Μάνος Χατζιδάκις-Νίκος Γκάτσος: Τα πρώτα τους τραγούδια (1949-1965)

Στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού είναι πολλές οι περιπτώσεις πολύχρονης και γόνιμης συμπόρευσης, ενίοτε σε βαθμό ταύτισης, πολλών συνθετών και στιχουργών μας. Θυμίζω μερικές χαρακτηριστικές: Ο Γιώργος Κατσαρός με τον Πυθαγόρα, ο Μίμης Πλέσσας. ο Μάνος Λοΐζος και ο Γιάννης Σπανός με τον Λευτέρη Παπαδόπουλο, ο Γιάννης Μαρκόπουλος με τον Κ.Χ. Μύρη, ο Νότης Μαυρουδής με τον Γιάννη Κακουλίδη, ο Γιώργος Ζαμπέτας με τον Δημήτρη Χριστοδούλου, ο Νίκος Ξυδάκης με τον Θοδωρή Γκόνη, ο Σταμάτης Κραουνάκης με τη Λίνα Νικολακοπούλου και αρκετοί άλλοι.

Υπάρχει όμως και μία μοναδική περίπτωση συμπόρευσης όπου οι δυο δημιουργοί συνδέθηκαν με ένα δεσμό ισόβιο και σχεδόν αποκλειστικό. Είναι η περίπτωση του Μάνου Χατζιδάκι (1925-1994) με τον Νίκο Γκάτσο (1911-1992), ενός κορυφαίου συνθέτη με τον αναμφισβήτητα κορυφαίο στιχουργό που ανέδειξε το ελληνικό τραγούδι. Από την αρχή της γνωριμίας τους μέχρι το τέλος του βίου τους συμπορεύτηκαν αρμονικά και δημιουργικά, καταθέτοντας ένα έργο θεμελιώδες, βαριά παρακαταθήκη για τις σημερινές και τις επόμενες γενεές. 

Σ' αυτούς λοιπόν τους δύο μεγάλους σκαπανείς του "έντεχνου" λαϊκού μας τραγουδιού είναι αφιερωμένη η νέα θεματική ενότητα που ανοίγουμε σήμερα στον Δισκοβόλο. Θα σταθούμε βέβαια αναλυτικά στους ολοκληρωμένους κύκλους τραγουδιών που έχουν αφήσει βαθύ αποτύπωμα στην ελληνική δισκογραφία κατά το διάστημα 1965-2005, δηλαδή ακόμη και μετά το θάνατό τους, αφού όμως προηγηθεί μια αναγκαία καταγραφή των ανεξάρτητων στιγμών που μας χάρισαν κατά την πρώτη περίοδο της συνεργασίας τους στο διάστημα 1949-1965, μέχρι δηλαδή την έκδοση του "Ματωμένου Γάμου" και κυρίως της "Μυθολογίας".

α) Τραγούδια για το θέατρο και τον κινηματογράφο:

Η πρώτη γνωριμία των δύο ανδρών έγινε στα χρόνια της γερμανικής κατοχής εκεί στο περίφημο πατάρι του Λουμίδη, λίγο πριν εκδοθεί η "Αμοργός" (1943). Δυο χρόνια αργότερα εκδόθηκε η ελληνική απόδοση του "Ματωμένου Γάμου" του Lorca από τον Νίκο Γκάτσο, πάνω στην οποία βασίστηκε η ιστορική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης τη σεζόν 1947-48, για την οποία κλήθηκε από τον Κάρολο Κουν ο μόλις 22χρονος Χατζιδάκις να γράψει τη μουσική. Τότε λοιπόν γράφτηκαν τα υπέροχα τραγούδια του έργου που πολύ αργότερα (1965) ηχογραφήθηκαν σε δίσκο με τη φωνή του Λάκη Παππά. 

Λίγο αργότερα (1949) πάλι για το Θέατρο Τέχνης ο Χατζιδάκις έγραψε τη μουσική της παράστασης "Λεωφορείον ο Πόθος" του Tennessee Williams, όπου ακούστηκε για πρώτη φορά με τη φωνή της Μελίνας Μερκούρη το εμβληματικό τραγούδι "Χάρτινο το φεγγαράκι" σε ελληνικούς στίχους του Νίκου Γκάτσου με στίχους ελαφρά διαφοροποιημένους από την τελική εκδοχή που γνωρίσαμε και αγαπήσαμε μετέπειτα από τη Νάνα Μούσχουρη (1958), αλλά και από τις αμέτρητες μεταγενέστερες επανεκτελέσεις του. Για την ιστορία, όπως μας πληροφορεί ο εξαίρετος ιστορικός της μουσικής Γιώργος Β. Μονεμβασίτης, να πούμε ότι οι στίχοι του τραγουδιού πρωτακούστηκαν στη θεατρική παράσταση "The Great Maggo" (1933) και από εκεί πήρε το τραγούδι ο σκηνοθέτης Elia Kazan και το ενσωμάτωσε στην παράσταση "A Streetcar Named Desire" που ανέβασε το 1947 στο Broadway.

Πέρασαν σχεδόν δέκα χρόνια μετά τη σημαδιακή εκείνη συνάντησή τους, μέχρι να ξαναβρεθούν οι δυο δημιουργοί. Κι αυτό συνέβη το 1958, χρονιά που σηματοδοτεί το ξεκίνημα μιας πολύ παραγωγικής συνεργασίας, είτε με ανεξάρτητα τραγούδια, είτε με τραγούδια για τον κινηματογράφο και το θέατρο και με κύριο όχημα αρχικά την περιζήτητη φωνή της Νάνας Μούσχουρη.

Το 1960 συνεργάστηκαν στο soundtrack της γερμανικής ταινίας "Ελλάς, η χώρα των ονείρων", όπου περιλαμβάνονται τα τραγούδια: "Τραγούδι της Αθήνας", "Κι αν θα διψάσεις", "Τώρα που πας στην ξενιτιά", "Το πέλαγο είναι βαθύ", "Σαν σφυρίξεις τρεις φορές". Στον Γκάτσο ανήκουν οι στίχοι των τριών πρώτων. Τα ερμήνευσε η Νάνα Μούσχουρη. Αξιοσημείωτο με τα τραγούδια αυτά είναι ότι εδώ έχουμε την πρώτη προσέγγιση του συνθέτη στο μεγάλο ποίημα "Αμοργός" του Νίκου Γκάτσου, ένα έργο που θα βασανίζει το συνθέτη σε όλη του τη ζωή!

Το 1962 για την παράσταση "Οδός Ονείρων" ο Νίκος Γκάτσος έγραψε τους στίχους του τραγουδιού "Έφυγε το τρένο" που ερμήνευσε η Ζωή Φυτούση.

Το 1963 είχαμε τρεις απανωτές κινηματογραφικές συνεργασίες και μάλιστα σε διεθνείς παραγωγές. Για τη (χαμένη) ταινία "Aliki my Love" σε σκηνοθεσία του Αμερικανού Rudolph Mate γράφτηκαν τα τραγούδια: "Νανούρισμα" ("Νάνι του Ρήγα το παιδί"), "Θαλασσοπούλια μου" και "Τραγούδι της Σειρήνας". Πρώτη τα ερμήνευσε η Αλίκη Βουγιουκλάκη, ενώ το "Τραγούδι της Σειρήνας" και το "Θαλασσοπούλια μου" τα ηχογράφησε την ίδια χρονιά και η Μαίρη Λίντα. Από αυτά το δεύτερο περιλήφθηκε στο δίσκο "Πρώτη Εκτέλεση" (1965), ενώ το πρώτο πολύ αργότερα στο δίσκο «Σπάνιες ερμηνείες, 1955-1965, αρ.1» (1983).

Την ίδια χρονιά είχαμε και τη σπουδαία ταινία "America America" του Elia Kazan με μουσική του Μάνου Χατζιδάκι που περιλάμβανε τα τραγούδια "Τ' αστέρι του Βοριά", "Τα λουστράκια" και "Μια Παναγιά". Το πρώτο το τραγούδησαν για την ταινία σε ντουέτο ο Βασίλης Ριζιώτης και ο Γιώργος Ρωμανός, ενώ την επόμενη χρονιά (1964) το ηχογράφησαν κατά σειρά ο Λάκης Παππάς, η Ζωή Φυτούση, ο Κώστας Χατζής και η Χορωδία Θάλειας Βυζαντίου. Τα "Λουστράκια" έμειναν στη χορωδιακή μορφή που ακούγονται στην ταινία, ενώ το "Μια Παναγιά" που στην ταινία ακουγόταν μόνο σε οργανική μορφή, στη συνέχεια απέκτησε στίχους και ηχογραφήθηκε το 1964 με τον Λάκη Παππά, για να ενσωματωθεί τελικά στο δίσκο "Πρώτη Εκτέλεση" (1965), αλλά και με τη Χορωδία της Θάλειας Βυζαντίου.

Τέλος, το 1963 είχαμε και την ταινία "In the Cool of the Day", για την οποία γράφτηκε το τραγούδι "Κάνε το δάκρυ σου χαρά" (ή "Κάνε τον πόνο σου χαρά") που ερμήνευσε στα αγγλικά πρώτος ο περίφημος Nat King Cole, ενώ στην ελληνική του εκδοχή το ερμήνευσε το 1964 η Μαίρη Λίντα για την ταινία "Διακοπές στην Αθήνα" και κατέληξε κι αυτό στο δίσκο "Πρώτη Εκτέλεση" (1965).

β) Ανεξάρτητα τραγούδια:

Αν υπολογίσουμε ότι τα τραγούδια του "Ματωμένου Γάμου" (1947) και το "Χάρτινο το φεγγαράκι" (1949), όπου πρωτοσυναντήθηκε ο Μάνος Χατζιδάκις με τον Νίκο Γκάτσο, δεν είχαν πρωτότυπους στίχους του ποιητή, αλλά βασίστηκαν σε ξένα πρότυπα, τότε ιστορικά θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η πρώτη τους συνεργασία πάνω σε πρωτότυπους στίχους του Νίκου Γκάτσου σημειώθηκε δέκα χρόνια αργότερα, όταν στην παρέα τους προστέθηκε και τρίτο αναπόσπαστο για μερικά χρόνια μέλος: Η Νάνα Μούσχουρη. Το 1958 λοιπόν οι τρεις τους υπέγραψαν το ελάχιστα γνωστό τραγούδι "Μαζί με σένα", το οποίο κυκλοφόρησε σε 45άρι μαζί το πασίγνωστο "Ο Ιλισσός", αν και παραδόξως δεν περιλαμβάνεται στη συγκεντρωτική έκδοση των τραγουδιών του Γκάτσου (εκδ. Πατάκη, 1998), ίσως γιατί το τραγούδι υπογράφει ως στιχουργός ο ...Βασίλης Καρδής, που ωστόσο δεν είναι παρά το ψευδώνυμο του Νίκου Γκάτσου! 

Την ίδια χρονιά επίσης ηχογράφησαν τα τραγούδια "Για σένα την αγάπη μου", το οποίο λίγο αργότερα το τραγούδησε και ο Γιάννης Βογιατζής, καθώς και το "Έλα πάρε μου τη λύπη" που κυκλοφόρησε σε 45άρι μαζί με το τραγούδι "Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι", ενώ το 1961, πάλι οι τρεις, υπέγραψαν το "Κουρασμένο παλικάρι" που την ίδια χρονιά είχε κερδίσει το 2ο βραβείο στο 3ο Φεστιβάλ Τραγουδιού του ΕΙΡ, ένα τραγούδι που παράλληλα ηχογραφήθηκε και με τον Στέλιο Καζαντζίδη και τη Νινή Ζαχά. 

Η τριπλή αυτή συνεργασία ολοκληρώνεται το 1962 με το τραγούδι "Αερικό" που πρώτη το ηχογράφησε η Μούσχουρη, πριν το ερμηνεύσει ο Γιώργος Ρωμανός για τη "Μυθολογία", αλλά η εκτέλεση της Μούσχουρη παρέμεινε ανέκδοτη, μέχρι που ενσωματώθηκε  το 1985 στο δίσκο "Ο ελληνικός κινηματογράφος και ο Μάνος Χατζιδάκις". 

Το 1963 με την Παιδική Χορωδία των Ανακτόρων ηχογραφήθηκαν σε δίσκο 45 στροφών δυο προσκοπικά τραγουδάκια με τίτλους: "Το τραγούδι του Τζάμπορη" και "Η φωτιά", χωρίς πάντως να αναγράφεται στην ετικέτα το όνομα του Γκάτσου, αν και περιλαμβάνονται στη συγκεντρωτική έκδοση των τραγουδιών του (εκδ. Πατάκη, 1998). 

Το 1964 ο Γιώργος Ρωμανός ηχογράφησε τα τραγούδια: "Το σκοτεινό παράθυρο" και "Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί", προκειμένου να ενταχθούν στο δίσκο "Μυθολογία" (1965), αλλά τελικά παρέμειναν ανέκδοτα, ώσπου πολύ αργότερα ενσωματώθηκαν στο δίσκο "Σπάνιες ερμηνείες 1955-1965, αρ.2" (1984). 

Από την ίδια εποχή σώζεται και μια ανέκδοτη ηχογράφηση δύο άγνωστων τραγουδιών που προορίζονταν για ραδιοφωνική σειρά με τίτλο "Ο Γιάννης και το ποδήλατο", η οποία ωστόσο δε μεταδόθηκε ποτέ από το ραδιόφωνο! Τα κείμενα ανήκουν στον Νίκο Γκάτσο και η μουσική στον Μάνο Χατζιδάκι. Ερμηνεύουν οι ηθοποιοί Τζόλυ Γαρμπή, Γιάννης Φέρτης και (πιθανόν) Χρόνης Εξαρχάκος. 

Τέλος, το 1965 ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης ηχογράφησε τα τραγούδια "Στο Λαύριο γίνεται χορός" και "Πάει ο καιρός". Το πρώτο κόπηκε από τη λογοκρισία της δικτατορίας, αλλά με κάποιες αλλαγές στους στίχους ηχογραφήθηκε λίγο αργότερα από τη Νάνα Μούσχουρη, ενώ το δεύτερο με εντελώς καινούργιους στίχους και με άλλο τίτλο ("Πρωτομηνιά") το ερμήνευσε ο Μανώλης Μητσιάς στο δίσκο "Της γης το χρυσάφι" (1971).

(c) ΕΙΡ / Fidelity / EMI / WB-Σείριος | 1954-1985

πηγές: d58, Γιώργος Μονεμβασίτης