Σταύρος Ξαρχάκος, Νάνα Μούσχουρη: Αγάπη είν' η ζωή (1994)

Το 1994 ήταν η χρονιά που κυκλοφόρησε ο κύκλος τραγουδιών "Αγάπη είν' η ζωή" που αποτελεί μια οριακή στιγμή και για τους δυο βασικούς της συντελεστές, τον συνθέτη Σταύρο Ξαρχάκο και την ερμηνεύτρια Νάνα Μούσχουρη. Ο συγκεκριμένος δίσκος αποτελεί ουσιαστικά την τελευταία δουλειά του συνθέτη με πρωτότυπα τραγούδια, καθώς στη συνέχεια ασχολήθηκε σχεδόν αποκλειστικά με τη σπουδαία Κρατική Ορχήστρα Ελληνικής Μουσικής (ΚΟΕΜ) επαναφέροντας σε νέα εκδοχή παλιά του έργα μαζί με καινούργιες ορχηστρικές συνθέσεις, αλλά και συνθέσεις άλλων δημιουργών.

Ταυτόχρονα ο δίσκος αυτός ολοκληρώνει ουσιαστικά και το ελληνικό πρόσωπο της Νάνας Μούσχουρη που οριοθετείται με μια μακροχρόνια σειρά ηχογραφήσεών της στην Ελλάδα με έργα Ελλήνων συνθετών, οι οποίες είχαν ξεκινήσει το 1972 με το  "Σπίτι μου σπιτάκι μου" (τραγούδια των Μάνου Χατζιδάκι, Σταύρου Ξαρχάκου και Λουκιανού Κηλαηδόνη), ενώ ακολούθησαν οι κύκλοι: "Η ενδεκάτη εντολή" (1985) του Γιώργου Χατζηνάσιου, "Οι μύθοι μιας γυναίκας" (1988) του Μάνου Χατζιδάκι και "Ταξιδιώτης" (1990) του Δήμου Μούτση.

Πρόκειται για έναν εξαιρετικό κύκλο δέκα εμπνευσμένων τραγουδιών με στίχους κυρίως του Νίκου Γκάτσου, παλιού και διαχρονικού συνεργάτη του Σταύρου Ξαρχάκου. Ξεχωρίζει η λυρική μπαλάντα "Δάκρυα του φθινοπώρου". Τρία τραγούδια βασίζονται σε στίχους του Μάνου Χατζιδάκι από την ποιητική του συλλογή "Μυθολογία" που είχε εκδοθεί το 1966, ένα χρόνο μετά την έκδοση του ομώνυμου κύκλου τραγουδιών του. Δύο μάλιστα από τα μελοποιημένα αυτά ποιήματα ("Κρίση", "Το ποτάμι") είχαν μελοποιηθεί νωρίτερα κι από τον Νότη Μαυρουδή για το δίσκο "Παιδί της γης" (1977). Είναι αξιοσημείωτο ότι για το πρώτο από τα δύο ("Κρίση") ο Ξαρχάκος επέλεξε μια δική του παλιότερη μελωδία από το τραγούδι "Έλα να κάνουμε έρωτα" που περιλαμβανόταν στο δίσκο "Ξαρχάκος-Πάριος" (1986). 

Το εξαιρετικό εναρκτήριο πάντως τραγούδι του δίσκου ("Παρέα με τους ήρωες") έχει στίχους της Αγαθής Δημητρούκα και διακρίνεται για την εντυπωσιακή μελωδική του ανάπτυξη σε ρυθμό χασάπικου που μεταλλάσσεται αιφνιαδιαστικά σε ζεϊμπέκικο με μια ρεμπέτικη απόχρωση στα πρότυπα της περίφημης "Καισαριανής" πριν από 30 χρόνια! Στα φωνητικά μάλιστα συμμετέχουν ο Κώστας Τσίγκος και ο Νίκος Μαραγκόπουλος.

Η Έλενα Παπανδρέου παίζει Μάνο Χατζιδάκι (2023)

Η Έλενα Παπανδρέου (γενν. 1966), μαθήτρια του Βαγγέλη Μπουντούνη, είναι η διασημότερη σύγχρονη Ελληνίδα κιθαρίστρια, η οποία εδώ και χρόνια βρίσκεται διαρκώς στο προσκήνιο του διεθνούς κιθαριστικού ρεπερτορίου με πάμπολλες ηχογραφήσεις έργων για κλασική κιθάρα Ελλήνων και ξένων συνθετών. Η αρχή έγινε το 1983 με μια σειρά συνθέσεων του Νίκου Μαμαγκάκη, πρώτα με την "Ερωτική μουσική για σόλο κιθάρα" (1983), στη συνέχεια με τα "22 Κομμάτια για σόλο κιθάρα" (1984) και κυρίως με τη "Νέα Εκδρομή" (1986). 

Ακολούθησε η διεθνής της καριέρα αρχικά με τη δισκογραφική εταιρεία Naxos και τον σημαντικό Κουβανό κιθαριστή και αρχιμουσικό Leo Brouwer κι από τις αρχές του 2000 με τη μεταπήδησή της στη BIS, μια σημαντική σουηδική εταιρεία ειδικευμένη στο σκανδιναβικό ρεπερτόριο, η οποία ωστόσο πιστώνεται και με τη μνημειώδη έκδοση των απάντων του Νίκου Σκαλκώτα σε νέες απολύτως έγκυρες εκτελέσεις των έργων του, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και πολλά ανέκδοτα.

Στις αρχές του 2023 λοιπόν από τη BIS η Έλενα Παπανδρέου μας παρουσίασε ένα άλμπουμ με υπέροχες ερμηνείες γνωστών τραγουδιών του Μάνου Χατζιδάκι σε κατάλληλες εναρμονίσεις για σόλο κιθάρα από τον νέο Έλληνα  κιθαριστή Ορέστη  Καλαμπαλίκη (γενν. 1981) και τον Γάλλο συνθέτη και κιθαριστή Roland Dyens (1955-2016). Ο δίσκος κυκλοφόρησε με τον αγγλόφωνο τίτλο "Paper Moon" που φυσικά προέκυψε από το κλασικό τραγούδι του συνθέτη "Χάρτινο το φεγγαράκι". Να προσθέσω ότι ως επίλογο του δίσκου η Ελληνίδα κιθαρίστρια επέλεξε τη σύνθεση του συνεργάτη της Leo Brouwer (γενν. 1939) "Preludio de nostalgia" γραμμένη το 2020 και αφιερωμένη σ' εκείνη που εδώ την ερμηνεύει σε παγκόσμια πρώτη εκτέλεση. Η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 6-10 Φεβρουαρίου 2022 στον ιστορικό ναό του Αγίου Νικοδήμου του Βερολίνου.

Felix Mendelssohn: Κοντσέρτα για βιολί (Accardo, Dutoit)

Ένας από τους κορυφαίους Γερμανούς συνθέτες του πρώιμου ρομαντισμού υπήρξε ο Felix Mendelssohn-Bartholdy (1809-1847), ο οποίος πρόλαβε στη σύντομη ζωή του να καταθέσει ένα κολοσσιαίο σε όγκο και ποιότητα έργο που τον κατατάσσει ανεπιφύλακτα στους ογκόλιθους της λόγιας δυτικής μουσικής. Ο Μέντελσον συχνά παρομοιάζεται με τον Μότσαρτ, γιατί κι αυτός υπήρξε παιδί θαύμα και ήδη στα πρώτα εφηβικά του χρόνια είχε συνθέσει πάμπολλα αξιόλογα έργα χορωδιακά ή κοντσερτάντε, ενώ ήταν μόλις είκοσι χρονών, όταν ανέσυρε από τη λήθη τα αριστουργηματικά "Κατά Ματθαίον Πάθη" του Μπαχ χαρίζοντας την αθανασία σ' αυτό το μνημειώδες έργο. Έγραψε πολυάριθμα έργα μουσικής δωματίου, πλούσια σε όγκο εκκλησιαστική μουσική, όπου περιλαμβάνονται και δυο σπουδαία ορατόρια ("Παύλος", Ηλίας"), πέντε θαυμάσιες συμφωνίες, μελωδικότατες συνθέσεις για σόλο πιάνο ("Τραγούδια χωρίς λόγια"), συμφωνικές εισαγωγές, σκηνικές συνθέσεις ("Όνειρο θερινής νυκτός") και αρκετά κοντσέρτα για πιάνο ή βιολί.

Παρόλο που από άποψη στιβαρότητας και μουσικού βάθους το Kοντσέρτο για Bιολί του Μπετόβεν φαίνεται να αποτελεί την κορωνίδα του είδους, όπως αναπτύχθηκε μετά την εποχή του μπαρόκ, δε νομίζω πως θα διαφωνούσαν πολλοί ότι το πιο γοητευτικό κοντσέρτο για το συγκεκριμένο όργανο είναι το έργο 64 του Μέντελσον, ένα γλυκύτατο τριμερές αριστούργημα που έγραψε ο συνθέτης στο διάστημα 1838-1844 με τη βοήθεια του φίλου του βιολονίστα Ferdinand David, ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος σολίστ στην πρεμιέρα του έργου που δόθηκε στις 13 Μαρτίου 1845 στη Λειψία. Το έργο περιλαμβάνει τα μέρη: Allegro molto appassionato - Andante - Allegretto non troppo-Allegro molto vivace. Η ανάπτυξή του βασίζεται εμφανώς στο μπετοβενικό πρότυπο, ενώ οι μελωδικές του εξάρσεις έχουν μια τσιγγάνικη απόχρωση. Το τρίτο μάλιστα μέρος ξεκινά με μια θεσπέσια μελωδία που αποτελεί παραλλαγή του μνημειώδους εισαγωγικού θέματος του πρώτου μέρους, πριν από το ορμητικό ξέσπασμα του φινάλε.

Αν το κοντσέρτο για βιολί έργο 64 αποτελεί μια σταθερή επιλογή στο βιολιστικό ρεπερτόριο κάθε μεγάλου σολίστα και η διεθνής δισκογραφία κατακλύζεται από αμέτρητες ηχογραφήσεις του, υπάρχει κι ένα δεύτερο άσημο κοντσέρτο για βιολί του Μέντελσον γραμμένο σε τονικότητα ρε ελάσσονα με συνοδεία ορχήστρας εγχόρδων, το οποίο ανακαλύφθηκε μετά το θάνατο του συνθέτη, αλλά στην πραγματικότητα ήταν ένα νεανικό δημιούργημα, αφού γράφτηκε το 1822, όταν ο συνθέτης ήταν μόλις 13 χρονών! Βέβαια αυτό δεν προξενεί ιδιαίτερη εντύπωση στους ειδήμονες που γνωρίζουν ότι σ' αυτή την ηλικία ο Μέντελσον είχε συνθέσει ήδη αρκετά χορωδιακά έργα (Magnificat, Gloria, Psalm 66 κλπ), αλλά και το πρώτο του κουαρτέτο εγχόρδων, καθώς κι ένα κοντσέρτο για πιάνο! Παρόλο που το αδικημένο αυτό έργο παίζεται πολύ σπάνια, διαθέτει όλα τα γνωρίσματα της υπέροχης τέχνης του μεγάλου συνθέτη και αναπτύσσεται στα μέρη: Allegro - Andante - Allegro.

Από τις αμέτρητες ηχογραφήσεις του δημοφιλέστατου κοντσέρτου για βιολί του Μέντελσον προσωπικά θεωρώ ωραιότερη μια εκτέλεση του 1976 από τον σπουδαίο Ιταλό βιολονίστα Salvatore Accardo με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Λονδίνου υπό τη στιβαρή διεύθυνση του Ελβετού αρχιμουσικού Charles Dutoit. Στην έκδοση μάλιστα περιλαμβάνεται και το δεύτερο βιολιστικό κοντσέρτο του συνθέτη σε μια από τις σπάνιες ηχογραφήσεις του.

C.P.E. Bach: Κοντσέρτα για τσέμπαλο και βιολοντσέλο (1968)

Ο Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788), τρίτος γιος του Johann Sebastian Bach, γεννημένος το 1714 στη Βαϊμάρη, υπήρξε μέγας δεξιοτέχνης του τσέμπαλου και σημαντικός συνθέτης με πληθώρα έργων (ξεπερνούν τα 1000) που καλύπτουν όλο το φάσμα της λόγιας μουσικής (κοντσέρτα, συμφωνίες, ορατόρια, καντάτες κλπ). Έζησε στο μεταίχμιο μεταξύ μπαρόκ και κλασικής περιόδου και ανέπτυξε ένα προσωπικό ύφος που επηρέασε αποφασιστικά ακόμη και κορυφαίους συνθέτες του 18ου αιώνα, όπως ο Haydn και ο Beethoven! 

Ο σπουδαίος αυτός δημιουργός μας άφησε δεκάδες κοντσέρτα για διάφορους οργανικούς συνδυασμούς, κυρίως για τσέμπαλο, αλλά και για φλάουτο και βιολοντσέλο. Ένα θαυμάσιο δείγμα αυτής της συνθετικής παρακαταθήκης του μας δίνει ένας δίσκος της Harmonia Mundi που εκδόθηκε το 1968 με σολίστες και όργανα εποχής. Περιλαμβάνει δύο πολύ όμορφα κοντσέρτα, το ένα για τσέμπαλο και το άλλο για βιολοντσέλο, αμφότερα από την περίοδο του Βερολίνου, όταν ο συνθέτης προσλήφθηκε ως μουσικός στην αυλή του βασιλιά Φρειδερίκου Β' της Πρωσίας. 

Το πρώτο κοντσέρτο χαρακτηρίζεται ως "Διπλό Κοντσέρτο" (Wq 46), γιατί είναι γραμμένο για δύο σόλο τσέμπαλα, ενώ συμμετέχουν επίσης δύο κόρνα, έγχορδα και basso continuo (συνεχές βάσιμο). Γράφτηκε το 1740 και περιλαμβάνει τα μέρη: Allegro - Largo - Allegro assai. Το δεύτερο κοντσέρτο (Wq 171) είναι για σόλο βιολοντσέλο με έγχορδα και basso continuo. Γράφτηκε στο Βερολίνο το 1751 και αναπτύσσεται στα μέρη: Allegretto - Adagio - Allegro assai.

Στην εκτέλεση των δύο έργων συμμετέχει η ορχήστρα δωματίου Collegium Aureum της Κολωνίας. Σολίστες στο τσέμπαλο είναι οι Gustav Leonhardt και Alan Curtis, ενώ στο βιολοντσέλο η Angelica May. Ο δίσκος κυκλοφόρησε παράλληλα από την αμερικανική RCA (Victrola) και τη γερμανική Harmonia Mundi.

Antonio Vivaldi: Κοντσέρτα με πολλά όργανα (Vittorio Negri)

Ο Antonio Vivaldi (1678-1741) υπήρξε αναμφισβήτητα η κορυφαία μουσική προσωπικότητα που ανέδειξε το ιταλικό Μπαρόκ κι ένας από τους δημοφιλέστερους συνθέτες συνολικά της λόγιας μουσικής που άσκησε τεράστια επιρροή στους συγχρόνους του, ακόμη και στον μέγα J. S. Bach, αν και μετά το θάνατό του για μεγάλο χρονικό διάστημα η φήμη του έσβησε, ώσπου αναζωπυρώθηκε το ενδιαφέρον του μουσικόφιλου κοινού στις αρχές του 20ου αιώνα κι έκτοτε συγκαταλέγεται στους περισσότερο ηχογραφημένους συνθέτες όλων των εποχών με ναυαρχίδα φυσικά τις περίφημες "Τέσσερις Εποχές" του.

Ο Βιβάλντι έγραψε γύρω στα 400 κοντσέρτα για βιολί ή άλλους οργανικούς συνδυασμούς καλύπτοντας όλο το φάσμα της οργανικής μουσικής για έγχορδα ή πνευστά όργανα. Στο τεράστιο αυτό έργο περιλαμβάνονται ομάδες συνθέσεων που έχουν κοινό θεματικό άξονα ή βασίζονται σε συνδυασμούς οργάνων, όπως τα λεγόμενα "επώνυμα" κοντσέρτα ή μεγάλες σειρές κοντσέρτων για φλάουτο ή φαγκότο ή βιολοντσέλο ή βιόλα ντ' αμόρε κλπ. Ανάμεσά τους υπάρχουν και τα λεγόμενα Κοντσέρτα με πολλά όργανα (con molti stromenti), τα οποία συνδυάζουν με συναρπαστικές ηχοχρωματικές και ρυθμικές αναπτύξεις πολλά και ετερόκλητα όργανα (έγχορδα και ξύλινα πνευστά). 

Το 1971 η Philips στο πλαίσιο της θαυμάσιας σειράς "Ζωντανό Μπαρόκ" παρουσίασε ένα υπέροχο άλμπουμ με τέσσερα Concerti con molti stromenti του Βιβάλντι στην αναθεωρημένη τους γραφή από τον Ελβετό μουσικολόγο Franz Giegling που διηύθυνε ο σημαντικός Ιταλός μαέστρος, μουσικός παραγωγός και μουσικολόγος Vittorio Negri. 

Συγκεκριμένα, περιλαμβάνονται τα εξής κοντσέρτα: 

α) Κοντσέρτο R.577 ("Για την Ορχήστρα της Δρέσδης") για βιολί, 2 φλάουτα, 2 όμποε, 2 φαγκότα, έγχορδα και continuo, 

β) Κοντσέρτο R.556 ("Για τη γιορτή του Αγίου Λαυρεντίου") για 2 βιολιά, 2 φλάουτα, 2 όμποε, 2 κλαρινέτα, φαγκότο, έγχορδα και continuo, 

γ) Κοντσέρτο R.576 ("Για την Αυτού Βασιλική Υψηλότητα τον Δούκα της Σαξονίας") για βιολί, 3 όμποε, 2 φλάουτα, φαγκότο, έγχορδα και continuo, 

δ) Κοντσέρτο R.558 ("Με πολλά όργανα") για 2 φλάουτα, 2 θεόρβες, 2 μαντολίνα, 2 σαλμό, 2 βιολιά, βιολοντσέλο, έγχορδα και continuo. 

Όλα τα κοντσέρτα αναπτύσσονται σε τρία μέρη με εναλλασσόμενη ρυθμική αγωγή (γοργό, αργό, γοργό). Στην εκτέλεση των έργων συμμετέχουν μέλη της ιστορικής Κρατικής Ορχήστρας της Δρέσδης.

12 Αστέρια, 12 Ευχές !

Δώδεκα διαχρονικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια μαζί με τα παραδοσιακά κάλαντα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, προσαρμοσμένα στα ελληνικά από τον στιχουργό Αλέξη Αλεξόπουλο υπό την έμπειρη διεύθυνση του μαέστρου Τάκη Αθηναίου κυκλοφόρησαν από την PanVox το 1971 τραγουδισμένα από δώδεκα γνωστούς ποπ και ελαφρούς τραγουδιστές της εποχής, τους εξής κατά σειρά εμφάνισης: Τάμμυ, Πάνο Κόκκινο, Νέλλη Μάνου, Τάκη Αντωνιάδη, Ξανθή Περάκη, Ελπίδα, Ζωή Κουρούκλη, Τέρη Χρυσό, Χριστίνα, Άντζελα Ζήλια, Στέλιο (Καλαθόπουλο) και Μάρω Δημητρίου. 

Τα κάλαντα ερμηνεύονται από χορωδία.

ΚΑΛΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΣΕ ΟΛΟΥΣ !

Η Νάνα Μούσχουρη συναντά τον Harry Belafonte (1966)

Βράδυ Κυριακής, παραμονή Χριστουγέννων, κι ο νους μου ταξιδεύει σ' ένα παλιότερο βραδινό στα μέσα της δεκαετίας του '60, όταν η ανερχόμενη τότε στο διεθνές μουσικό στερέωμα Νάνα Μούσχουρη συναντήθηκε στα στούντιο της RCA Victor της Νέας Υόρκης με τον υπέροχο Αμερικανοτζαμαϊκανό τραγουδιστή και ηθοποιό Harry Belafonte (1927-2023) και μαζί ηχογράφησαν ένα μπουκέτο ελληνικά τραγούδια.

Το μαγικό εκείνο απόβραδο με τη λάμψη του φεγγαριού να δυναμώνει ακόμη παραπάνω από τη λάμψη των δύο διάσημων ερμηνευτών με τρόπο που θύμιζε το λαμπερό αστέρι ενός άλλου βραδινού στη μακρινή Βηθλεέμ, καθόρισε και το επιλεγμένο υλικό αυτού του ξεχωριστού άλμπουμ που εκδόθηκε από την RCA με τίτλο "An Evening With Belafonte & Mouskouri". Δέκα ελληνικά τραγούδια, τα οκτώ του Μάνου Χατζιδάκι, όλα τραγουδισμένα στα ελληνικά, έστω και με τις χαριτωμένες γλωσσικές αδεξιότητες του Belafonte.

Μ' ένα "Φεγγάρι" λοιπόν ξεκινάει ο δίσκος, σύνθεση του Γιώργου Πετσίλα, τότε συζύγου της Μούσχουρη, κι έτσι μπαίνουμε αμέσως στην ατμόσφαιρα του δίσκου, ο οποίος κλείνει πανηγυρικά με το χορευτικό "Ερήνη" του Κώστα Γιαννίδη. Στο κύριο σώμα του εκτίθεται η χατζιδακική πραμάτεια, όπου δεσπόζει άλλο ένα λαμπερό φεγγάρι, αυτό που μας καλεί να "Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι", και μαζί δυο αγέραστα θέματα από το "Καταραμένο φίδι", αλλά κι από την "Αμοργό" του Νίκου Γκάτσου, από τη χαριτωμένη "Μανταλένα" του κινηματογράφου κι από τη μαγική "Οδό ονείρων" της σκηνής.

Τις κατάλληλες προσαρμογές των τραγουδιών έκανε ο Howard Roberts, ενώ ο Γιώργος Πετσίλας έπαιξε κιθάρα και μπουζούκι, ο John Cartwright βιολί και οι Percy Brice και Ralph MacDonald κρουστά.

Νάνα Μούσχουρη: Όμορφη χώρα η χώρα μου (1984)

Η Νάνα Μούσχουρη γνώρισε τη διεθνή καταξίωση ως κορυφαία ερμηνεύτρια στο παγκόσμιο στερέωμα μοιράζοντας το χρόνο της ανάμεσα στο Παρίσι, το Λονδίνο ή την Αμερική. Είχε την τύχη να γνωριστεί με μεγάλες μουσικές προσωπικότητες που στάθηκαν αρωγοί στη γιγάντωση της προσωπικής της καριέρας και πλούτισαν το ρεπερτόριό της με σημαντικές μουσικές στιγμές. Είναι ωστόσο αξιοσημείωτο ότι η ίδια ποτέ δεν έκοψε τους δεσμούς με την πατρίδα της κι αυτό φρόντιζε να το δηλώνει ασταμάτητα σε όλη της τη διαδρομή με δύο βασικούς τρόπους: Πρώτα με τη συνεχή επιστροφή στο στιβαρό υλικό που ερμήνευσε πλάι στον Μάνο Χατζιδάκι πριν πετάξει σε μακρινούς τόπους φροντίζοντας σχεδόν πάντα κάθε δισκογραφική της δουλειά να έχει κι ελληνικό άρωμα. Ο δεύτερος τρόπος ήταν οι κατά καιρούς ελληνικές της ηχογραφήσεις που πραγματοποιούσε για το ελληνικό κοινό, όπως οι δίσκοι: "Σπίτι μου σπιτάκι μου" (1972), "Ωδείο Ηρώδου του Αττικού" (1984), "Η ενδεκάτη εντολή" (1985), "Οι μύθοι μιας γυναίκας" (1988), "Ταξιδιώτης" (1990), "Αγάπη είν' η ζωή" (1994), "Αθήνα-Θεσσαλονίκη" (1997).

Το 1984 λοιπόν, λίγο μετά την κυκλοφορία του ζωντανού άλμπουμ "Ωδείο Ηρώδου του Αττικού", εκδόθηκε άλλος ένας "ελληνικός" δίσκος της Νάνας Μούσχουρη σε διεθνή πάντως διανομή από την πολυεθνική δισκογραφική εταιρεία Philips. Ο ελληνικός τίτλος του δίσκου είναι "Όμορφη χώρα η χώρα μου", ενώ ο διεθνής "Athina" που μοιάζει πιο εμπορικός και βασίζεται στον τίτλο του ομώνυμου τραγουδιού του Μάνου Χατζιδάκι και του Νίκου Γκάτσου από την παλιά κινηματογραφική μουσική "Ελλάς η χώρα των ονείρων" (1960). Ο δίσκος πάντως είναι διπρόσωπος, αφού το μισό του υλικό αποτελείται από γνωστά τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι σε δεύτερη βέβαια εκτέλεση και το άλλο μισό από παραδοσιακές ελληνικές μελωδίες, κυρίως νησιώτικους σκοπούς και αθηναϊκές καντάδες. Η ίδια φρόντισε να μας διευκρινίσει τα κριτήρια που την οδήγησαν στην επιλογή του συγκεκριμένου υλικού: "Για τη συλλογή αυτού του δίσκου, εκτός από τα τραγούδια των Μάνου Χατζιδάκι και Νίκου Γκάτσου οι οποίοι υπήρξαν και είναι πάντοτε οι αγαπημένοι μου δάσκαλοι, διάλεξα επίσης μερικές μελωδίες από διάφορα μέρη της όμορφης χώρας μου για την απλότητα, την ποίηση και το χρώμα τους. Τα έμαθα μικρή ακούγοντας τη μητέρα μου να τα τραγουδά με τη λεπτή και μελωδική φωνή της και θα τα ακούω πάντοτε...".

Τη μουσική διασκευή και ενορχήστρωση επιμελήθηκαν ο Κώστας Ντουρουντζής και ο Jecques Denjean, ενώ τη συνοδευτική χορωδία διηύθυνε ο Louis Martini. Η ίδια η Νάνα είχε τη γενική εποπτεία της παραγωγής μαζί με τον Andre Chapelle.

Νάνα Μούσχουρη: Radio Days (2023)

Η Νάνα Μούσχουρη (Χανιά, 1934) αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο της ελληνικής μουσικής και ασφαλώς τη διασημότερη ερμηνεύτρια που ανέδειξε στο διεθνές στερέωμα. Νωρίς στη δεκαετία του '50 είχε εγγραφεί στο Ωδείο Αθηνών για μουσικές σπουδές, χωρίς ωστόσο να τις ολοκληρώσει, γιατί την κέρδισε το ελαφρό τραγούδι και η γνωριμία της με τον Γιώργο Οικονομίδη που διοργάνωνε τους περίφημους ραδιοφωνικούς διαγωνισμούς για τα Νέα Ταλέντα, όπου συμμετείχε κατ' επανάληψη με τη βοήθεια μάλιστα του σπουδαίου συνθέτη Κώστα Γιαννίδη. 

Έτσι ξεκίνησε η μακροχρόνια συνεργασία της με το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ) που κράτησε ως τις αρχές της επόμενης δεκαετίας και της έδωσε την ευκαιρία να γνωριστεί με τους συνθέτες Μάνο Χατζιδάκι και Μίμη Πλέσσα, οι οποίοι και θα βάλουν τα στέρεα θεμέλια μιας καριέρας που άρχιζε να χτίζεται μεθοδικά, για να απογειωθεί στη συνέχεια. Το 1958 ηχογράφησε τα δυο πρώτα τραγούδια της συνεργασίας της με τον Μάνο Χατζιδάκι ("Ιλισσός", "Μαζί με σένα"), ενώ το 1959 κατέκτησε το πρώτο βραβείο στο 1ο Φεστιβάλ Τραγουδιού της Αθήνας με το τραγούδι "Κάπου υπάρχει η αγάπη μου" του Μάνου Χατζιδάκι, αλλά και το δεύτερο βραβείο με το τραγούδι "Ξέρω κάποιο αστέρι" του Μίμη Πλέσσα. Το 1960 ήταν και πάλι η νικήτρια του Φεστιβάλ με τα τραγούδια "Κυπαρισσάκι" και "Τιμωρία" του Μάνου Χατζιδάκι, αλλά και η μεγάλη νικήτρια στο Φεστιβάλ Μεσογειακού Τραγουδιού της Βαρκελώνης με το τρυφερό "Ξύπνα αγάπη μου" του Κώστα Γιαννίδη. Μέχρι το 1962 συνεχίστηκε η πολύ πετυχημένη συνεργασία της με τον Μάνο Χατζιδάκι και στη συνέχεια άνοιξε τα φτερά της σε διεθνείς ορίζοντες.

Αυτή λοιπόν η πρώτη "ελληνική" περίοδος της Νάνας Μούσχουρη στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του '50 (1955-1962) που ήταν στενά συνυφασμένη με την Ελληνική Ραδιοφωνία αποτυπώνεται σε μια πρόσφατη εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση που συνυπογράφουν οι δισκογραφικές εταιρείες Μinos/EMI και Universal με τίτλο "Radio Days". Πρόκειται για ένα διπλό ψηφιακό άλμπουμ με 24 σπάνιες και ανέκδοτες ηχογραφήσεις εκείνης της περιόδου που πραγματοποίησε η μεγάλη ερμηνεύτρια στα στούντιο της Ελληνικής Ραδιοφωνίας και μεταδόθηκαν σε εκπομπές της εποχής, αλλά παρέμεναν ανέκδοτες στα αρχεία της ΕΡΤ. Περιλαμβάνονται γνωστά και άγνωστα τραγούδια εκλεκτών συνθετών του ελαφρού τραγουδιού που εκείνη την εποχή φιλοξενούσε κατ' αποκλειστικότητα το ΕΙΡ, καθώς το λαϊκό τραγούδι δεν είχε καμία πρόσβαση στο άβατο του κρατικού ραδιοφώνου. Μεταξύ άλλων ακούγονται συνθέσεις των Μίμη Πλέσσα, Νίκυ Γιάκοβλεφ, Κώστα Γιαννίδη, Αττίκ, Κώστα Κλάββα, Γιάννη Σπάρτακου, Τάκη Μωράκη, Μιχάλη Σουγιούλ, Χρήστου Χαιρόπουλου και Γεράσιμου Λαβράνου. Μεταξύ άλλων ακούγεται και το "Περιστεράκι", το πρώτο τραγούδι του Σταύρου Κουγιουμτζή.

Τρίο Μπελκάντο: Τραγούδια του τόπου μας, αρ.3 (1980)

Η μακροχρόνια παραμονή του Τρίο Μπελκάντο στην Αμερική με έδρα τη Νέα Υόρκη μας κληροδότησε δεκάδες ηχογραφήσεις ελληνικών τραγουδιών σε δεύτερη πάντα εκτέλεση που κυκλοφορούσαν με καταιγιστικούς ρυθμούς για λογαριασμό της ομογένειας από την ελληνοαμερικανική δισκογραφική εταιρεία Grecophon. Κατά τη δεκαετία του '70 οι ρυθμοί άρχισαν να υποχωρούν και να αραιώνει η δισκογραφική τους δραστηριότητα. Η επιστροφή τους στα πάτρια έμοιαζε φυσική συνέπεια κι αυτό συνέβη στα τέλη της δεκαετίας, όταν και εξαγγέλθηκε πανηγυρικά με το πρώτο καθαρά ελληνικό τους άλμπουμ που κυκλοφόρησε το 1979 με το συμβολικό τίτλο "Οδός επιστροφής" σε μουσική Γιώργου Κατσαρού και στίχους Πυθαγόρα.

Την αμέσως επόμενη λοιπόν χρονιά το θρυλικό φωνητικό τρίο ηχογράφησε τον τρίτο και τελευταίο δίσκο της σειράς "Τραγούδια του τόπου μας", αυτή τη φορά κατευθείαν για την ελληνική αγορά και όχι για την αμερικανική, όπως είχε γίνει με τους δύο πρώτους δίσκους παλιότερα (1966, 1969). Η λογική ωστόσο παραμένει πάντα η ίδια. Έξι μικρές σουίτες με τραγούδια σε συνεχή ροή μοιρασμένα ανάλογα με τη ρυθμική τους αγωγή, δηλαδή συρτά, χασάπικα, ζεϊμπέκικα, καλαματιανά, τσάμικα και χασαποσέρβικα. Το υλικό αντλήθηκε και πάλι από το απέραντο περιβόλι του ελληνικού τραγουδιού ανεξαρτήτως είδους. Συνυπάρχουν λοιπόν με απόλυτη φυσικότητα αυθεντικά δημοτικά και νησιώτικα τραγούδια με ρεμπέτικα και λαϊκά γνωστών δημιουργών, όπως ο Μάρκος Βαμβακάρης, ο Γιάννης Παπαϊωάννου, ο Βασίλης Τσιτσάνης, ο Στελάκης Περπινιάδης, ο Απόστολος Καλδάρας, ο Γιώργος Μητσάκης, ο Δημήτρης Σέμσης, ο Μανώλης Χιώτης και άλλοι.

Με το δίσκο αυτό έκλεισε ουσιαστικά ο κύκλος ζωής του σημαντικού αυτού τρίο, παρόλο που επίσημα συνέχισε να είναι ενεργό ως το 2008. Το κύκνειο δισκογραφικό του άσμα αποτέλεσε ο δίσκος "Παλικαράκι" που εκδόθηκε το 2003 από την Panivar, αλλά πέρασε απαρατήρητος.

Τρίο Μπελκάντο: Τραγούδια του τόπου μας, αρ.2 (1969)

Μετά την ευρεία αποδοχή που γνώρισε ο πρώτος δίσκος της σειράς "Τραγούδια από τον τόπο μας" που κυκλοφόρησε στην ελληνική αγορά το 1968, το Τρίο Μπελκάντο παρουσίασε το δεύτερο δίσκο που αποτελεί φυσική συνέχεια του πρώτου με ανάλογο περιεχόμενο και δομή του υλικού. Πρόκειται για το δίσκο "More Sing and Dance" που εκδόθηκε το 1969 στη Νέα Υόρκη από την εταιρεία Grecophon κι αμέσως ανατυπώθηκε για την ελληνική αγορά από τη Fidelity με τίτλο "Τραγούδια από τον τόπο μας", αρ.2.

Ο δίσκος περιλαμβάνει ένα καταιγισμό ελληνικών χορευτικών θεμάτων από 28 συνολικά τραγούδια διαρθρωμένα σε έξι μικρές σουίτες των τεσσάρων ή πέντε τραγουδιών σε συνεχή ροή. Έχουμε λοιπόν πέντε Καλαματιανά, άλλα πέντε Τσάμικα κι ακολουθούν πέντε Χασαποσέρβικα, τέσσερα Συρτά, πέντε Ζεϊμπέκικα και τέσσερα Χασάπικα. Οι επιλογές κινούνται σε όλο το φάσμα του ελληνικού τραγουδιού στη διαχρονική του εξέλιξη, από τα στεριανά δημοτικά ως τους νησιώτικους μπάλους μαζί με κλασικά ρεμπέτικα και λαϊκά τραγούδια που υπογράφουν μεγάλοι μαστόροι του είδους, όπως ο Μάρκος Βαμβακάρης, ο Γιάννης Παπαϊωάννου, ο Γιώργος Μητσάκης, ο Βασίλης Τσιτσάνης, ο Μπαγιαντέρας, ο Σπύρος Περιστέρης, ο Στέλιος Χρυσίνης, ο Στράτος Καμενίδης, αλλά και ο Μιχάλης Σουγιούλ μαζί με τον Νίκο Γούναρη. Ωραίες ερμηνείες με καλοζυγισμένη ορχηστρική συνοδεία από την ελληνοαμερικανική ορχήστρα του Γιώργου Στρατή.

Τρίο Μπελκάντο: Τραγούδια του τόπου μας, αρ.1 (1966/1968)

Το δημοφιλέστερο και μακροβιότερο από τα ανδρικά φωνητικά Τρίο που ανέδειξε η δεκαετία του '50 υπήρξε αναμφισβήτητα το περίφημο Τρίο Μπελκάντο που πρωτοεμφανίστηκε το 1954 και έκλεισε τον κύκλο του επίσημα το 2008, έστω κι αν στη μακρά αυτή διαδρομή υπήρξαν και περίοδοι απόσυρσης από την ενεργό δράση. Ιδρυτικά του μέλη ήταν οι: Βαγγέλης Μεταξάς, Γιάννης Παπαμακαρίου και Μιχάλης Ματθαίου, τον οποίο διαδέχθηκε το 1971 ο Τάκης Ελένης. Ερμηνεύοντας αδιακρίτως όλα τα είδη ελληνικού τραγουδιού κατάφεραν να αποκτήσουν τεράστια δημοτικότητα στον ελληνισμό της διασποράς, πράγμα που είχε ως συνέπεια τη μόνιμη εγκατάστασή τους το 1962 στη Νέα Υόρκη, όπου και καταπιάστηκαν συστηματικά με τη δισκογραφία ενσωματώνοντας στο ρεπερτόριό τους και ξένες μελωδίες, κυρίως λάτιν προέλευσης. Με τον επαναπατρισμό τους στα τέλη της δεκαετίας του '70 παρουσίασαν το δίσκο "Οδός επιστροφής" (1979) με πρωτότυπα τραγούδια του Γιώργου Κατσαρού.

Κατά την ιδιαίτερα γόνιμη δεκαετία του '60 το Τρίο Μπελκάντο ηχογράφησε πολλούς δίσκους με υλικό επικεντρωμένο στα ελληνικά τραγούδια που ερμήνευαν στις ζωντανές τους εμφανίσεις για τη διασκέδαση των Ελλήνων της Αμερικής. Στα τέλη της ίδιας δεκαετίας κυκλοφόρησαν και στην ελληνική αγορά δύο δίσκοι 33 στροφών με γενικό τίτλο "Τραγούδια του τόπου μας", ο πρώτος το 1968 και ο δεύτερος το 1969. Πολύ αργότερα, το 1980, κυκλοφόρησε κι ένας τρίτος δίσκος της ίδιας σειράς, ενώ το 1991 το υλικό και των τριών αυτών δίσκων επανεκδόθηκε μοιρασμένο ισοδύναμα σε δύο ψηφιακούς δίσκους.

Στην πραγματικότητα βέβαια ο πρώτος δίσκος αυτής της ιστορικής σειράς περιλαμβάνει αυτούσιο το υλικό του δίσκου "Sing & Dance to the Most Popular Greek Fovorites" που είχε εκδοθεί στη Νέα Υόρκη το 1966 από την εταιρεία Grecophon κι επανέκδόθηκε για την ελληνική αγορά το 1968 από τη Fidelity. Πρόκειται για έξι μικρές σουίτες (medley) με τέσσερα ως έξι τραγούδια η καθεμιά σε συνεχή ροή που εναλλάσσονται από είδος σε είδος μεταπηδώντας με την ίδια ευκολία από τα δημώδη και τα αυθεντικά δημοτικά τραγούδια (στεριανά ή νησιώτικα) στα ρεμπέτικα και λαϊκά (χασάπικα, ζεϊμπέκικα, χασαποσέρβικα) που τραγουδούσε εκείνη την εποχή το πανελλήνιο, όλα ομογενοποιημένα σε ένα απόλυτα ελεγχόμενο ομοιογενές ύφος που υπηρετείται μαεστρικά από την ελαφρά συνοδευτική ορχήστρα. 

Τρίο Καντσόνε: Αξέχαστα τραγούδια (1995)

Άλλο ένα πολύ δημοφιλές ανδρικό Τρίο που κυριάρχησε κατά τη δεκαετία του '60 ήταν το Τρίο Καντσόνε που ιδρύθηκε το 1953 στη Θεσσαλονίκη από μια παρέα φίλων, τους Γιώργο Πετσίλα, Φίλιππο Παπαθεοδώρου και Κώστα Τρούπτσιο, οι οποίοι αρχικά έπαιζαν στη γειτονιά τους μεξικάνικα τραγούδια του συρμού, ώσπου η βράβευσή τους στον περίφημο διαγωνισμό ταλέντων του Γιώργου Οικονομίδη άνοιξε το δρόμο για την επαγγελματική τους καριέρα. 

Το 1958 ηχογράφησαν τα πρώτα τέσσερα τραγούδια τους (Μανουέλα, Χρόνια σε περίμενα, Το χαμόγελο που λατρεύω, Στα μάτια σου), ενώ το 1959 συμμετείχαν στην αμερικανική έκδοση "A Summer Evening in Athens" με δυο τραγούδια. Ακολούθησε η πολύ πετυχημένη τους συμμετοχή στα τρία πρώτα Φεστιβάλ Τραγουδιού της Αθήνας (1959-1961) και παράλληλα η συνεργασία τους, κυρίως στον κινηματογράφο, με τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Μίμη Πλέσσα και τον Κώστα Κλάββα. Την ίδια εποχή όμως ήρθε και η γνωριμία τους με τη Νάνα Μούσχουρη (σύζυγο στη συνέχεια του Γιώργου Πετσίλα), με την οποία ξεκίνησε και η διεθνής τους καριέρα, η οποία από το 1962 και μετά έγινε ακόμη πιο πετυχημένη, όταν στο σχήμα προστέθηκαν άλλα δύο μέλη (Κλεάνθης Μανταμόπουλος, Σπύρος Λιβιεράτος) και μετονομάστηκαν σε Αθηναίοι (Trio Athenee).

Το 1995 η Polygram εξέδωσε ένα χορταστικό λεύκωμα με 24 τραγούδια του Τρίο Καντσόνε από το ρεπερτόριο της Fidelity με αυθεντικές ηχογραφήσεις της περιόδου 1958-1960. Περιλαμβάνονται τραγούδια των Γιώργου Μουζάκη, Αλέκου Σπάθη, Τάκη Μωράκη, Γιάννη Σπάρτακου, Τάκη Αθηναίου, Μάνου Χατζιδάκι, Μίμη Πλέσσα και Κώστα Κλάββα. Όλα τα τραγούδια κινούνται σε ένα χαρούμενο ποπ κλίμα με κυρίαρχους τους λάτιν ρυθμούς (τσα τσα, σάμπα, βαλς, σλόου), ενώ κάποια έγιναν πολύ γνωστά μέσα από δημοφιλείς ταινίες της Αλίκης Βουγιουκλάκη και της Τζένης Καρέζη κατά τη διετία 1959-1960 (Η μουσίτσα, Το κλωτσοσκούφι, Το κοροϊδάκι της δεσποινίδος). Περιλαμβάνονται επίσης και τρία φεστιβαλικά τραγούδια (Βρίσκεσαι παντού, Το παλιό δρομάκι, Θυμήσου κι εσύ) των Ανδρέα Αλεξανδράτου, Λιάνας Ρουσιάνου και Γιάννη Σπάρτακου, καθώς και δυο τραγούδια του Κώστα Κλάββα (Ηλιοπαιχνιδίσματα, Νύχτα βασίλισσά μου) από ηχογραφήσεις του 1961 με τον Γιώργο Ζαμπέτα στο μπουζούκι.

Τρίο Κιτάρα: Το ελληνικό τραγούδια, αρ.4 (2006)

Από την ωραία σειρά δίσκων της Polygram με γενικό τίτλο "Το Ελληνικό Τραγούδι" που κυκλοφόρησε  το 2006 ο υπ' αριθμόν 4 δίσκος είναι αφιερωμένος στο ιστορικό φωνητικό σχήμα Τρίο Κιτάρα που είχε έντονη δραστηριότητα για δυο δεκαετίες ως τη διάλυσή του στις αρχές του '70.

Ο δίσκος περιλαμβάνει δεκατρία τραγούδια κι ένα ποτ πουτί με παλιές γνωστές και πολυτραγουδισμένες μελωδίες, μεταξύ των οποίων και ζακυνθινές καντάδες διασκευασμένες από τον Διονύση Λαυράγκα. 

Το υλικό του δίσκου είναι παρμένο από τα απέραντα χωράφια του ελληνικού πενταγράμμου χωρίς διακρίσεις και στεγανά. Έτσι, έχουμε κυρίαρχη την παρουσία του λαϊκού συνθέτη Γιώργου Μητσάκη (το καλαματιανό "Το φουρό" στάθηκε από τις μεγάλες επιτυχίες του Τρίο Κιτάρα) δίπλα στον Αλέκο Σπάθη, τον απαραίτητο Γιώργο Μουζάκη, τον Νίκο Χατζηαποστόλου και τον Άκη Σμυρναίο. Κανταδόρικες μελωδίες συνυπάρχουν φυσιολογικά με τσιφτετέλια, συρτά, χασαποσέρβικα και καλαματιανά! Όλα ομογενοποιημένα και τραγουδισμένα από τη δοκιμασμένη ερμηνευτική άνεση του Τρίο με τις κιθάρες τους.

Τα μεγάλα Τρίο του '50: Τρίο Κιτάρα (1985)

Η κυριαρχική παρουσία του Νίκου Γούναρη στο μεταπολεμικό μας τραγούδι  μας φέρνει συνειρμικά στο μυαλό και τα ποικίλα φωνητικά σύνολα που ξεπήδησαν μετά τον πόλεμο, με τα οποία ο μεγάλος τροβαδούρος είχε διαρκή συνεργασία. Τα ανδρικά φωνητικά "τρίο" ήταν το κυρίαρχο σχήμα που αναπτύχθηκε με μεγάλη επιτυχία κατά τις δεκαετίες του '50 και '60, όταν μάλιστα τα σχήματα αυτά είχαν ανελλιπή σχεδόν παρουσία και στο εγχώριο κινηματογράφο της εποχής. Από τα δημοφιλή αυτά "τρίο" θα ξεχώριζα ως τα πιο δραστήρια τρία: Τρίο Κιτάρα, Τρίο Καντσόνε και Τρίο Μπελκάντο. 

Το Τρίο Κιτάρα δημιουργήθηκε στα χρόνια της Κατοχής ακόμη, αλλά η επίσημη επαγγελματική τους δραστηριότητα ξεκίνησε το 1950 και διέγραψαν μια λαμπρή διαδρομή είκοσι ετών ως το 1971 που ολοκληρώθηκε ο κύκλος τους. Το αποτελούσαν οι: Γιώργος Δημάκης, Γιώργος Κεφαλάς και Ανδρέας Ζαφειρίου, ο οποίος στο ξεκίνημα του '60 έδωσε τη θέση του στον Γιώργο Μαρνέρο. Όλοι τους συμμετείχαν στα φωνητικά συνοδεύοντας με τις κιθάρες τους. Δισκογραφικά ξεκίνησαν το 1950 με τραγούδια του Γιώργου Μουζάκη ("Στο Τούγκο, Τούγκο") και του Μιχάλη Σουγιούλ, όπως ο περίφημος "Τραμπαρίφας" , για να ακολουθήσουν δεκάδες άλλες ηχογραφήσεις για τις 78 και 45 στροφές, χωρίς ποτέ όσο ήταν ενεργοί να εκδώσουν κανένα δίσκο 33 στροφών.

Το 1985 η ΕΜΙ (υπό την ετικέτα Regal) εξέδωσε ένα μικρό αναμνηστικό άλμπουμ με το λιτό τίτλο "Τρίο Κιτάρα" αφιερωμένο στο θρυλικό αυτό τρίο. Περιλαμβάνει δεκατέσσερις χαρακτηριστικές στιγμές τους από αυθεντικές ηχογραφήσεις της δεκαετίας του '50 με υλικό αφιερωμένο κυρίως στο ακμάζον τότε είδος του αρχοντορεμπέτικου μαζί φυσικά με μελωδικά τραγούδια του "ελαφρού" ρεπερτορίου με χρώματα παλιάς Αθήνας από τα στέκια της Πλάκας. Ο Αλέκος Σπάθης, ο Γιώργος Μουζάκης και ο Μιχάλης Σουγιούλ υπογράφουν τις περισσότερες συνθέσεις, μερικές από τις οποίες είναι πλέον κλασικές, όπως: "Για μια κιθαρίτσα", "Όσα ποτήρια κι αν ρουφώ", "Άλα, άνοιξε κι άλλη μπουκάλα", "Πού θα με πας". Στο όμορφο τανγκό "Ας λέω πως σε ξέχασα" συμμετέχει και η ντίβα της εποχής Μάγια Μελάγια.

Ο Νίκος Γούναρης σε δημοτικά και νησιώτικα τραγούδια (1996)

Όπως έχουμε ήδη τονίσει, ο σπουδαίος τροβαδούρος Νίκος Γούναρης δεν είχε φραγμούς απέναντι σε κανένα μουσικό είδος και τα υπηρέτησε λίγο πολύ όλα στα τριάντα περίπου χρόνια της ενεργού παρουσίας του στο μουσικό χώρο προσπαθώντας άλλωστε να ικανοποιεί όλα τα γούστα του ένθερμου κοινού του. Έτσι, μοιάζει πολύ περιοριστικός ο χαρακτηρισμός του ως "ελαφρού" τραγουδιστή, παρόλο που η φωνή του και το κύριο ενδιαφέρον του ήταν εστιασμένα σ' αυτό το ειδικότερο πεδίο. Τον είδαμε όμως να ερμηνεύει λαϊκά και αρχοντορεμπέτικα με την ίδια ευκολία και επιτυχία και πλήθος δημιουργών αυτού του χώρου να του εμπιστεύονται τα τραγούδια τους.

Δεν προξενεί λοιπόν εντύπωση ότι και το δημοτικό τραγούδι δεν έμεινε έξω από τα ενδιαφέροντα του Νίκου Γούναρη σε μια εποχή άλλωστε που το συγκεκριμένο είδος είχε ευρεία αποδοχή και προβαλλόταν συστηματικά ως στοιχείο της εθνικής μας ταυτότητας, έστω κι αν αυτή η προβολή κατέληξε στη βάναυση κακοποίησή του στα χρόνια της Επταετίας. Ευτυχώς ο Νίκος Γούναρης πρόλαβε να υπηρετήσει το παραδοσιακό τραγούδι σε εποχές πιο καθαρές κι έβαλε κι αυτός τη δική του πινελιά.

Ο δίσκος της Polygram "Δημοτικά και νησιώτικα", τρίτος σε μια σειρά δίσκων αφιερωμένων στον Νίκο Γούναρη με γενικό τίτλο "Τα ωραιότερά μου τραγούδια", κυκλοφόρησε το 1996 με υλικό αντλημένο από το πλούσιο αρχείο της Fidelity από μονοφωνικές ηχογραφήσεις της δεκετίας του '50 σε δίσκους 78 στροφών που στη συνέχεια ενσωματώθηκαν σε μεταθανάτιους δίσκους 33 στροφών κατά τη δεκαετία του '60. Ο τίτλος της έκδοσης βέβαια μοιάζει προβληματικός για δυο λόγους: Πρώτα γιατί κάνει έναν αδόκιμο διαχωρισμό μεταξύ δημοτικών και νησιώτικων τραγουδιών, ενώ και τα δύο ανήκουν στην ίδια εθνική μας παράδοση. Προφανώς η διάκριση έγινε βάσει μιας αυθαίρετης αντίληψης ότι δημοτικά λέγονται μόνο τα στεριανά τραγούδια! 

Το δεύτερο πρόβλημα είναι ότι στην πραγματικότητα ο δίσκος δεν περιλαμβάνει αυθεντικά παραδοσιακά τραγούδια, αλλά συνθέσεις του ίδιου του Γούναρη πάνω σε δημώδεις σκοπούς (τσάμικο, συρτό, καλαματιανό, μπάλο κλπ) με στίχους των Χαράλαμπου Βασιλειάδη, Κώστα Κοφινιώτη, Θάνου Σοφού και άλλων, ενώ κάποια τραγούδια έχουν και δικούς του στίχους. Εξαίρεση αποτελούν δυο νησιώτικα τραγούδια ("Πέρα στους πέρα κάμπους", "Μες στου Αιγαίου τα νησιά") που αποδίδονται με την ανάλογη διασκυή που φρόντισε και πάλι ο τραγουδιστής.

Κρίνοντας πάντως χωρίς στενά μουσικολογικά κριτήρια, αλλά μόνο βάσει του αποτελέσματος δεν μπορούμε να κρατήσουμε καμία επιφύλαξη για την εξαιρετική και πάλι ερμηνεία του μεγάλου τραγουδιστή. Αρκετά μάλιστα από τα τραγούδια αυτά αποτέλεσαν διαχρονικά σουξέ κι ακούγονταν ασταμάτητα από το ραδιόφωνο τα παλιότερα χρόνια και κυρίως τα τραγούδια "Αχ, αητέ μου" και "Εκεί ψηλά στον Άη Λια". Στην ελαφρά ορχήστρα που τα συνοδεύει χώρεσαν πάντως και το κλαρίνο και το μπουζούκι αρμονικά συνδυασμένα με την κιθάρα του τραγουδιστή. Το εξώφυλλο της έκδοσης κοσμείται με ζωγραφικό πίνακα του μεγάλου ζωγράφου Νικολάου Γύζη με τίτλο "Παππούς και εγγόνια".

Νίκος Γούναρης: Τα ερωτικά του '50 (1996)

Η ευαίσθητη και απόλυτα εκφραστική φωνή του Νίκου Γούναρη ήταν η καταλληλότερη για την ερμηνεία ερωτικών τραγουδιών και κυρίως τραγουδιών με κυρίαρχο το μελωδικό στοιχείο και τη λυρική διάθεση που έτσι κι αλλιώς αποτελούσαν δομικό στοιχείο της ευαίσθητης τραγουδοποιίας ολόκληρης εκείνης της εξαίσιας γενιάς δημιουργών που κινούνταν στην αντίπερα όχθη του ρεμπέτικου τραγουδιού, αν και βέβαια, όπως είναι γνωστό, κάποια στιγμή αυτά τα δυο ρεύματα συναντήθηκαν γνωρίζοντας μεγάλη εμπορική απήχηση.

Ο Νίκος Γούναρης υπήρξε ίσως ο καταλληλότερος εκφραστής όλης αυτής της εξέλιξης και δεν είναι τυχαία η κουβέντα του Βασίλη Τσιτσάνη ότι το λαϊκό τραγούδι ποτέ δε θα μπορούσε να "σηκώσει κεφάλι" όσο υπήρχε στην άλλη πλευρά αυτός ο μέγας ερμηνευτής. Η φράση αυτή δεν είχε ανταγωνιστική διάθεση, αλλά αποτελούσε ευθεία αναγνώριση της φωνητικής ποιότητας του Γούναρη. Άλλωστε μεταξύ τους υπήρχε πάντα αλληλοεκτίμηση που έφτασε και ως τη συνεργασία.

Το 1996 η Polygram, αξιοποιώντας το πλούσιο αρχείο της Fidelity, εξέδωσε ένα δικό της πορτρέτο του μεγάλου ερμηνευτή εξειδικεύοντας το υλικό στο κομμάτι της ερωτικής θεματολογίας που αποτελούσε άλλωστε και το προνομιακό πεδίο του. Η έκδοση λοιπόν πήρε φυσιολογικά τον τίτλο "Τα ερωτικά του '50" και περιλαμβάνει δεκαοκτώ ερωτικά τραγούδια, μερικά από τα οποία υπήρξαν εμβληματικές στιγμές του τραγουδιστή, όπως: "Γύρνα πάλι αγάπη μου", "Τώρα που σε γνώρισα", "Γλυκά μου μάτια", "Πού να 'σαι τώρα", "Πέντε χρόνια περάσανε", "Γύρισε" και άλλα. Όλες οι ηχογραφήσεις είναι αυθεντικές και προέρχονται φυσικά από δίσκους 78 στροφών, αν και κατά καιρούς έχουν ενσωματωθεί και σε διάφορους δίσκους 33 στροφών μετά το θάνατο του τραγουδιστή. Σχεδόν όλα τα τραγούδια αποτελούν συνθέσεις του ίδιου του Γούναρη, εκτός από το "Μόνο με σένα" του Νίκου Χατζηαποστόλου και το "Γύρισε" του Γιάννη Βέλλα. Το εναρκτήριο τραγούδι ("Γύρνα πάλι αγάπη μου") εδώ ακούγεται από ανέκδοτη ηχογράφηση, ενώ τον τραγουδιστή συνοδεύει το Τρίο Μπελκάντο. Παρά την κυριαρχία του μελωδικού ύφους στο υλικό της συλλογής, δε λείπουν και πάλι οι πιο καθαρές λαϊκές στιγμές, όπως τα τραγούδια "Φεύγεις και κλαίνε τα πουλιά" και "Είμαι ερωτευμένος".

Νίκος Γούναρης: Η Ελλάδα του Γούναρη (1995)

Ο Νίκος Γούναρης (1916-1965) ανήκει στην παλιότερη γενιά ερμηνευτών του "ελαφρού" τραγουδιού, αφού πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του '30 και για τρεις δεκαετίες μέχρι τον πρόωρο θάνατό του υπήρξε κυρίαρχη μορφή στο χώρο του ελληνικού πενταγράμμου εντός κι εκτός Ελλάδας, καθώς ταξίδευε ασταμάτητα στο εξωτερικό και κατά διαστήματα διέμενε κιόλας στην Αμερική διασκεδάζοντας τους απόδημους Έλληνες. 

Ο ίδιος έπαιζε μαντολίνο και κιθάρα, ενώ έλαβε και μαθήματα βιολιού, γεγονός που του επέτρεψε να διαμορφώσει ένα ευρύ μουσικό πνεύμα που χωρούσε τα πιο ετερόκλητα μουσικά είδη, από τον Τσιτσάνη και το αρχοντορεμπέτικο της δεκαετίας του '50 ως το δημοτικό τραγούδι ή ακόμη και τον Μπαχ! Διέθετε εξαιρετικά εκφραστική και γλυκόλαλη φωνή που του επέτρεψε να ερμηνεύσει με μοναδικό τρόπο δεκάδες μελωδικά τραγούδια που έχουν αφήσει εποχή. Πνεύμα προοδευτικό και ανήσυχο, έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, ενώ από τις αρχές του '50 μάλιστα άρχισε να συνθέτει κι ο ίδιος τραγούδια, σε πολλά από τα οποία συχνά τον συνόδευαν στις ηχογραφήσεις οι καλοί του φίλοι Φώτης Πολυμέρης και Τώνης Μαρούδας.

Το 1995 η ΕΜΙ εξέδωσε ένα αναμνηστικό διπλό άλμπουμ βινυλίου για τον μεγάλο τροβαδούρο με τίτλο "Η Ελλάδα του Νίκου Γούναρη" υπό την επιμέλεια του Πάνου Γεραμάνη που ανθολογεί 23 συνολικά τραγούδια, τα περισσότερα σε δική του μουσική μαζί με συνθέσεις των Κώστα Γιαννίδη, Μιχάλη Σουγιούλ, Ζοζέφ Κορινθίου και άλλων. Στίχους έγραψαν ο Κώστας Μάνεσης, ο Κώστας Κοφινιώτης, ο Αλέκος Σακελλάριος, ο Θάνος Σοφός κ.ά. Ένα μάλιστα τραγούδι ("Και ρωτάω τα κύματα") βασίζεται σε στίχους του ποιητή Τάσου Λειβαδίτη. Ταγκό, χορευτικοί και δημώδεις ρυθμοί, αρχοντορεμπέτικα ("Ένα βράδυ που 'βρεχε", "Ο μήνας έχει εννιά", "Πάμε στα μπουζούκια", "Άρχισαν τα όργανα") και άλλα συνυπάρχουν σ' αυτή την ανθολογία μαζί με μια σειρά υπέροχες μελωδικές στιγμές ("Όταν γελάς", "Γλυκά μου μάτια"). Τον μεγάλο ερμηνευτή συνοδεύουν το Τρίο Κιτάρα, το Τρίο Μέλοντυ, ο Φώτης Πολυμέρης, ο Τώνης Μαρούδας, η Βούλα Καλαβρού, ο Τάκης Μωράκης και χορωδία.

Σώτος Παναγόπουλος: 'Ενας φίλος... (1978)

Μια από τις εκλεκτότερες φωνές του λεγόμενου "ελαφρού" τραγουδιού στην όψιμη φάση του, κυρίως στις δεκαετίες του '50 και '60, υπήρξε αναμφισβήτητα αυτή του Σώτου Παναγόπουλου (1926-1983), ενός κοσμοπολίτη ερμηνευτή με δυνατή και εκφραστική φωνή βαρύτονου που συνδέθηκε με μερικές από τις μελωδικότερες στιγμές του πενταγράμμου και γνώρισε την απόλυτη καταξίωση εντός κι εκτός των συνόρων και ιδιαίτερα στην Αμερική, όπου έκανε πολλές ζωντανές εμφανίσεις. Ο ίδιος άλλωστε προτιμούσε τη ζωντανή επαφή με το κοινό του και γιαυτό η δισκογραφία του είναι σχετικά περιορισμένη, αν και κατάμεστη από εμβληματικές στιγμές με κορωνίδα φυσικά το διαχρονικό "Ένας φίλος ήρθε απόψε απ' τα παλιά".

Πρότι ξεκίνησε σπουδές νομικής στο πανεπιστήμιο, όταν του δόθηκε η ευκαιρία το 1949 να περάσει στο μουσικό πεδίο με το γλυκύτατο τραγούδι "Μόνο κοντά σου" του Τάκη Μωράκη, αποφάσισε οριστικά να αφιερώσει τη ζωή του στο χώρο αυτό που για δυο δεκαετίες διανθίστηκε με αμέτρητες ωραίες στιγμές ερμηνεύοντας συνθέσεις όλων των δημιουργών του συγκεκριμένου μουσικού είδους, όπως ο Μιχάλης Σουγιούλ, ο Χρήστος Χαιρόπουλος, ο Γιάννης Βέλλας, ο Ανδρέας Χατζηαποστόλου και πάνω απ' όλους ο πολυγραφότατος Γιώργος Μουζάκης που του χάρισε τις κορυφαίες του επιτυχίες ("Ένας φίλος...", "Κάποιο δειλινό", "Καλωσόρισες έρωτα"), ενώ τα δυο τελευταία του τραγούδια ("Αγάπες που περάσανε", "Η καρδιά μου το ξέρει") τα έγραψε ο Μιχάλης Αρχοντίδης.

Το 1978 η ΕΜΙ εξέδωσε ένα μικρό αφιερωματικό δίσκο για τον Σώτο Παναγόπουλο με τίτλο "Ένας φίλος..." παρμένο φυσικά από το ομώνυμο τραγούδι του Γιώργου Μουζάκη σε στίχους του Φίλωνα Αρία που πρωτοκυκλοφόρησε το 1950 σε δίσκο 78 στροφών. Ο δίσκος περιλαμβάνει δώδεκα κλασικά τραγούδια του σπουδαίου ερμηνευτή στην πρώτη τους αυθεντική εκτέλεση, μεταξύ των οποίων και το παρθενικό του δισκογραφικό φανέρωμα "Μόνο κοντά σου" (1949) σε μουσική Τάκη Μωράκη και στίχους Κώστα Κοφινιώτη, αλλά και το τρυφερό "Χαρά μου" του ίδιου συνθέτη σε στίχους Κώστα Πρετεντέρη. 

Γιώργος Αβυσσινός: Αβυσσηνός Νο 5 (1986)

Παραμένοντας για λίγο ακόμη στο παραδοσιακό μας τραγούδι θα ήθελα να σταθώ σήμερα σε μια εμβληματική μορφή της μεγάλης κρητικής μουσικής παράδοσης που την υπηρέτησε σεμνά και σταθερά σε όλη τη ζωή του διαμένοντας μόνιμα ως το θάνατό του στο γενέθλιο χωριό του, αν και ταξίδεψε πολύ κι έπαιξε τη μουσική της πατρίδας του σε πολλά μακρινά μέρη, όπου είναι απλωμένος ο απόδημος ελληνισμός.

Ο λόγος για το μεγάλο Κρητικό βιολιστή (βιολάτορα τον λένε εκεί) Γιώργο Αβυσσινό (1931-2015), κατά κόσμον Γεώργιο Σφακιανάκη, που γεννήθηκε και πέθανε στο χωριό Σκαλάνι Ηρακλείου. Από τα εφηβικά του κιόλας χρόνια είχε γίνει δεινός δεξιοτέχνης του βιολιού, αν και αυτοδίδακτος, και ξεκίνησε την καλλιτεχνική του δραστηριότητα στο καφενείο του πατέρα του, ενώ αργότερα άνοιξε το δικό του μαγαζί, όπου έπαιζε τη μουσική του κι έγινε διάσημος στα γύρω μέρη. Συνεχιστής του έργου του και αξιόλογος επίσης μουσικός είναι ο γιος του Κωστής Αβυσσινός, μέλος για ένα διάστημα του συγκροτήματος Χαΐνηδες.

Αν και ηχογράφησε κάποια τραγούδια σε δισκάκια 45 στροφών κατά τη δεκαετία του '60, δυσεύρετα πια, επίσημα στη δισκογραφία εμφανίζεται κάπως αργά κατά τη δεκαετία του '70 ηχογραφώντας αρκετούς δίσκους που αποτυπώνουν την απαράμιλλη τέχνη του. Ιδού κάποιοι τίτλοι: Χοροί και τραγούδια της Κρήτης (1976), Κοντυλιές και πεντοζάλια (1978), Εξομολόγησις (1979), Νυχτοξημερώματα (1980), Τραγούδια της Κρήτης με τον Αβυσσινό και το βιολί του (1986). Το 1986 μάλιστα από την τοπική δισκογραφική εταιρεία Cretaphon εκδόθηκε ο δίσκος Αβυσσηνός Νο 5 αφιερωμένος σε συνθέσεις του Γιώργου Αβυσσινού με δεκατρία τραγούδια σε δική του μουσική και στίχους, πάντα προσαρμοσμένα στους οικείους κρητικούς ήχους, και τραγουδισμένα από τον ίδιο, ο οποίος παίζει βιολί συνοδευόμενος από τον γιό του Κωστή που παίζει λαούτο και κιθάρα. Περιλαμβάνεται επίσης κι ένα οργανικό θέμα με τίτλο "Ασκομαντούρα" που δηλώνει έναν ειδικό τύπο κρητικής γκάιντας.

Νίκος Τσιλίφης: Δημοτικά τραγούδια με χορωδία (1961)

Ο Κεφαλονίτης μαέστρος και συνθέτης Νίκος Τσιλίφης (1910-1978) αποτελεί μια μεγάλη μορφή στο εγχώριο χορωδιακό τραγούδι με πολύχρονη διαδρομή τόσο στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το Ληξούρι, όπου ίδρυσε τα πρώτα χορωδιακά σχήματα και δίδαξε στο τοπικό Γυμνάσιο ως μουσικός, όσο και στην Αθήνα, όπου εγκαταστάθηκε μόνιμα το 1944 και ίδρυσε κατά καιρούς διάφορα σχήματα, όπως την περίφημη "Αθηναϊκή καντάδα" κι αργότερα τη "Μικτή Χορωδία Νίκου Τσιλίφη" μαζί με αξιόλογη μαντολινάτα (ορχήστρα με μαντολίνα και κιθάρες). 

Επί σειρά ετών ο Νίκος Τσιλίφης έκανε θαυμάσιες ραδιοφωνικές εκπομπές και αμέτρητες ζωντανές εμφανίσεις σε διάφορους χώρους, ενώ έχει καταγράψει και αξιόλογη δισκογραφική δραστηριότητα ηχογραφώντας καντάδες της παλιάς Αθήνας και της Κεφαλονιάς, αλλά και τραγούδια συνθετών που ήταν ξεχασμένα και αναβίωσαν στη μπαγκέτα και διδασκαλία του Τσιλίφη και στα χείλη των χορωδών του.

Το 1961 κυκλοφόρησε από τη Philips ένας δίσκος βινυλίου 45 στροφών σε εκτεταμένη μορφή με Δημοτικά Τραγούδια που αποδίδει χορωδία με συνοδεία μαντολινάτας υπό τη διεύθυνση του Νίκου Τσιλίφη. Αντιγράφω σχετικό απόσπασμα από την αναλυτική περιγραφή του δίσκου στη σελίδα της πηγής μου: (...) Διαφορετική μουσική προσέγγιση των δημοτικών τραγουδιών, κάτι που κάναμε σαν παιδιά στο σχολείο εν απουσία μουσικών οργάνων και πόσο όμορφα δένει το μαντολίνο με την χορωδία. Στο εξώφυλλο του δίσκου φιγουράρει μαζί με άλλους και ο Αλέκος Καραβίτης*.

Δείτε επίσης στο Δισκοβόλο:

Νίκος Τσιλίφης: Καντάδες του παλιού καιρού (1965)

Νίκος Τσιλίφης: Παλιές καντάδες (1968)

20+1 Λαϊκά μεταπολεμικά τραγούδια με Μπαρόκ σύνολο (2020)

Προ καιρού είχαμε δει μια πολύ ενδιαφέρουσα έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ) με το έργο "Γυάλινα Γιάννενα" του ποιητή Μιχάλη Γκανά με μουσική του Νίκου Ξυδάκη. Θα σταθώ σήμερα σε άλλη μια εξαιρετική έκδοση του ΜΙΕΤ που περιλαμβάνει υλικό ζωντανά ηχογραφημένο στην αυλή του αρχοντικού που διαθέτει στην περιοχή της Πλάκας από μουσική παράσταση ενταγμένη στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Η παράσταση ηχογραφήθηκε στο διάστημα 12-16 Ιουνίου 2018 με τίτλο: "20+1 Λαϊκά Μεταπολεμικά Τραγούδια με Μπαρόκ σύνολο", αν και είχε πρωτοπαρουσιαστεί το καλοκαίρι της προηγούμενης χρονιάς στην Αγγλικανική Εκκλησία του Αγίου Παύλου και πάλι στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών.

Πρόκειται για μια πρωτότυπη και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιδέα της ηθοποιού και ερμηνεύτριας Χριστίνας Μαξούρη βασισμένη σε επιλεγμένο μουσικό υλικό από το θησαυροφυλάκιο του ρεμπέτικου και λαϊκού μας τραγουδιού κυρίως από τη δεκαετία του '50, το οποίο όμως ερμηνεύεται με συνοδεία οργανικού κουιντέτου με όργανα της εποχής του Μπαρόκ! Είναι πράγματι μια ευφάνταστη ιδέα που προσεγγίζει τολμηρά ένα είδος τραγουδιού απόλυτα συνυφασμένου με την κλασική λαϊκή ορχήστρα και το μπουζούκι που εδώ δίνουν τη θέση τους σε δύο μπαρόκ βιολιά, δυο βιολοντσέλα της ίδιας εποχής και βιολόνε, ένα έγχορδο μουσικό όργανο μεταξύ βιολιού και βιόλας, όλα ερμηνευμένα από μέλη της Καμεράτας και της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών. Τη μεταγραφή και ενορχήστρωση του υλικού επιμελήθηκε ο Μιχάλης Παπαπέτρου. Ερμηνεύει με λιτό, σχεδόν τελετουργικό και μυσταγωγικό τρόπο, η Χριστίνα Μαξούρη με τη συμμετοχή σε κάποια τραγούδια της επίσης ηθοποιού, σκηνοθέτιδας και συγγραφέως Λένας Κιτσοπούλου.

Τα επιλεγμένα τραγούδια ανήκουν στην όψιμη φάση του ρεμπέτικου κι απλώνονται ως το κλασικό λαϊκό τραγούδι της δεκαετίας του '50 με μικρές παρασπονδίες και προς το "ελαφρό" τραγούδι της εποχής. Ο Βασίλης Τσιτσάνης έχει τη μερίδα του λέοντος, αλλά υπάρχουν επίσης και τραγούδια του Μάρκου Βαμβακάρη, του Γιάννη Παπαϊωάννου, του Γιώργου Μητσάκη, του Μανώλη Χιώτη, του Απόστολου Χατζηχρήστου, του Γιώργου Λαύκα και του Τόλη Χάρμα, καθώς και δυο τραγούδια των Ιωσήφ Ριτσιάρδη και Τώνη Μαρούδα μαζί με ένα παραδοσιακό σμυρναίικο. Μαγικό ακρόαμα!

Ο Στέλιος Καζαντζίδης τραγουδά Μπάμπη Μπακάλη (1982)

Ας κλείσουμε σήμερα αυτόν το μακρύ αφιερωματικό κύκλο στο κλασικό λαϊκό τραγούδι των δεκαετιών του '50 και '60 με την πιο εμβληματική μορφή που σφράγισε ανεξίτηλα όλη αυτή την εποχή κι έγινε μοναδικό ίνδαλμα για όλους τους Έλληνες εντός κι εκτός συνόρων, έστω κι αν η αυτοκαταστροφική του φύση έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι της, για να θρυμματίζει αυτόν το μύθο, χωρίς ωστόσο να το έχει καταφέρει τελεσίδικα.

Ο λόγος βέβαια για τον Στέλιο Καζαντζίδη (1931-2001), τον ερμηνευτή που ξεπέρασε ακόμη και τα όρια του μύθου για διόμιση περίπου δεκαετίες (1952-1975) τραγουδώντας τα πάθη και τα βάσανα του απλού ανθρώπου της δουλειάς και της προσφυγιάς με μια φωνή ακαταμάχητης δύναμης και εκφραστικής πληρότητας που δεν βολεύτηκε ποτέ στα τυποποιημένα σχήματα και που αδιαφόρησε επιδεικτικά στις σειρήνες της "έντεχνης" τραγουδοποιίας, την οποία αξιοποίησε στο έπακρο ο έτερος των Διόσκουρων του λαϊκού μας τραγουδιού Γρηγόρης Μπιθικώτσης.

Από το τεράστιο σε όγκο, αλλά κι εντελώς ανισοβαρές σε ποιότητα ρεπερτόριο του μεγάλου ερμηνευτή, με το οποίο έτσι κι αλλιώς δεν είμαι διατεθειμένος να αναμετρηθώ στο βαθμό που το έκανα ήδη με άλλους σημαντικούς ερμηνευτές, γιατί προφανώς δε θα επιθυμούσα να χαθώ στα αχαρτογράφητα σχεδόν πελάγη του, περιορίζομαι σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή τραγουδιών του Μπάμπη Μπακάλη, ο οποίος υπήρξε από τους βασικούς χορηγούς του ρεπερτορίου του και μάλιστα με τραγούδια που ανήκουν στις πιο εμβληματικές ερμηνευτικές του στιγμές, καθώς οι δυο τους συμπορεύτηκαν δημιουργικά και στις δυο περιόδους της ενεργού δραστηριότητας του βάρδου, δηλαδή στο διάστημα 1952-1963, όταν δισκογραφούσε για την Columbia, αλλά και στο διάστημα 1964-1975, όταν μεταπήδησε στην Odeon (μετέπειτα Minos), όπου και έθεσε μόνος του ένα μακροχρόνιο διάλειμμα αποχής από την ενεργό δράση αμέσως μετά την έκδοση του πολύ πετυχημένου εμπορικά δίσκου "Υπάρχω". 

Ο δίσκος "Ο Στέλιος Καζαντζίδης τραγουδά Μπάμπη Μπακάλη" που εκδόθηκε το 1982 από τη Margo (Minos) αποτελεί ένα μικρό δείγμα της συνεργασίας των δύο καλλιτεχνών με υλικό ωστόσο που περιορίζεται στο ρεπερτόριο της Odeon από τη δεκαετία του '60. Έχουν ανθολογηθεί δεκατέσσερα τραγούδια, από τα οποία τουλάχιστον τα μισά ("Όταν μεθάει ο άνθρωπος", "Τα χείλη σου όσα κι αν πουν", "Έκλεισε μια ιστορία", "Γεννήθηκα για να πονώ", "Και σιδερένια να είχα καρδιά", "Τα σφάλματα είναι για τους ανθρώπους", "Πριν χαράξει θα φύγω") υπήρξαν τεράστιες εμπορικές επιτυχίες. Στίχους έγραψαν ο Κώστα Βίρβος, ο Δημήτρης Γκούτης, ο Ηρακλής Παπασιδέρης και άλλοι. Σε κάποια από τα τραγούδια συνοδεύει τον Καζαντζίδη η πιστή σύντροφός του (ως το 1966) Μαρινέλλα, πάντα στη σκιά του μεγάλου βάρδου, λίγο πριν χωρίσουν οι δρόμοι τους και εκτοξευθεί στα ύψη και η δική της προσωπική καριέρα.

Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης τραγουδά Βασίλη Τσιτσάνη (1986)

Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης (1922-2005) ανήκει δικαιωματικά στο πάνθεον των κορυφαίων μορφών του λαϊκού μας τραγουδιού έχοντας διανύσει με επιτυχία όλες τις φάσεις του τραγουδιού από την όψιμη εποχή του ρεμπέτικου (πρωτοεμφανίστηκε στη δισκογραφία το 1949) και την περίοδο του κλασικού λαϊκού τραγουδιού (δεκαετίες '50 και '60), ως την ακμή του λεγόμενου "έντεχνου" τραγουδιού (κυρίως πλάι στον Μίκη Θεοδωράκη και τον Σταύρο Ξαρχάκο) καταλήγοντας στην πιο προσωπική του φάση στα χρόνια της Επταετίας που ωστόσο επιβραβεύτηκε με αμέτρητες εμπορικές επιτυχίες.

Παρόλο που στη δεκαετία του '50 ως ερμηνευτής ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης δεν ανήκε άκόμη στην πρώτη γραμμή των πρωταγωνιστών του ελληνικού πενταγράμμου, όπως ένας Καζαντζίδης ή ένας Γαβαλάς, είχε ήδη αρχίσει να δείχνει τους διαφορετικούς προσανατολισμούς του συνεργαζόμενος νωρίς νωρίς με τον Μάνο Χατζιδάκι, λίγο πριν βρεθεί δίπλα στο μεγάλο λαϊκό δημιουργό Βασίλη Τσιτσάνη (1915-1984), πράγμα που επίσημα συνέβη το 1956 με το τραγούδι "Μ' έβαλες στο μαυροπίνακα". Η συνάντηση αυτή θα μακροημερεύσει και θα κρατήσει μέχρι και τη δεκαετία του '70 με πάμπολλες ηχογραφήσεις σε πρώτη ή δεύτερη εκτέλεση, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια του '60, όταν ο Τσιτσάνης (και οι άλλοι ρεμπέτες) άρχισαν να επανηχογραφούν τα τραγούδια τους με τα καινούργια τεχνικά μέσα ηχοληψίας.

Αντλώντας υλικό απ' όλο αυτό το πλούσιο ρεπερτόριο η ΕΜΙ φρόντισε το 1986 να μας προσφέρει μια πολύ ενδιαφέρουσα σειρά δίσκων με γενικό τίτλο "Ο μουσικός θησαυρός της Columbia" υπό την επιμέλεια του Δημήτρη Ράνιου. Ένας από τους δίσκους αυτής της σειράς με τίτλο "Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης τραγουδά Βασίλη Τσιτσάνη" αποτυπώνει με σχετική πληρότητα τις πρωτότυπες συνθέσεις του Τσιτσάνη που ερμήνευσε ο Μπιθικώτσης, συνολικά δεκαέξι ηχογραφήσεις από την περίοδο 1956-1970. Ο ερμηνευτής συνοδεύεται στις δεύτερες φωνές από τον συνθέτη, τη Γιώτα Λύδια, την Πόλυ Πάνου, την Άννα Χρυσάφη, τον Αντώνη Ρεπάνη, τη Χαρούλα Λαμπράκη, τη Βούλα Γκίκα και άλλους. Στα μπουζούκια εμφανίζονται διάφοροι σολίστες ανά εποχή, όπως ο Μανώλης Χιώτης, ο Γιάννης Καραμπεσίνης, ο Στέλιος Μακρυδάκης, ο Κώστας Παπαδόπουλος, ο Λάκης Καρνέζης και φυσικά ο ίδιος ο Τσιτσάνης. Στις παλιότερες ηχογραφήσεις συμμετέχει παίζοντας πιάνο ή ακορντεόν η πιστή συνεργάτιδα του συνθέτη Ευαγγελία Μαργαρώνη, ενώ σε κάποιες νεότερες παίζει ακορντεόν ο Γιώργος Κοινούσης. Δύο από τις ηχογραφήσεις ("Όταν συμβεί στα πέριξ", "Κλαμένη ήρθες μια βραδιά") παρέμεναν ανέκδοτες και κυκλοφορούν μ' αυτό το δίσκο για πρώτη φορά.

Ειδικής μνείας αξίζει το ιδιαίτερο τραγούδι "Πολιορκία" (1964) αφιερωμένο στον αγώνα της Κύπρου, ένα τραγούδι που αποκαλύπτει μια λανθάνουσα θεοδωρακική επιρροή του συνθέτη που πιθανότατα οφείλεται στη στενή συμπόρευση εκείνη την εποχή του Μπιθικώτση με τον Μίκη Θεοδωράκη! Το τραγούδι αυτό ακούστηκε στην ταινία του Ερρίκου Θαλασσινού "Φεύγω με πίκρα στα ξένα", παραγωγής 1964, όπου μάλιστα εμφανίζεται ο ίδιος ο Τσιτσάνης να το "προλογίζει" καθοδηγώντας την ορχήστρα του. 

Σταύρος Τζουανάκος: Οι καλύτερες επιτυχίες (1973/1974)

Ο Σταύρος Τζουανάκος (1925-1974) γεννήθηκε στον Πειραιά κι λίγο μετά το τέλος του πολέμου βρέθηκε στα ρεμπέτικα στέκια του μεγάλου λιμανιού ως ερμηνευτής αρχικά, ενώ το 1949 άρχισε να ηχογραφεί και τα πρώτα δικά του τραγούδια. Πολύ νωρίς πάντως τον κέρδισε ο απόδημος ελληνισμός, αφού από το 1956 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αμερική, όπου έζησε το υπόλοιπο του σύντομου βίου του που τερματίστηκε αιφνιδιαστικά το 1974 στα 49 του μόλις χρόνια. Διέθετε πολύ εκφραστική φωνή που χρωμάτιζε όμορφα τις ερμηνείες του σε δικά του τραγούδια, αλλά και άλλων συνθετών, όπως του Βασίλη Τσιτσάνη, του Μανώλη Χιώτης, του Κώστα Καπλάνη, του Γιώργου Μητσάκη, του Στέλιου Χρυσίνη, του Μπάμπη Μπακάλη και άλλων. Για μια δεκαπενταετία, ως τα μέσα της δεκαετίας του '60, ήταν εξαιρετικά δραστήριος έχοντας ηχογραφήσει γύρω στα 140 τραγούδια.

To 1973, λίγο πριν από το θάνατό του η ελληνοαμερικάνικη δισκογραφική εταιρεία Peters (P.I. Records) εξέδωσε ένα δίσκο με τίτλο The Best of Stavros Tzouanakos, ο οποίος επανεκδόθηκε αυτούσιος στην Ελλάδα αμέσως μετά το θάνατό του την επόμενη χρονιά (1974) από τη Margo, θυγατρική της Minos, με ελληνικό τίτλο "Οι καλλίτερες επιτυχίες". Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον πορτρέτο του καλλιτέχνη με δώδεκα τραγούδια, όλα σε δική του μουσική, ενώ τους στίχους μοιράζεται ο ίδιος με την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, τον Κώστα Βίρβο, τον Κώστα Κοφινιώτη, τον Νίκο Γκούμα και τον Νίκο Ρούτσο. Κλασικοί ζειμπέκικοι και χασάπικοι σκοποί χαρακτηρίζουν τα περισσότερα τραγούδια που αποδίδονται σε νεότερες εκτελέσεις με ερμηνευτή αποκλειστικά τον ίδιο. Κορωνίδα όλων φυσικά το εμβληματικό "Λίγα ψίχουλα αγάπης σού γυρεύω" που υπήρξε και το προσωπικό του σήμα κατατεθέν. Από τα υπόλοιπα θα ξεχώριζα το χασάπικο "Μα είναι και Θεός που βλέπει από ψηλά" και το ζεϊμπέκικο "Όπου άνθρωπος κακία".

Μπάμπης Μπακάλης: Οι μεγάλοι του ρεμπέτικου (1984)

Μετά τη σταδιακή υποχώρηση της καταιγίδας του πολιτικού τραγουδιού που ενέσκηψε αμέσως μετά την επαναφορά της Δημοκρατίας το 1974 δειλά δειλά επανήλθε στο προσκήνιο το παραμελημένο ρεμπέτικο τραγούδι μέσα από μια ξαφνική ανθοφορία των ποικίλων ρεμπέτικων κομπανιών, αλλά και τη στροφή της δισκογραφίας προς τη μαζική επανέκδοση υλικού από το θησαυροφυλάκιο του αυθεντικού αυτού μουσικού είδους, κάποτε εξολοκλήρου απαξιωμένου ή και απαγορευμένου, αλλά πάντα στο προσκήνιο με μικρά ή μεγαλύτερα διαλείμματα, μέσα από συνεχείς αναβιώσεις, επανεκτελέσεις ή επανακυκλοφορίες του παλιού αυθεντικού υλικού. Στο διάστημα λοιπόν 1976-1984 η Minos μέσω της ετικέτας Margo ανέτρεξε στο παλιό αυτό ρεπερτόριο θέτοντας σε κυκλοφορία μια ιστορική σειρά δεκάδων δίσκων με γενικό τίτλο "Οι μεγάλοι του ρεμπέτικου" με την πάντα προσεγμένη επιμέλεια του Κώστα Χατζηδουλή που περιλαμβάνει πορτρέτα των πιο επιφανών δημιουργών του μουσικού αυτού είδους, συνθετών, αλλά και ερμηνευτών. 

Από τους μεταπολεμικούς εκπροσώπους του είδους υπήρξε και ο Μπάμπης Μπακάλης (1920-2007), ο οποίος ηχογράφησε το πρώτο του τραγούδι ("Κάποια μάνα αναστενάζει") το 1947 με ερμηνεύτρια στη Στέλλα Χασκίλ και στη συνέχεια παρουσίασε αρκετά ωραία τραγούδια με κορυφαίο το υπέροχο "Το κουρασμένο βήμα σου", ενώ από τα μέσα της δεκαετίας του '50 και σε όλόκληρη την επόμενη δεκαετία θα γίνει ένας από τους στυλοβάτες του κλασικού λαϊκού τραγουδιού που άκμασε την ίδια περίοδο συνεργαζόμενος με όλα τα μεγάλα ονόματα του λαϊκού πενταγράμμου και κυρίως με τον Στέλιο Καζαντζίδη. Παράλληλα ο Μπάμπης Μπακάλης υπήρξε και από τους πρωτεργάτες της πλημμυρίδας των ινδοπρεπών τραγουδιών που κατέκλυσαν την ελληνική δισκογραφία στα τέλη του '50 και στις αρχές του '60 υπογράφοντας μάλιστα το δημοφιλέστατο "Καρδιά πληγωμένη" που ερμήνευσε ο Στράτος Διονυσίου διασκευασμένο φυσικά από ινδική μελωδία που τραγούδησε στον κινηματογράφο η μυθική Ινδή ερμηνεύτρια και ηθοποιός Ναργκίς. Πάντως ο συνθέτης δεν περιορίστηκε στην παροδική αυτή επιτυχία της μόδας, αλλά συνέχισε το δρόμο του και στα επόμενα χρόνια ολοκληρώνοντας τη δισκογραφική του παρουσία το 1986 με το δίσκο "Ραδιενέργεια η αγκαλιά σου".

Ο 17ος δίσκος της σειράς  "Οι μεγάλοι του ρεμπέτικου" που προαναφέραμε, αφιερωμένος στον Μπάμπη Μπακάλη, κυκλοφόρησε το 1984 με δεκατέσσερα αυθεντικά ρεμπέτικα του δημιουργού ηχογραφημένα για δίσκους γραμμοφώνου στα τέλη της δεκαετίας του '40 ως τις αρχές της επόμενης δεκαετίας. Τα ερμηνεύουν μερικές από τις μεγαλύτερες φωνές του είδους, όπως η Στέλλα Χασκίλ, η Σωτηρία Μπέλλου, ο Τάκης Μπίνης, ο Γιάννης Τατασόπουλος, ο Θανάσης Ευγενικός, η Σούλα Καλφοπούλου, ο Σπύρος Ζαγοραίος και άλλοι. Τα τραγούδια έχουν μουσική και στίχους του ίδιου του συνθέτη, εκτός από το κορυφαίο "Το κουρασμένο βήμα σου" και το "Χτυπούν καμπάνες θλιβερά" που έχουν στίχους του Κώστα Βίρβου και τη "Ζητιάνα" που έχει στίχους της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου.

Απόστολος Καλδάρας: Τραγούδια από τις 45 στροφές, αρ.3 (2001)

Το 2001 κυκλοφόρησε ο τρίτος και τελευταίος δίσκος της σειράς "Τραγούδια από τις 45 στροφές" της MINOS-EMI με τραγούδια του κορυφαίου λαϊκού συνθέτη Απόστολου Καλδάρα που περιλαμβάνει συνολικά είκοσι κομμάτια, από τα οποία το ένα είναι οργανικό σε ρυθμό χασαποσέρβικου. Το υλικό αυτή τη φορά προέρχεται από διευρυμένο χρονικό πλαίσιο, αφού φτάνει ως το τέλος της δεκαετίας του '70, αν και ελάχιστα από αυτά τα τραγούδια μπόρεσαν να ακουστούν λίγο περισσότερο και να προσθέσουν κάτι στο μύθο του δημιουργού.

Στους στίχους και πάλι την πρωτοκαθεδρία έχει ο ίδιος ο συνθέτης με εννέα συνολικά τραγούδια, ενώ έξι έγραψε η Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, το γνωστότερο από τα οποία είναι η "Πέτρινη καρδιά" (1967) στην πρώτη του εκτέλεση με τη Γιώτα Λύδια (ο συνθέτης κάνει τη δεύτερη φωνή), ένα τραγούδι που το βρήκαμε και στον πρώτο δίσκο της σειράς με ερμηνεία του Σταμάτη Κόκοτα. Επίσης ο Γιώργος Σαμολαδάς έγραψε τρία τραγούδια κι άλλο ένα ο Λάκης Τσώλης. Στην ερμηνεία των τραγουδιών έχουμε και πάλι παρέλαση όλων των μεγάλων και μικρότερων αστέρων του λαϊκού πενταγράμμου της εποχής! Πάνος Γαβαλάς, Γιώτα Λύδια, Μανώλης Αγγελόπουλος, Μιχάλης Μενιδιάτης, Αντώνης Ρεπάνης, Στράτος Διονυσίου, Βίκυ Μοσχολιού, Σταμάτης Κόκοτας, Καίτη Αμπάβη, Ελένη Ροδά και Λάκης Χαλκιάς. Προβληματική είναι η αναφορά δύο άλλων τραγουδιστών που τους βρήκαμε και στον προηγούμενο δίσκο του συνθέτη. Ένας είναι ο αναφερόμενος ως Θεοδώσης (sic) Σιναΐδης, που λογικά είναι το ίδιο πρόσωπο με τον γνωστό τραγουδιστή Θεόδωρο Σιναΐδη, και ο άλλος ο άγνωστος Φεφτζής Αττακλής που πιθανότατα είναι ο ίδιος με τον Ρόδιο Αττακλή, χωρίς να είμαι βέβαιος.

Από το υλικό της συλλογής θα σταθώ σε ένα τραγουδάκι έκπληξη, το "Πες μας αρχηγέ", σε στίχους του συνθέτη και μουσική προσαρμοσμένη στο γιεγιέδικο ποπ ύφος της εποχής που ερμηνεύει το άγνωστο νενανικό σχήμα The Star's συνοδευόμενο μάλιστα από τον συνθέτη! Όμορφα είναι δυο ζεϊμπέκικα ("Είδα πολλές που κλάψανε", "Ο ξεριζωμός") που ερμηνεύουν αντίστοιχα η Βίκυ Μοσχολιού και ο Σταμάτης Κόκοτας. Ο δίσκος μάλιστα κλείνει με δυο νεότερα τραγούδια ("Τελευταίο σύνορο", "Τη βαρέθηκα τη νύχτα") με ερμηνευτή τον Λάκη Χαλκιά, τα οποία ενσωματώθηκαν και στο δίσκο 33 στροφών "Λαϊκά μονοπάτια" (1979).

Απόστολος Καλδάρας: Τραγούδια από τις 45 στροφές, αρ.2 (1998)

Ο δεύτερος δίσκος της σειράς "Τραγούδια από τις 45 στροφές" της MINOS-EMI αφιερωμένος στον μεγάλο λαϊκό συνθέτη Απόστολο Καλδάρα κυκλοφόρησε το 1998, ένα χρόνο μετά τον προηγούμενο, και περιλαμβάνει και πάλι δεκαοκτώ τραγούδια που πρωτοκυκλοφόρησαν σε δισκάκια 45 στροφών κατά το διάστημα 1961-1971, τα περισσότερα χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, αν και ερμηνεύονται από τα μεγαλύτερα ονόματα του ελληνικού πενταγράμμου εκείνης της εποχής.

Ο ίδιος ο συνθέτης είναι και ο στιχουργός στα δώδεκα από τα δεκαοκτώ τραγούδια, ενώ η πιστή συνεργάτιδά του Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου υπογράφει τους στίχους τριών τραγουδιών κι από ένα ο Πυθαγόρας, ο Γιώργος Σαμολαδάς και ο Δημήτρης Ρήτας. Τραγουδούν: Γιώτα Λύδια, Καίτη Γκρέυ, Μανώλης Αγγελόπουλος, Πέτρος Αναγνωστάκης, Αντώνης Ρεπάνης, Στράτος Διονυσίου, Θεόδωρος Σιναΐδης, Φούλη Δημητρίου, Λίτσα Διαμάντη, Καίτη Αμπάβη, Γιάννης Καλατζής, Γιάννης Πάριος και κάποιοι άλλοι μάλλον άγνωστοι τραγουδιστές, όπως: Μάτα Λώρη, Θεανώ Σούκα, Σπύρος Δημητρίου, Ρόδιος Αττακλής, Νίκος Σπυρόπουλος, Νίτσα Αντωνάτου, Εύα Ζάχου. 

Από τα γνωστότερα τραγούδια της συλλογής σε πρώτη εκτέλεση έχουμε το χασάπικο "Το μηδενικό" (Το άγραφο χαρτί) σε στίχους Πυθαγόρα με ερμηνευτή τον Γιάννη Καλατζή από ηχογράφηση του 1971. Τα δυο κορυφαία πάντως τραγούδια είναι και τα δυο σε δεύτερη εκτέλεση. Το ένα είναι το εμβληματικό "Όνειρο απατηλό" (1967) σε στίχους Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου που είχε ερμηνεύσει πρώτος ο Σταμάτης Κόκοτας, ενώ εδώ το αποδίδει ο Γιάννης Καλατζής. Το άλλο έχει τίτλο "Λες κι οργώνω μες στα βράχια" (1967) και το ερμηνεύουν η Καίτη Αμπάβη και ο Γιάννης Καλατζής, ενώ σε πρώτη εκτέλεση το είχε πει νωρίτερα η Βίκυ Μοσχολιού. Αξίζει να επισημάνω εδώ ότι οι στίχοι του τραγουδιού ανήκουν στον Δημήτρη Ρήτα που εδώ κάνει την παρθενική του στιχουργική κατάθεση, αν και σε παλαιότερες εκδόσεις το τραγούδι αποδίδονταν λανθασμένα στον Χρήστο Αργυρόπουλο. 

Απόστολος Καλδάρας: Τραγούδια από τις 45 στροφές, αρ.1 (1997)

Παραμένοντας στη σπουδαία σειρά της Minos-EMI "Tραγούδια από τις 45 στροφές" που εκδόθηκε στο διάστημα 1996-2001 με πάνω από 100 συνολικά δίσκους που περιείχαν συνήθως σπάνιο και δυσεύρετο υλικό, θα ήθελα να περάσω σε έναν άλλο μεγάλο λαϊκό συνθέτη που αναμφίβολα κατέχει κορυφαία θέση στην ιστορία του ρεμπέτικου και λαϊκού τραγουδιού μας και στέκεται επάξια στο πλάι ενός Μάρκου Βαμβακάρη, ενός Γιάννη Παπαϊωάννου, ενός Βασίλη Τσιτσάνη κι ενός Γιώργου Μητσάκη. 

Ο λόγος λοιπόν για τον εξαίρετο και πολυγραφότατο συνθέτη τραγουδιών Απόστολο Καλδάρα (1922-1990), τον δημιουργό του αξεπέραστου λαϊκού αριστουργήματος "Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι", του πρώτου συνθέτη που φρόντιζε να αναγράφει στα τραγούδια του το όνομα της στιχουργού Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου, έστω κι αν εκείνη, παραδομένη στα πάθη της, τα ξεπούλαγε για πενταροδεκάρες, του πολυδιάστατου δημιουργού που κατάφερε με απόλυτη φυσικότητα να μεταπηδήσει από τον αυθεντικό ρεμπέτικο στον λαϊκό ήχο που κυριάρχησε στις δεκαετίες του '50 και '60, να ενδώσει για ένα σύντομο διάστημα και στο συρμό του "ινδικού" τραγουδιού, αλλά και να φλερτάρει με ιδιαίτερα πειστικό τρόπο ακόμη και με τον ήχο του λεγόμενου "έντεχνου" τραγουδιού κατά τη δεκαετία του '70 εμπλουτίζοντας ασταμάτητα την ενορχηστρωτική του γραφή με πρωτάκουστα για το λαϊκό τραγούδι ηχοχρώματα βασισμένα κυρίως στην προσθήκη ξύλινων πνευστών, αλλά εγχόρδων (φλάουτο, βιολοντσέλο κλπ).

Στο πλαίσιο λοιπόν της σειράς "Τραγούδια από τις 45 στροφές" εκδόθηκαν συνολικά τρεις δίσκοι αφιερωμένοι στα σκόρπια τραγούδια του συνθέτη από τις δεκαετίες του '60 και '70. Ο πρώτος δίσκος κυκλοφόρησε το 1997 και περιλαμβάνει δεκαοκτώ τραγούδια ηχογραφημένα στο διάστημα 1961-1968, δηλαδή στο μεταίχμιο μεταξύ μονοφωνικών και στερεοφωνικών εγγραφών της ελληνικής δισκογραφίας. Τα περισσότερα έχουν στίχους του ίδιου του συνθέτη, συνολικά δεκατρία, ενώ από δύο έγραψαν η Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου και ο Χρήστος Αργυρόπουλος κι ένα η Πόπη Αλαφούζου. Τραγουδούν: Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Πάνος Γαβαλάς, Γιώτα Λύδια, Πόλυ Πάνου, Μανώλης Αγγελόπουλος, Μιχάλης Μενιδιάτης, Στράτος Διονυσίου, Βίκυ Μοσχολιού, Σταμάτης Κόκοτας, Μαρία Δουράκη, Καίτη Αμπάβη και άλλοι, ενώ συμμετέχει και ο ίδιος ο συνθέτης ως πρώτη ή δεύτερη φωνή.

Η πιο χαρακτηριστική στιγμή της συλλογής είναι το χαριτωμένο τραγουδάκι "Ο Νικολάκης το τζιτζίκι" (1962) που ερμηνεύει ο μόλις εννιάχρονος τότε Νίκος Νομικός πολλά χρόνια πριν εμφανιστεί επίσημα στην ελληνική δισκογραφία. Τα ωραιότερα τραγούδια όμως του δίσκου είναι και τα νεότερα της συλλογής ηχογραφημένα το 1968. Πρώτο και καλύτερο το "Εγώ θα ζω με τ' όνειρο" με τη Βίκυ Μοσχολιού και μαζί το αγαπημένο "Πότε θα νυχτώσει" με την Καίτη Αμπάβη, αλλά και η "Πέτρινη καρδιά" με τον Σταμάτη Κόκοτα.