100 Χρόνια Μάνος Χατζιδάκις: Ι. Σκηνική μουσική (1945-1966)

Το περασμένο καλοκαίρι γιορτάστηκαν πανηγυρικά τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Μίκη Θεοδωράκη και η αλήθεια είναι ότι η επέτειος αυτή έχει τιμηθεί και συνεχίζει να τιμάται με πολύ έντονο τρόπο, αντάξιο το μεγάλου μεγέθους του δημιουργού. 

Η μοίρα ωστόσο το θέλησε την ίδια χρονιά να έχουμε και μια δεύτερη εκατονταετηρίδα, η οποία μάλλον έχει παραμεληθεί κάπως μπροστά στη λαμπρότητα της πρώτης επετείου κι αυτό είναι άδικο. Γιατί σήμερα, 22 Οκτωβρίου 2025, συμπληρώνονται τα 100 χρόνια από τη γέννηση του ετέρου των Διόσκουρων της μουσικής μας, του Μάνου Χατζιδάκι, ο οποίος έφυγε από κοντά μας λίγο βιαστικά πριν από 31 χρόνια σε ηλικία 69 ετών, δηλαδή έζησε 27 χρόνια λιγότερα από τον μεγάλο συνοδοιπόρο του! Κι επειδή θεωρώ ότι ο Μάνος και ο Μίκης ή ο Μίκης και ο Μάνος δεν μπορούν να μπουν σε κάποιου είδους ζυγαριά, για να αποτιμήσουμε την αξία ή την υπεροχή κάποιου από τους δύο, η δική μου συμβολή στην επέτειο του Μάνου θα είναι ακριβώς ισότιμη μ' αυτήν που αφιέρωσα προ τιμήνου στον Μίκη, παρουσιάζοντας ένα τετραπλό αφιέρωμα μοιρασμένο στις εξής θεματικές ενότητες: Ι. Σκηνική μουσική, ΙΙ. Μουσική για τον κινηματογράφο, ΙΙΙ. Οι μεγάλοι κύκλοι τραγουδιών, IV. Οργανική μουσική.

Ξεκινώ λοιπόν το αφιέρωμα με την ενότητα της Σκηνικής Μουσικής, δηλαδή της μουσικής που έγραψε ο Μάνος Χατζιδάκις για τη θεατρική σκηνή, είτε ως μουσική επένδυση σε θεατρικές παραστάσεις, είτε σε μορφή μπαλέτου. Και καταθέτω εξαρχής μια πολύ βασική επισήμανση: Η σκηνική μουσική του μεγάλου συνθέτη είναι το σημαντικότερο και συγχρόνως το πιο αδικημένο κομμάτι του έργου του, γιατί δυστυχώς στο μεγαλύτερο ποσοστό της παραμένει ανέκδοτη. Ήδη από το 1944 ο μόλις 19χρονος δημιουργός μας έδωσε τα πρώτα δείγματα του ενδιαφέροντός του για το είδος αυτό επενδύοντας μουσικά την παράσταση «Ο τελευταίος ασπροκόρακας» του Αλέξη Σολομού σε σκηνοθεσία του Καρόλου Κουν, ο οποίος στάθηκε και ο μεγάλος καλλιτεχνικός του μέντορας επί πολλά χρόνια. Ακολούθησαν δεκάδες άλλες θεατρικές δουλειές, από τις οποίες αναφέρω ενδεικτικά μερικές: «Το καλοκαίρι θα θερίσουμε» (1945), «Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα» (1946), «Γυάλινος κόσμος» (1946), «Αντιγόνη» (1947), «Ο ματωμένος γάμος» (1948), «Μαρσύας» (1949), «Λεωφορείον ο Πόθος» (1949), «Το καταραμένο φίδι» (1950), «Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας» (1952), «Μήδεια» (1956), «Τριαντάφυλλο στο στήθος» (1956), «Η ερημιά» (1957), «Λυσιστράτη» (1957), «Ο κύκλος με την κιμωλία» (1957), «Θεσμοφοριάζουσες» (1958), «Η αυλή των θαυμάτων» (1958), «Παραμύθι χωρίς όνομα» (1959), «Όρνιθες» (1959/1964), «Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι» (1959), «Ευρυδίκη» (1960), «Το γλυκό πουλί της νιότης» (1960), «Ρινάλδος και Αρμίδα» (1961), «Απόψε αυτοσχεδιάζουμε» (1961), «Η κλέφτρα του Λονδίνου» (1961), «Βάκχες» (1962), «Οδός Ονείρων» (1962), «Καίσαρ και Κλεοπάτρα» (1962), «Μαγική πόλις» (1963), «Ο καπετάν Μιχάλης» (1966). Στη συνέχεια ο συνθέτης εγκαταστάθηκε στην Αμερική, όπου καταπιάστηκε κυρίως με την κινηματογραφική μουσική, ενώ για τη σκηνή έγραψε τη μουσική της παράστασης «Ilya Darling» (1967) που ανέβηκε στο θέατρο Broadway (Νέα Υόρκη). Μετά τον επαναπατρισμό του (1972) η προτεραιότητα δόθηκε στο τραγούδι και σε άλλες παράλληλες δραστηριότητες (κυρίως η διεύθυνση του Τρίτου Προγράμματος), ενώ η τελευταία σημαντική θεατρική του δουλειά ήταν η «Πορνογραφία» (1982) και μάλιστα σε δική του σκηνοθεσία.

Όπως προανέφερα, το μεγαλύτερο μέρος της σκηνικής μουσικής του Μάνου Χατζιδάκι παραμένει ανέκδοτο, ενώ ελάχιστες είναι οι ολοκληρωμένες δισκογραφικές εκδόσεις με το συγκεκριμένο περιεχόμενο. Ξεχωρίζουν οι εξής: Απόψε αυτοσχεδιάζουμε (1961), Οδός Ονείρων (1962), Όρνιθες (1964), Καίσαρ και Κλεοπάτρα (1964), Ο καπετάν Μιχάλης (1966) και Πορνογραφία (1982). Αρκετά πάντως τραγούδια από τις ανέκδοτες αυτές μουσικές ηχογραφήθηκαν ανεξάρτητα και συνήθως αρκετά χρόνια αργότερα από την εποχή των παραστάσεων και φυσικά με διαφορετικούς ερμηνευτές από αυτούς που τα ερμήνευσαν επί σκηνής. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις των τραγουδιών από τις παραστάσεις «Το καλοκαίρι θα θερίσουμε» (1945) και «Μήδεια» (1956) που τα βρίσκουμε στις πολύ μεταγενέστερες δισκογραφικές εκδόσεις Άμα λευτερωθεί η Κρήτη (1971) και Ο Μεγάλος Ερωτικός (1972).

Η συλλογή που σας παρουσιάζω περιλαμβάνει 24 θεατρικά τραγούδια κι ένα οργανικό θέμα του Μάνου Χατζιδάκι παρμένα από 15 θεατρικές παραστάσεις που παρουσιάστηκαν επί σκηνής κατά την περίοδο 1945-1966, η οποία υπήρξε και η πιο γόνιμη του συνθέτη στο συγκεκριμένο πεδίο. Τα  περισσότερα τραγούδια είναι από μεταγενέστερες εκτελέσεις που ωστόσο είναι οι πρώτες δισκογραφημένες, όπως αυτές με τη φωνή της Νάνας Μούσχουρη, του Λάκη Παππά, του Δημήτρη Ψαριανού και της Λίτσας Σακελλαρίου. Δε λείπουν φυσικά και οι πρώτες ερμηνείες με τους ίδιους ερμηνευτές των αυθεντικών παραστάσεων, όπως του Γιώργου Μούτσιου, της Μελίνας Μερκούρη, της Ζωής Φυτούση, της Βούλας Ζουμπουλάκη, της Έλσας Μαργαρίτη και του Γιώργου Ρωμανού. Ένα τραγούδι («Είμ' αητός χωρίς φτερά») το ερμηνεύει ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης από την παράσταση «Μαγική πόλις» (1963), αλλά σε δεύτερη εκτέλεση, αφού το συγκεκριμένο τραγούδι είχε πρωτοακουστεί από τον Διαμαντή Πανάρετο στην προγενέστερη ταινία «Αγάπη και θύελλα» (1961).

(c) Συλλογή | Philips, Minos-EMI | 1958-1972 | Πηγή: d58