Ο Μικρούτσικος στην EMI: Ποίηση με μουσική (1997)

Η σχέση του Θάνου Μικρούτσικου με τον ποιητικό λόγο είναι σχέση ζωής και διατρέχει κυριαρχικά ολόκληρο το έργο του ήδη από το πρώτο του δισκογραφικό φανέρωμα στη δεκαετία του '70. Τρεις ποιητές ιδιαίτερα σφραγίζουν καταλυτικά αυτή τη σχέση: Ο Νίκος Καββαδίας, ο Γιάννης Ρίτσος και ο Κ.Π. Καβάφης.

Η περίπτωση της μελοποίησης του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη (1863-1933) είναι εντελώς ξεχωριστή, καθώς είναι δεδομένη εξ ορισμού η δυσχερής προσέγγιση στην πεζολογική ποίησή του. Γιαυτό άλλωστε και είναι ιδιαίτερα ισχνή η σοβαρή μελοποιητική σοδειά πάνω στο έργο του, παρόλο που οι σχετικές απόπειρες είναι δεκάδες. Έχουμε μάλιστα ουκ ολίγες ολοκληρωμένες εργασίες πάνω στον καβαφικό λόγο, όπως του Γιάννη Γλέζου ("Περιμένοντας τους βαρβάρους", 1979), του Αλέξανδρου Καρόζα ("Τιμή στον Κ. Καβάφη", 1990), του Χρήστου Παρμενίδη ("Είσαι ακόμα μακριά", 1997), του Γιάννη Πετρίτση ("Αγαπητέ κύριε Καβάφη", 2005), του Δημήτρη Παπαδημητρίου ("...Που γι' Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός", 2007) και του Γιάννη Σπανού ("Πλησιάζοντας τον Καβάφη", 2013). Λιγοστές όμως είναι οι περιπτώσεις που μπορούμε να ξεχωρίσουμε κανονικά τραγούδια, όπου η μελωδία να μην εκβιάζει το στίχο, αλλά να συμπορεύεται αρμονικά μαζί του.

Θεωρώ ότι ο Θάνος Μικρούτσικος έχει καταφέρει πιο αποτελεσματικά από όλους τους άλλους μουσικούς να μπει στο πνεύμα και στο ύφος της καβαφικής ποίησης και να μας δώσει ένα έργο πραγματικά μνημειώδες και διαχρονικό. Η πρώτη επαφή του με τον ποιητή σημειώθηκε στα 1983 με το δίσκο "Ο Γέρος της Αλεξάνδρειας", όπου βρίσκουμε το κύριο μελοποιημένο υλικό, το οποίο περιέχεται με μικροδιαφορές και σε άλλους δύο δίσκους του για τον Καβάφη, δηλαδή σ' αυτόν εδώ που έχει τον γενικό τίτλο "Ποίηση με μουσική" (1997) και στον μεταγενέστερο "Επέστρεφε" (2009).

Ο δίσκος "Ποίηση με Μουσική" εκδόθηκε από τη ετικέτα της His Master's Voice της MINOS-EMI, της οποίας από το 1996 και για σειρά ετών είχε την καλλιτεχνική διεύθυνση ο Θάνος Μικρούτσικος. Χωρίζεται εμφανώς σε δύο ενότητες: Η πρώτη είναι αφιερωμένη στην ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη και η δεύτερη στην ποίηση ενός σπουδαίου σύγχρονου ποιητή μας, του Χριστόφορου Λιοντάκη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει τα 5 βασικά θέματα που υπήρχαν στο δίσκο "Ο Γέρος της Αλεξάνδρειας", αλλά σε πολύ πιο λιτή απόδοση, σε μορφή lied, δηλαδή για φωνή και πιάνο με την προσθήκη μόνο κάποιων μικρών περασμάτων του μαντολίνου. 

Στο δεύτερο μέρος βρίσκουμε εναλλασσόμενες απαγγελίες και μελοποιημένα μέρη από ποιήματα του Χριστόφορου Λιοντάκη. Και πάλι τα τραγούδια έχουν τη μορφή του lied, ενώ οι στίχοι που ακούγονται προέρχονται από τις ποιητικές του συλλογές "Το τέλος του τοπίου" (1973), "Μετάθεση" (1976), "Υπόγειο γκαράζ" (1978) και "Ο Μινώταυρος μετακομίζει" (1982) σε δραματουργική επεξεργασία του Θάνου Μικρούτσικου. Ξεχωρίζει το σπαρακτικό τραγούδι "Χρόνος και σταγόνες βροχής". 

Ο Χριστόφορος Λιοντάκης (1945-2019) γεννήθηκε στο Ηράκλειο το 1945. Η πρώτη του ποιητική συλλογή εκδόθηκε το 1973 ("Το τέλος του τοπίου"), ενώ το 1993 κυκλοφόρησε ένας συγκεντρωτικός τόμος με πεζά κείμενά του με τίτλο "Νυχτερινό γυμναστήριο". Το έργο του διακρίνεται για τον πλούσιο συναισθηματισμό του και, όπως λέει ο Μ.Γ. Μερακλής, "μια παλίνδρομη κίνηση από το κέντρο στην περιφέρεια κι αντίστροφα, ώστε να κατορθώνει συχνά να γίνεται μια παλίντροπος αρμονία". Ανήκει στη λεγόμενη "Γενιά του '70". Έδειξε πνεύμα ανήσυχο σε μια διαρκή αναζήτηση μιας ποίησης που να έχει τη βαθιά προσωπική του σφραγίδα. Ποίησή του μελοποιημένη εκτός από το Θάνο Μικρούτσικο έχουμε κι από τον Θανάση Νικόπουλο σε δύο δίσκους του: "Μοναχικοί σαλτιμπάγκοι" (1987) και "Τραγούδια του έρωτα και της θάλασσας" (2001).

Άξιος ερμηνευτής όλων των τραγουδιών αυτού του δίσκου είναι ο Κώστας Θωμαΐδης, ο ιδανικός - κατά τον συνθέτη - ερμηνευτής του λεγόμενου "ενδιάμεσου χώρου" του τραγουδιού. Είναι αυτός άλλωστε που έχει διαχρονικά επωμιστεί την ερμηνεία του κατά Μικρούτσικον Καβάφη από την αρχή μέχρι το πιο πρόσφατο δισκογραφικό του φανέρωμα. Ο ίδιος επίσης παίζει και τα μέρη του μαντολίνου, ενώ στο πιάνο τον συνοδεύει ο Θάνος Μικρούτσικος. Στην ανάγνωση των ποιημάτων του Χριστόφορου Λιοντάκη ακούγονται οι: Ειρήνη Ιγγλέση, Άρης Λαμπεσόπουλος, Πέπη Οικονομοπούλου, Κώστας Θωμαΐδης και Ελένη Μικρούτσικου. Η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στο ηχογραφικό κέντρο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών τον Ιούνιο και Ιούλιο του 1996.

Δίνω εδώ το ενδιαφέρον κείμενο του Θάνου Μικρούτσικου που συνοδεύει την εξαιρετικά φροντισμένη και καλαίσθητη έκδοση:

Έχω ασχοληθεί πολύ με την ανθρώπινη φωνή σε όλες τις εκφράσεις της: από τον χώρο του απλού τραγουδιού (απλές κυκλικές μελωδίες που έγιναν δημοφιλείς) έως τις ακραίες περιοχές του πειραματισμού (Κιγκλίδωμα Ι, Μινώταυρος Ι κτλ.) περνώντας ενδιαμέσως από κύκλους τραγουδιών, έργα βασισμένα στο τραγούδι, έργα κλασικής μουσικής με φωνή, χορωδιακά έργα, όπερες. Είναι ένας χώρος που με γοητεύει ιδιαίτερα -και ένας επιπρόσθετος λόγος είναι ότι συνδέεται με την ποίηση. Την ποίηση που αγαπώ πολύ από τα παιδικά μου χρόνια. Όταν ο πατέρας μου διάβαζε Καρυωτάκη, Καβάφη αλλά και Αλέξανδρο Μπάρα και Χατζόπουλο και Λαπαθιώτη τα βράδια και μερικά κυριακάτικα απογεύματα στην Πάτρα της δεκαετίας του '50. Και ακόμα, μου είναι ανεξήγητο πώς είχα συνδυάσει τον Σούμπερτ και τον Σούμαν της θείας Ηλέκτρας με στίχους όπως "Μετεβλήθη εντός μου ο ρυθμός του κόσμου" ή "τραβερσωμένοι ας πάμε...". "Η ποίηση, το κείμενο απαιτεί" έγραφα πριν από μερικά χρόνια σ'ένα άρθρο για τη μελοποιημένη ποίηση. Απαιτεί να αναδείξεις κρυφές πλευρές του ποιήματος. Το ποίημα περιστρέφεται αργά μέσα στον χρόνο, γι'αυτό κάθε γενιά Βλέπει διαφορετικά τα πράγματα. Και η μουσική; Απλός μεταφορέας της ποίησης σ'ένα ευρύτερο κοινό; Ποτέ! Η μουσική σύνθεση δεν μπορεί ποτέ -όταν γίνεται όπως πρέπει- να υποπέσει στο βαρύ παράπτωμα της υπόκρουσης και να μεταφέρει μηνύματα προϋπάρχοντα της ύπαρξης της. Νέα ανάγνωση εγκαθιδρύεται μετά τη μελοποίηση. Νέο έργο εμφανίζεται, με περιεχόμενο και φόρμα πλέον να ταυτίζονται . Ο συνθέτης έχει έναν μόνο αντίπαλο. Τον Χρόνο. Η μεγάλη Μουσική τον κερδίζει και αυτόν. Στη μουσική μου διαδρομή δημιούργησα έργα για φωνή που δεν μπορούσα εύκολα να τα κατατάξω στα υπάρχοντα είδη της μουσικής. Με τον καιρό τα ονόμασα αυθαιρέτως "έργα ενδιάμεσου χώρου". Πατούν γερά στον χώρο της κλασικής μουσικής -κάποιες φορές είναι και atonal- αλλά, όταν υπάρχει ανάγκη, δανείζονται στοιχεία -περισσότερο τρόπο παιξίματος θα έλεγα- από τον χώρο του λεγόμενου έντεχνου νεοελληνικού τραγουδιού. Και αυτά τα έργα μου προτιμώ να τραγουδιούνται είτε από τραγουδιστές της κλασικής μουσικής, ευέλικτους, που έχουν τη δυνατότητα να ξεπερνούν τεχνητά φράγματα και αγκυλώσεις, είτε από μη κλασικούς τραγουδιστές, που έχουν τα κατάλληλα προσόντα και ταυτόχρονα κουβαλούν όλη την ευαισθησία και την ειδική έκφραση που τους προσδίδει η θητεία τους στον "άλλο" χώρο, αυτόν του λαϊκού τραγουδιού ή του έντεχνου νεοελληνικού τραγουδιού. Ο Κώστας Θωμαΐδης είναι, πιστεύω, ο ιδανικός ερμηνευτής έργων αυτού του είδους. Αυτό επιβεβαιώνεται από αντικειμενικούς -αφού δεν τον γνώριζαν- κριτικούς και από τις ενθουσιώδεις αντιδράσεις του κοινού στις Βρυξέλλες, στην Όπερα του Καΐρου, στο Βερολίνο και όπου αλλού τραγουδήσαμε Καβάφη, Σονάτα του Σεληνόφωτος και άλλα παρόμοια έργα. Ο Κώστας είναι φίλος μου και συνεργάτης επί 22 χρόνια. Έχει ανεξάντλητες φωνητικές δυνατότητες, που ξεδιπλώνονται σ'αυτές τις εκτελέσεις. Αναδεικνύει αυτά τα έργα και τους δίνει κλασικές διαστάσεις. Αυτός ο μη κλασικός τραγουδιστής! Τον ευχαριστώ από βάθους καρδίας για την αγάπη του, την εργατικότητα και το ταλέντο του. Για τα δύο αυτά έργα δεν θέλω να μιλήσω. Θα μιλήσουν άλλοι. Εκείνο μόνο που θέλω να αναφέρω είναι ότι ο Καβάφης με παίδευε πολύ από τις αρχές της δεκαετίας του 70. Δεν μπορούσα να βρω τι απαιτούσε από μένα. Μέχρι την ημέρα που εμφανίστηκε ο Henri Ronse και με καθοδήγησε οριστικά με τις ιδέες του. Και έτσι προέκυψε ο "Γέρος της Αλεξάνδρειας", ως μουσική του δρόμου στην Αλεξάνδρεια των αρχών του αιώνα. Η ποίηση του Λιοντάκη είναι πολυεπίπεδη. Μπορεί να κατέχεται από έμμονες ιδέες -και ποιος δεν έχει στις μέρες μας- αλλά έχει και πολλά κλειδιά που, αν τα ανακαλύψεις, σου παραδίνεται εξ ολοκλήρου. Για τα μη τραγουδιστικά μέρη στον Λιοντάκη, δημιούργησα ένα νέο ποιητικό σώμα, παίρνοντας λέξεις, φράσεις και ολόκληρα ποιήματα, τα οποία απέδωσαν θαυμάσια οι ηθοποιοί. Ελπίζω μουσικά να μην πρόδωσα τους ποιητές, γιατί τουλάχιστον από τον Καβάφη δεν μπορώ να ζητήσω συγγνώμη. Ο Χριστόφορος έτσι κι αλλιώς είναι πολύ φίλος.

Θάνος Μικρούτσικος Ιούλιος '96

(c) CD | EMI/HMV | 1997 | Πηγή: d58