Νίκος Μαμαγκάκης: Βάκχες (1969)

Οι "Βάκχες" του Ευριπίδη αποτελούν αναμφισβήτητα ένα από τα προσφιλή κλασικά έργα των Ελλήνων συνθετών, οι οποίοι συχνά καταπιάστηκαν μαζί του με αφορμή διάφορες παραστάσεις και κατέθεσαν εκλεκτές μουσικές συνθέσεις. Το 1962 ο Μάνος Χατζιδάκις μας έδωσε τη δική του εκδοχή με μια ανέκδοτη σύνθεση αφιερωμένη στην Κατίνα Παξινού. Το 1969 ο Νίκος Μαμαγκάκης ηχογράφησε έναν ολόκληρο δίσκο αφιερωμένο στο ίδιο έργο. Είδαμε επίσης ήδη τη δουλειά του Πέτρου Ταμπούρη (2001), ενώ στο Δισκοβόλο υπάρχει από καιρό και η πιο πρόσφατη μουσική εργασία πάνω στο έργο από τον συνθέτη Γιάννη Μεταλλινό (2017). 

Η οργιαστική δράση των Μαινάδων (Βακχών ή Βακχίδων) και ο έντονα εκστασιακός χαρακτήρας της πλοκής του έργου έδωσαν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία στον πολυμήχανο συνθέτη Νίκο Μαμαγκάκη να γράψει ένα avantgarde μουσικό έργο εμφανώς αυτοσχεδιαστικό με εναλλασσόμενα δυναμικά κρεσέντο και ντεκρεσέντο μέσα από μια ευφάνταστη ενορχήστρωση. Ένα ηλεκτρονικό υπόστρωμα με επίμονη παρουσία κρουστών και πνευστών οργάνων υποδέχεται τον ακανόνιστο βηματισμό του αλλόφρονος χορού. Με τη συμμετοχή του ποιητή-στιχουργού Δημήτρη Ιατρόπουλου επιλέχθηκαν αποσπάσματα από τα χορικά του έργου (πάροδος και τρία στάσιμα), τα οποία αποδίδονται στο πρωτότυπο. Το φλάουτο της Στέλλας Γαδέδη χρωματίζει ανάλαφρα την ορχήστρα με τη διακριτική του παρουσία. Το έργο έχει πειραματικό χαρακτήρα, όπως άλλωστε το ομολογεί με την γνωστή του παρρησία ο ίδιος ο συνθέτης με την έκφραση "προσπάθεια" που συνοδεύει τον τίτλο. Είναι γραμμένο σε φόρμα μουσικής μπαλέτου και η πρώτη του εκτέλεση προορίζονταν για την παρουσίαση της τραγωδίας του Ευριπίδη στο Πανεπιστήμιο του Western Illinois. Τη διδασκαλία του χορού φρόντισε η Άννα Δεβάρη.

Η έκδοση περιλαμβάνει ένα εξαιρετικά κατατοπιστικό μουσικολογικό σημείωμα του μεγάλου δάσκαλου και μουσικολόγου Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου, το οποίο παραθέτω αυτούσιο:

Στη μεταφορά αρχαίων θεμάτων και μύθων στο πλαίσιο της σύγχρονης τέχνης, ιδιαίτερα όπου η μουσική καλείται να παίξει ένα σημαντικό ρόλο, θα βρούμε τους πιο υπεύθυνους συνθέτες να παίρνουν πολλές διαφορετικές στάσεις. 0 Μαμαγκάκης αντιμετωπίζει εδώ πρωτότυπα και κομψά το δύσκολο αυτό πρόβλημα. Χρησιμοποιεί κυρίως μουσική για μαγνητοταινία, που βασίζεται σε μετασχηματισμένους ήχους οργάνων ή φωνών. Εισάγει όμως επίσης και μερικά απ' τ' αγαπημένα του ελληνικά λαϊκά όργανα (κρητική λύρα, σαντούρι κ.λπ.), είτε με ελαφρά μόνο αλλοιωμένους ήχους (άρα εντελώς αναγνωρίσιμους) είτε με πιο έντονα παραμορφωμένους ήχους (που επομένως μόλις μπορούν να ταυτιστούν), πάντα σε συνδυασμό με την «ηλεκτρονική» μουσική του. Έτσι το ηλεκτρονικό αυτό μέσο, αφηρημένο κι απόκοσμο, δημιουργεί ένα αίσθημα παραδοξότητας, αποστάσεως, αναμονής, αλλά και παραζάλης, ακόμη κι εξάρσεως στα κατάλληλα σημεία, ενώ η ανάλαφρη μετασχηματισμένη φολκλοριστική πινελιά, που μόλις αναγνωρίζεται, δημιουργεί μιαν αμυδρή, υποσυνείδητη σύνδεση με «ελληνικά» πρότυπα, και με την ηθελημένη παραμόρφωσή τους δημιουργεί την εντύπωση της αρχαιότητας, θα μπορούσε κάποιος να πει. Συχνά, τη μουσική του την κρατά σ' ένα χαμηλό δυναμικό επίπεδο, πιανίσιμο ή και λιγότερο, με ανεπαίσθητες εσωτερικές μεταλλαγές που δημιουργούν ένα αίσθημα αμφιβολίας, αοριστίας, ακόμη κι ένα είδος «προλόγου στην έκσταση». Αλλού βρίσκουμε γρήγορες αντιθετικές κινήσεις σαν απότομες βουνοπλαγιές, αλλού σύννεφα στικτών ήχων που εναλλάσσονται με το κύριο ηχητικό υπόστρωμα και το ζωντανεύουν δίνοντάς του την ποικιλία και την προσωπικότητα του. Στο Θρήνο για τον Πενθέα, για παράδειγμα, ένα τέτοιο παρατεταμένο ηλεκτρονικό continuum στο πιανίσιμο, που τονίζεται από περισσότερο ή λιγότερο ακανόνιστες διαστίξεις των ελαφρά μετασχηματισμένων λαϊκών οργάνων, ανεβαίνει βαθμιαία σ' ένα συγκρατημένο κορύφωμα, όπου προστίθεται ένα σύμπλοκο μείγμα παραμορφωμένων φωνών, που θα καταλήξει να σβήσει πάλι στην παράξενη αρχική παραζάλη, που είχε δημιουργήσει έναν απόκοσμο, μισοπραγματικό, νεφελώδη, συγκλονιστικά ονειρικό κόσμο. Ένας παράξενος ηχητικός κόσμος, αφηρημένος ή ονειρικός, διαποτίζει το έργο αυτό και βοηθά τον ακροατή να μεταφερθεί μακριά, ίσως πιο κοντά στην αρχαιότητα. 

(c) CD | Lyra | 1969 (2009) | Πηγή: d58