της λαμπρής διαδρομής ήρθε το 2000, όταν παρουσιάστηκε το έργο στο Ηρώδειο στις 2 Οκτωβρίου με εντελώς καινούργια ενορχήστρωση που επιμελήθηκε ο Σταύρος Ξαρχάκος, προσωπικός φίλος του Μίκη και σπουδαίος ενορχηστρωτής, που εκείνο τον καιρό διηύθυνε την εξαιρετική Κρατική Ορχήστρα Ελληνικής Μουσικής (ΚΟΕΜ), με την οποία είχε τη δυνατότητα να αναδείξει πολλά έργα του ελληνικού ρεπερτορίου με νέα οπτική.

Ο "κατά Ξαρχάκο" λοιπόν "Επιτάφιος" αποτελεί αναμφίβολα μιαν εντελώς καινούργια πρόταση. Πρόκειται για πολύ δυναμική ερμηνεία που περισσότερο τείνει προς την πολεμική ιαχή και ελάχιστα θυμίζει θρήνο χαροκαμένης μάνας! Η λαϊκή ελεγεία του Μίκη έδωσε τη θέση της σε μια καινούργια σύνθεση επικών διαστάσεων που έστησε ο Σταύρος Ξαρχάκος και ερμήνευσε συγκλονιστικά η Μαρία Σουλτάτου. Ακόμη και η διάρκεια κάθε τραγουδιού τεντώνεται στα άκρα, έτσι που κάποια μέρη να διαρκούν 7-8 λεπτά με ευφάνταστους και τολμηρούς αυτοσχεδιασμούς στη ρυθμική αγωγή. Ο Ξαρχάκος βρήκε πρόσφορο έδαφος για τις ανεξάντλητες ενορχηστρωτικές ιδέες που διακρίνουν κάθε προσέγγισή του σε παλιό υλικό, είτε από το χώρο του ρεμπέτικου, είτε και από τον πιο οικείο χώρο του "έντεχνου" τραγουδιού, όπου ανατρέχει ασταμάτητα. Έχοντας μάλιστα στη διάθεσή του μια τόσο ικανή ορχήστρα καταφέρνει να φτάσει τις αναζητήσεις του σε εντελώς οριακά σημεία.

Κοντολογίς, θα έλεγα ότι το αποτέλεσμα ηχεί εντυπωσιακό. Ίσως και συναρπαστικό, καθώς μια λαϊκή ορχήστρα πραγματικά καταφέρνει να ισορροπεί θαυμαστά μεταξύ λαϊκών και συμφωνικών ηχοχρωμάτων με την επιδέξια διεύθυνση του Ξαρχάκου. Προσωπικά, θα έλεγα πως το αποτέλεσμα δικαιώνει τον τίτλο που τελικά δόθηκε στο ηχογράφημα που κυκλοφόρησε σε δίσκο το 2004 από τη Legend. Γιατί αυτός είναι πράγματι ένας Επιτάφιος κατά Σταύρο Ξαρχάκο, ενώ φοβούμαι πως ο Μίκης είναι ολοκληρωτικά απών!

(c) CD | Legend | 2004 | Πηγή: d58