Νίκος Χουλιαράς, Αλίκη Καγιαλόγλου: Τα νησιά τ' ουρανού (1996)

Η δισκογραφική περιπέτεια του Νίκου Χουλιαρά (1940-2015) ολοκληρώνεται το 1996, τρία χρόνια μετά το δίσκο "Η νύχτα που μας ξέρει", με τον κύκλο τραγουδιών "Τα νησιά τ' ουρανού" που αποτελεί και το μουσικό του κύκνειο άσμα, αν και ως στιχουργός κάνει μια σύντομη επανεμφάνιση δέκα χρόνια αργότερα σε δίσκο του συγκροτήματος "Μικρές Περιπλανήσεις". 

Τα τραγούδια του τελευταίου αυτού δίσκου του τα έγραψε αποκλειστικά για την υπέροχη φωνή της τότε συντρόφου του Αλίκης Καγιαλόγλου, μιας από τις ωραιότερες φωνές που ξεπήδησε στο τελείωμα της δεκαετίας του '70 κι έκανε σπουδαία πορεία στο ελληνικό τραγούδι ερμηνεύοντας κυρίως Θεοδωράκη και Χατζιδάκι. 

Τα τραγούδια του δίσκου αποπνέουν έντονη ερωτική διάθεση και τρυφερότητα. Η μουσική κυλάει αυθόρμητα και ευχάριστα, με καθαρές μελωδίες και λιτή ενορχήστρωση επιμελημένη από τον Αριστείδη Χατζησταύρου υπό τη διεύθυνση του έμπειρου Τάσου Καρακατσάνη που παίζει και πιάνο, ενώ ο Κώστας Γρηγορέας παίζει κλασική κιθάρα, ο Ηρακλής Βαβάτσικας ακορντεόν, η Βιβή Γκέκα μαντολίνο και ο Vangjel Nina βιολοντσέλο. Όμορφα τραγούδια, πάντα στο ύφος της χαμηλόφωνης έντεχνης μπαλάντας. 

Ο ίδιος ο συνθέτης ερμηνεύει με τη ζεστή κι εκφραστική φωνή του ένα από τα τραγούδια του δίσκου ("Της τρέλας η ζητιανιά"). Δικός του πίνακας επίσης κοσμεί το εξώφυλλο της αρχικής έκδοσης του 1996, ο οποίος ατυχώς αντικαταστάθηκε στη μεταγενέστερη έκδοση του 2008 με μια τυπική φωτογραφία του ίδιου με την Καγιαλόγλου, ενώ το παλιό εξώφυλλο υποβιβάστηκε σε ένθετο!

Νίκος Χουλιαράς: Η νύχτα που μας ξέρει (1993)

Ξεκίνησε στα χρόνια του Νέου Κύματος με ευαίσθητες μπαλάντες τραγουδισμένες από τον ίδιο, καθώς και από την Αρλέτα, τη Μαρίζα Κωχ και την Πόπη Αστεριάδη ("Άφαντη πόλη", "Άραχθος"). Έγινε γνωστότερος με τις όμορφες εναρμονίσεις ηπειρώτικων τραγουδιών σε μορφή μπαλάντας. 

Το 1973 μας έδωσε τον υπέροχο "Άραχθο" κι αμέσως μετά εγκατέλειψε για μια 20ετία το τραγούδι ασχολούμενος με το συγγραφικό και ζωγραφικό του έργο, για να επανέλθει το 1993 μ' έναν απόλυτα προσωπικό δίσκο με τον υποβλητικό τίτλο "Η νύχτα που μας ξέρει" διαλαλώντας με το εναρκτήριο κιόλας τραγούδι του "Είμ' ακόμη εδώ"!

Ο λόγος φυσικά για τον Νίκο Χουλιαρά, ο οποίος υπήρξε ένας ευαίσθητος τραγουδοποιός με βαθιά και ζεστή φωνή. Οι χαμηλόφωνες μπαλάντες του μοιάζουν σχεδόν όλες μεταξύ τους. Είναι σαν μικρές παραλλαγές πάνω σε μια αρχετυπική μελωδία, η οποία φέρει το ιδιαίτερο στίγμα της ηπειρώτικης καταγωγής του. Θα έλεγα μάλιστα ότι η μελωδία αυτή είναι αντλημένη μέσα από το μακραίωνο ηπειρώτικο μοιρολόι. Ο λόγος του είναι λιτός και απέριττος, χωρίς καμία απολύτως προσπάθεια καλλωπισμού ή λεκτικού εντυπωσιασμού. Στίχοι περίπου αυτονόητοι σαν μικροί ψίθυροι εξομολόγησης σε πρόσωπα αγαπημένα και οικεία. 

Στην επιστροφή του πάντως με την καινούργια του δουλειά δείχνει μια προσπάθεια μεγαλύτερης εξωστρέφειας και επικοινωνιακής διάθεσης επιλέγοντας ενίοτε και πιο "πιασάρικους" σκοπούς, ενώ ο λόγος του γίνεται πιο απαιτητικός, πιο "ποιητικός", θα έλεγα. Δώδεκα καλογραμμένα τραγούδια, όμορφα ενορχηστρωμένα από τον συμπατριώτη του Νίκο Τάτση, αξιόλογο επίσης συνθέτη ("Έρανα", 1978) που διευθύνει μια καλοζυγισμένη ορχήστρα με σπουδαίους μουσικούς, όπως ο Σωκράτης Άνθης (τρομπέτα), ο Κώστας Τηλιακός (όμποε, αγγλικό κόρνο), ο Γιώργος Μαγκλάρας (βιολί), ο Νίκος Τάτσης (λαούτο, ακουστική κιθάρα) και ο Νίκος Τσεσμελής (κοντραμπάσο).

Νίκος Χουλιαράς: Μεγάλες επιτυχίες (1993)

Περισσότερο συνεπής προς ό,τι επαγγέλλεται το όνομά της, είναι η έκδοση του 1993 "Νίκος Χουλιαράς – Μεγάλες επιτυχίες" [Lyra CD 0115]. Με δεκαοκτώ τραγούδια δομήθηκε το πρόγραμμα ακρόασης της, με αρκετές διαφορές από την προηγούμενη συλλογή, και μόνο στη μορφή του δίσκου ακτίνας, που είχε αρχίσει να κυριαρχεί τότε. Εκδόθηκε άραγε ως προάγγελος του απρόσμενου που έμελλε να ακολουθήσει; Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά. Γεγονός είναι πάντως ότι αργότερα, την ίδια χρονιά, εμφανίστηκε το ηχογράφημα "Η νύχτα που μας ξέρει" [Lyra 4227 & CD 4227] με δώδεκα ολόφρεσκα τραγούδια. Ο τραγουδοποιός Νίκος Χουλιαράς επανεμφανίζεται σπάζοντας δημιουργική σιωπή είκοσι ολόκληρων χρόνων...

Τις παραπάνω σκέψεις διατυπώνει ο έγκριτος ιστορικός της μουσικής Γιώργος Β. Μονεμβασίτης σε ένα αναλυτικό του πόνημα για τον τραγουδοποιό Νίκο Χουλιαρά που δημοσιεύτηκε πριν από ένα περίπου χρόνο στο ηλεκτρονικό περιοδικό Χάρτης (Απρίλιος, 2019). Η σύγκριση που υπαινίσσεται ο Μονεμβασίτης αναφέρεται στην αναλογική ανθολογία του 1978 ("Τα ωραιότερα τραγούδια") και σε μια πολύ μεταγενέστερη ψηφιακή ανθολογία που εκδόθηκε από τη Lyra το 1993 γεφυρώνοντας ένα χρονικό χάσμα μιας 15ετούς απουσίας του ονόματός του από την ενεργό δισκογραφία.

Το 1993 λοιπόν η Lyra εξέδωσε μια νέα, πολύ ευρύτερη και αντιπροσωπευτικότερη, ανθολογία του συνθέτη με τίτλο "Μεγάλες επιτυχίες" δίνοντας έτσι το έναυσμα για την επιστροφή του στο προσκήνιο με καινούργιο υλικό, πράγμα που θα υλοποιηθεί άμεσα, την ίδια κιόλας χρονιά με το δίσκο "Η νύχτα που μας ξέρει"

Αλλά ας περιοριστούμε σήμερα σ' αυτή την αναδρομική μουσική προσωπογραφία του Νίκου Χουλιαρά με τον κάπως στομφώδη τίτλο, γιατί "μεγάλες επιτυχίες" με την έννοια της εμπορικότητας δε σημείωσε ποτέ ο αγαπημένος και διακριτικός αυτός καλλιτέχνης. Ωστόσο η συλλογή όντως ανταποκρίνεται πολύ καλύτερα από το δίσκο του 1978 στην πληρέστερη παρουσίαση του δημιουργού καλύπτοντας με πιο αντιπροσωπευτικό τρόπο τη δημιουργική πολυμορφία του από το 1966 με τα πρώτα 45άρια του που ερμήνευσε η Αρλέτα ("Το πέτρινο χαμόγελο") μέχρι τον "Άραχθο" (1973) και όλους τους ενδιάμεσους σταθμούς της πρώτης του εποχής στη Lyra στα χρόνια του Νέου Κύματος. Δε λείπουν φυσικά και τα πανέμορφα ηπειρώτικα τραγούδια του που τόσο εκφραστικά έχει αποδώσει ο ίδιος σε όλους τους πρώτους του δίσκους. Ούτε φυσικά και οι "επιτυχίες" του, όπως: "Οι σαρανταπέντε", "Τα 18 καράβια", "Ο νοτιάς στην ξενιτιά", "Θα σου το πω με 'α' ", "Το σπαθί", "Η μικρή Νανώ", "Η μπαλάντα του χαμού". Με μια ηχηρή ωστόσο παράλειψη: Το εξαιρετικό "Τραγούδι του νερού" που έκανε επιτυχία η Πόπη Αστεριάδη! Πολύ περίεργο, ομολογώ! Όπως περίεργο είναι ότι το 18ο κομμάτι της συλλογής ("Δεν μπορώ μανούλα μ'") δεν αναγράφεται καν στους τίτλους του οπισθόφυλλου! Ένα "κρυμμένο" τραγούδι-δώρο, όπως ήταν κάποτε η μόδα στην ελληνική δισκογραφία;

Νίκος Χουλιαράς: Τα ωραιότερα τραγούδια (1978)

Λέγαμε λοιπόν χθες στην παρουσίαση του δίσκου "Ο Άραχθος" (1973) ότι ο Νίκος Χουλιαράς αμέσως μετά αποφάσισε να αποσυρθεί από το δισκογραφικό προσκήνιο και να αφοσιωθεί στα εικαστικά και λογοτεχνικά του ενδιαφέροντα. Η αποχή αυτή κράτησε είκοσι ολόκληρα χρόνια, μέχρι το 1993 που επανήλθε δυναμικά με καινούργιο υλικό και αρκετά διαφορετικό ύφος.

Πάντως η Lyra φρόντισε να συντηρήσει το ενδιαφέρον του κοινού για τον σεμνό τραγουδοποιό κι έτσι πέντε χρόνια αργότερα, το 1978, έριξε στην αγορά μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή τραγουδιών του με τον μάλλον ψευδεπίγραφο τίτλο "Τα ωραιότερα τραγούδια". 

Και χαρακτηρίζω τον τίτλο "ψευδεπίγραφο", γιατί η συλλογή περιλαμβάνει κυρίως τα λιγότερο γνωστά τραγούδια του δημιουργού κι ελάχιστα από τα πιο γνωστά του κι ασφαλώς ακόμη λιγότερα από τα ωραιότερά του. 

Όλο το υλικό, συνολικά δεκατέσσερα τραγούδια, αντλήθηκε από τους τέσσερις ολοκληρωμένους δίσκους του που είχαν εκδοθεί κατά το διάστημα 1967-1973. Προφανώς η επιλογή δεν έγινε από τον ίδιο, αλλά από τη δισκογραφική εταιρία, και περιλαμβάνει εκτός από πρωτότυπες συνθέσεις και αρκετά από τα υπέροχα ηπειρώτικα τραγούδια που είχαν μεταγραφεί τόσο όμορφα και ταιριαστά για τη φωνή του είτε από τον Νότη Μαυρουδή, είτε από τον Γιώργο Κοντογιώργο.

Νίκος Χουλιαράς, Πόπη Αστεριάδη: Ο Άραχθος (1973)

Τρία χρόνια μετά την "Άφαντη πόλη" ο Νίκος Χουλιαράς επανέρχεται στη δισκογραφία με έναν ιστορικό δίσκο. Πρόκειται για τον υπέροχο "Άραχθο", από τους πιο αγαπημένους των παιδικών μου χρόνων! Πάντα μου άρεσαν πολύ αυτές οι ιδιαίτερες προσεγγίσεις του Χουλιαρά στα παραδοσιακά τραγούδια της πατρίδας του, προφανώς γιατί και οι δικές μου ρίζες και μνήμες ανάγονται στην ηπειρώτικη γη. 

Αλλά έχει ένα παραπάνω ενδιαφέρον αυτή η ξεχωριστή ματιά του Χουλιαρά στο δημοτικό τραγούδι, γιατί ήρθε σε μιαν αλλόκοτη συγκυρία, σαν μια αποστομωτική απάντηση σε κείνους που τόσο επιπόλαια προσπάθησαν να το ταυτίσουν με τις ανόητες φιέστες του καθεστώτος των συνταγματαρχών, έτσι που να μοιάζει σαν τη μεγαλύτερη οπισθοδρόμηση και σαν συμπόρευση με το χουντικό καρναβάλι οποιαδήποτε εμπλοκή με το παραδοσιακό μας τραγούδι, αυτό το διαχρονικό πολιτισμικό μας μνημείο που έσερνε πίσω του τη μακραίωνη και σφύζουσα ζωή του! Ο Χουλιαράς δεν είχε κανένα ενδοιασμό να συνταιριάξει τις δικές του τρυφερές μπαλάντες με τους ήχους από την παράδοση του τόπου του αποδίδοντάς τους με λιτό τρόπο, γιατί έτσι τους κρατούσε στη δική του ψυχή, χωρίς να χρειάζεται να τους καλλωπίσει ή να τους παραποιήσει, ώστε να αρέσουν στο ανυποψίαστο κοινό.

Φυσικά και στον "Άραχθο" συνυπάρχουν πρωτότυπες συνθέσεις και ηπειρώτικα τραγούδια, όπως και σε όλες τις προηγούμενες δουλειές του εκλεκτού τραγουδοποιού. Και για δεύτερη συνεχόμενη φορά έχει δίπλα του την υπέροχη Πόπη Αστεριάδη, με την οποία μοιράζεται τις ερμηνείες. Ο Γιώργος Κοντογιώργος επίσης είναι αυτός που επιμελήθηκε και πάλι την ενορχήστρωση και τη διεύθυνση της ορχήστρας.

Νίκος Χουλιαράς, Πόπη Αστεριάδη: Άφαντη πόλη (1970)

Η τρίτη προσωπική δουλειά του Νίκου Χουλιαρά εκδόθηκε το 1970 με τίτλο "Άφαντη πόλη". Αυτή τη φορά δίπλα στον τραγουδοποιό εμφανίζεται μια κορυφαία εκπρόσωπος του νεοκυματικού τραγουδιού, η υπέροχη Πόπη Αστεριάδη, με σημαντική ήδη παρουσία στο χώρο του τραγουδιού, η οποία συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην επιτυχία που γνώρισαν αρκετά από τα τραγούδια αυτού του όμορφου δίσκου.

Πρέπει να σημειώσουμε ότι εδώ πλέον δεν έχουμε τη συνεργασία του Νότη Μαυρουδή στη μουσική επιμέλεια του υλικού, μιας και ήδη ο σπουδαίος αυτός κιθαριστής είχε εγκατασταθεί στην Ιταλία. Τη θέση του πήρε ο αξιόλογος νεοκυματικός συνθέτης Γιώργος Κοντογιώργος που ένα χρόνο νωρίτερα είχε δώσει τα διαπιστευτήριά του ως ενορχηστρωτής του δίσκου "Το περιβόλι του τρελού" του Διονύση Σαββόπουλου. Ανάλογη ενορχηστρωτική αντίληψη λοιπόν επιστράτευσε και για το υλικό του Νίκου Χουλιαρά εμπλουτίζοντας έτσι σημαντικά την ορχηστρική συνοδεία των λιτών μελωδιών του.  Κι αυτό το έκανε με την ίδια λογική τόσο στις πρωτότυπες συνθέσεις του τραγουδοποιού, όσο και στα διασκευασμένα ηπειρώτικα τραγούδια που δε λείπουν και από αυτή τη δουλειά του Χουλιαρά. 

Από τα τραγούδια του δίσκου που ξεχώρισαν κι έγιναν εκ των ων ουκ άνευ στις αμέτρητες κατά καιρούς νεοκυματικές ανθολογίες, ήταν το "Τραγούδι του νερού", σε δεύτερη εκτέλεση (το είχε ερμηνεύσει παλιότερα ο συνθέτης στον πρώτο προσωπικό του δίσκο το 1967) και η "Μικρή Νανώ". Το αγαπημένο μου πάντως είναι η "Μπαλάντα του χαμού", η οποία άλλωστε στην ορχηστρική της εκδοχή αποτελεί και τον επίλογο του δίσκου. Κι αυτό είναι το μοναδικό οργανικό κομμάτι που βρίσκουμε σε ολόκληρη τη δισκογραφία του Νίκου Χουλιαρά.

Νικος Χουλιαράς: Ο δεύτερος προσωπικός του δίσκος (1968)

Ένα χρόνο μετά τον πρώτο του προσωπικό δίσκο και συνεχίζοντας στην ίδια αισθητική γραμμή ο νεοκυματικός τραγουδοποιός Νίκος Χουλιαράς μας δίνει τη δεύτερη προσωπική δουλειά του με τίτλο: "Τα τραγούδια του Νίκου Χουλιαρά" και υπότιτλο: "Με τον Νίκο Χουλιαρά και τη Μαρίζα". Ο δίσκος εκδόθηκε το 1968 από τη Zodiac, τη δεύτερη δισκογραφική ετικέτα της εταιρίας Lyra.

Και πάλι έχουμε υλικό με τα ίδια χαρακτηριστικά: Τρυφερές και χαμηλόφωνες μπαλάντες, αλλά και έντεχνες εναρμονίσεις ηπειρώτικων τραγουδιών. Μαζί με τον συνθέτη συνεχίζει τη συμπόρευσή του και ο κορυφαίος κιθαριστής και συνθέτης Νότης Μαυρουδής που επιμελήθηκε τη λιτή ενορχήστρωση και τις εναρμονίσεις του παραδοσιακού υλικού. Αυτή τη φορά ο ήχος είναι πιο σύνθετος, αφού μαζί με την κιθάρα προστίθεται διακριτικά και το ηπειρώτικο κλαρίνο που αποδίδει πιο αυθεντικά τα ηπειρώτικα ηχοχρώματα των παραδοσιακών τραγουδιών, όπως τα "Παιδιά της Σαμαρίνας" ή το "Στης πικροδάφνης τον ανθό". Επίσης στην ενορχήστρωση κάποιων τραγουδιών έχει προστεθεί και φυσαρμόνικα, φλάουτο και κρουστά. Ο Θανάσης Αραπίδης παίζει κλαρίνο και φλάουτο, ο γνωστός στιχουργός Άκος Δασκαλόπουλος παίζει φυσαρμόνικα, ο Νίκος Λαβράνος κρουστά και φυσικά ο Νότης Μαυρουδής κιθάρα.

Η ερμηνεία του Νίκου Χουλιαρά είναι απέριττη και ιδιαίτερα εκφραστική, ενώ δίπλα του σε δυο τραγούδια ακούγεται η γλυκύτατη Μαρίζα Κωχ, στη δεύτερη μόλις δισκογραφική της εμφάνιση μετά από ένα ξεχασμένο 45άρι του Στράτου Καμενίδη που είχε ηχογραφήσει το 1965. Το συνολικό ακρόαμα είναι άκρως γοητευτικό. Ένας πανέμορφος δίσκος που δυστυχώς δεν κυκλοφορεί πλέον στην αγορά κι έχει γίνει δυσεύρετος.

Νίκος Χουλιαράς: Ο πρώτος προσωπικός του δίσκος (1967)

Ο Νίκος Χουλιαράς (1940-2015) υπήρξε μια ιδιότυπη περίπτωση πολυσχιδούς καλλιτέχνη. Καταξιωμένος ζωγράφος, συγγραφέας, επιμελητής εκδόσεων (με πανευρωπαϊκές διακρίσεις) και περιστασιακά τραγουδοποιός. Χαρακτηριστική περίπτωση πηγαίου ταλέντου που άφησε το χνάρι του έντονο στα χρόνια του Νέου Κύματος, ενώ στη συνέχεια εγκατέλειψε για πολλά χρόνια το τραγούδι, για να αφοσιωθεί στα άλλα ενδιαφέροντά του. Ο υπέροχος "Λούσιας" του υπήρξε από τα αγαπημένα μου αναγνώσματα κάποτε. Ηπειρώτης με ανεξίτηλο το στίγμα της καταγωγής του σ' ολόκληρο το έργο του, αλλά και στην καθημερινή του επαφή μέχρι και την εκφορά του λόγου.

Στο τραγούδι εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του '60 στο περιβάλλον του Νέου Κύματος γράφοντας ευαίσθητα τραγούδια είτε για διάφορους ερμηνευτές (Αρλέτα, Δώρα Μόραλη, Πόπη Αστεριάδη, Μαρίζα Κωχ), είτε - και κυρίως - για τη δική του, απόλυτα εκφραστική, φωνή με τους ιδιαίτερους ηχοχρωματισμούς της ηπειρώτικης καταγωγής του. 

Το 1967 παρουσίασε τον πρώτο προσωπικό του δίσκο κι ένα χρόνο αργότερα τον δεύτερο με τη στενή συνεργασία του Νότη Μαυρουδή που φρόντισε τα τραγούδια του φίλου του συνοδεύοντάς τα με την υπέροχη κιθάρα του. Ο πρώτος του δίσκος με τίτλο το όνομά του εκδόθηκε από την ετικέτα Zodiac της Lyra και αποτελεί σημείο αναφοράς για το νεοκυματικό τραγούδι με χαμηλόφωνες κι ευαίσθητες μπαλάντες και την απέριττη συνοδεία μιας κιθάρας, αλλά και με την ξεχωριστή πρωτοτυπία της εναρμόνισης ηπειρώτικων τραγουδιών σε μορφή μπαλάντας που θα αποτελέσει το ξεχωριστό χαρακτηριστικό του τραγουδοποιού και στις επόμενες εργασίες του.

Ο δίσκος μοιράζεται σε δυο ενότητες αντίστοιχες σε κάθε πλευρά του βινυλίου. Η πρώτη πλευρά καλύπτεται με πρωτότυπες συνθέσεις του Χουλιαρά ερμηνευμένες από τον ίδιο με την κιθαριστική συνοδεία του Νότη Μαυρουδή. Ανάμεσά τους οι όμορφες μπαλάντες "Οι σαρανταπέντε" και "Το τραγούδι του νερού" στην πρώτη του εκτέλεση, πριν το κάνει πιο γνωστό η Πόπη Αστεριάδη.

Βασίλης Αρχιτεκτονίδης: Πόλη ανθρώπινη (1983)

Ένας ακόμη ενδιαφέρων λαϊκός δίσκος του συνθέτη Βασίλη Αρχιτεκτονίδη κυκλοφόρησε από την Columbia το 1983 με τίτλο: "Πόλη ανθρώπινη".

Πρόκειται για έναν κύκλο τραγουδιών σε κείμενα και στίχους του Λάζου Παπαδόπουλου που διανθίζονται από χορωδιακά και πεζά μέρη με σκοπούς λαϊκούς και πινελιές κρητικής λύρας και παραδοσιακών ηχοχρωματισμών. 

Τα τραγούδια ερμηνεύει ο μεγάλος κρητικός τραγουδιστής και λυράρης Βασίλης Σκουλάς, ο τρίτος κατά σειρά βάρδος της μεγαλονήσου (πλάι στον Νίκο Ξυλούρη και τον Χαράλαμπο Γαργανουράκη) που πέρασε πολύ πετυχημένα από το παραδοσαικό τραγούδι της πατρίδας του στο πεδίο του "έντεχνου" λαϊκού τραγουδιού, για να αποδειχθεί μάλιστα ο μακροβιότερος όλων, αφού συνεχίζει μέχρι σήμερα ακούραστος να υπηρετεί το τραγούδι και στις δυο αυτές εκφάνσεις του.

Σημειώνω ότι στο δίσκο συμμετέχει η χορωδία Δ.Ε.Σ.Μ., ενώ στη γυναικεία φωνή ακούγεται η άσημη τότε σορπάνο Σόνια Θεοδωρίδου που λίγο νωρίτερα είχε κάνει την παρθενική της εμφάνιση μέσα από τους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού που είχε διοργανώσει ο Μάνος Χατζιδάκις στην Κέρκυρα (1981-1982).

Ο συνθέτης διευθύνει τη μεγάλη λαϊκή ορχήστρα που απαρτίζεται από σπουδαίους δεξιοτέχνες, όπως ο Κώστας Παπαδόπουλος στο μπουζούκι, ο Παντελής κι ο Γιώργος Δεσποτίδης στο βιολί, ο Τάσος Διακογιώργης στο σαντούρι, ο Νίκος Λαβράνος στα κρουστά, ο Δημήτρης Παπαγγελής στην κλασική κιθάρα και πολλοί άλλοι.

Βασίλης Αρχιτεκτονίδης: Ελληνική χώρα (1972)

Έχουμε ξαναμιλήσει για την ενδιαφέρουσα περίπτωση του συνθέτη Βασίλη Αρχιτεκτονίδη (1933-2018), μιας πολύπλευρης καλλιτεχνικής προσωπικότητας που, εκτός από κάμποσα λαϊκά τραγούδια που ηχογράφησε, επίσης καταπιάστηκε συστηματικά με την ενορχήστρωση, τη μουσική έρευνα, αλλά και τη διδασκαλία.
Η πρώτη γνωστή συνεισφορά του στο ελληνικό τραγούδι καταγράφεται το 1967 με το ωραίο ζεϊμπέκικο "Προσμονή" που σηματοδότησε και την πρώτη δισκογραφική εμφάνιση του Γιώργου Νταλάρα. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι ο Αρχιτεκτονίδης έφερε στη δισκογραφία κι ένα άλλο μεγάλο όνομα: Τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου! Όσο κι αν αυτή η λεπτομέρεια παραμένει άγνωστη στο ευρύ κοινό, είναι αλήθεια ότι ο κορυφαίος ροκ τραγουδιστής μάς συστήθηκε δισκογραφικά με ...λαϊκά τραγούδια! Κι αυτά είχαν την υπογραφή του Βασίλη Αρχιτεκτονίδη εν έτει 1972.

Το 1972 λοιπόν ο συνθέτης ανέλαβε την καλλιτεχνική διεύθυνση μιας νεοσύστατης εταιρίας με την ονομασία Lindos, όπου άλλωστε ηχογράφησε και τον δεύτερο δικό του προσωπικό δίσκο ("Αναστημένη γη"), ένα χρόνο μετά το πρωτόλειο "Δύο Κύκλοι". 

Την ίδια λοιπόν χρονιά από την εταιρία αυτή κυκλοφόρησε κι δίσκος "Ελληνική χώρα", ένα πολυσελλεκτικό άλμπουμ με πασίγνωστα ελληνικά τραγούδια σε δεύτερες εκτελέσεις και με άγνωστους (τότε) τραγουδιστές. Ήταν άλλωστε η εποχή των αλλεπάλληλων τουριστικών εκδόσεων που αξιοποιούσαν τα μεγάλα ελληνικά σουξέ και ιδιαίτερα την παγκόσμια υστερία για το "συρτάκι"!

Ο δίσκος περιλαμβάνει δώδεκα κομμάτια, από τα οποία τα τέσσερα είναι ορχηστρικά. Ένα από αυτά φέρει τον τίτλο που έδωσε το όνομα σε ολόκληρο το δίσκο και γράφτηκε από τον Βασίλη Αρχιτεκτονίδη. Ομολογουμένως ένα πολύ ωραίο ορχηστρικό κομμάτι. Τα οκτώ τραγούδια εχουν τις βαριές υπογραφές των Μάνου Χατζιδάκι, Μάνου Λοΐζου, Γιώργου Κατσαρού και Γιώργου Ζαμπέτα. Ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου, παντελώς άγνωστος ακόμη, τραγουδά τον ..."Σταμούλη το λοχία" και το παραδοσιακό "Ντιρλαντά"! Τα υπόλοιπα τα τραγουδούν ο μετέπειτα διάσημος ...πλανητάρχης Τάσος Μπουγάς, ο Τάκης Πετράτος, ο Σώτος Αντωνίου και ο Ι. Βαρλάμης. Τη διασκευή και ενορχήστρωση όλων των κομματιών έκανε ο Βασίλης Αρχιτεκτονίδης.

Angelique Ionatos: Ιουλίου λόγος (1996)

Το 1996 είναι μια σημαδιακή χρονιά για την ελληνική ποίηση. Είναι η χρονιά που πεθαίνει ο μεγάλος μας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης (1911-1996). Και είναι η χρονιά που η Angelique Ionatos τιμά τη μνήμη του ηχογραφώντας έναν καινούργιο δίσκο αφιερωμένον αποκλειστικά στον αγαπημένο της ποιητή. Τίτλος του: "Ιουλίου Λόγος". Και μάλιστα έτσι, στα ελληνικά, με μεγάλα γράμματα στο εξώφυλλο, ενώ με πολύ μικρότερα στα γαλλικά: "Parole de juillet".

Το έργο βασίζεται στην ομώνυμη ενότητα του ποιητικού έργου "Τα Ελεγεία της Οξώπετρας", ενός από τα τελευταία έργα του ποιητή, που είχε κυκλοφορήσει από τον Ίκαρο μόλις το 1991. Από την εξαίσια αυτή σειρά ελεγειακών ποιημάτων της ώριμης ποιητικής γραφής του Ελύτη ξεχωρίζει ο "Ιουλίου λόγος" που μοιάζει σαν ύμνος της χαμένης παιδικότητας με τη γεύση της πρώιμης εφηβείας. Αυτοβιογραφικοί και φιλοσοφικοί στοχασμοί πλημμυρισμένοι από το εκτυφλωτικό φως του ελληνικού καλοκαιριού. 

Ο ελεύθερος στίχος καθιστά δυσχερή τη μελοποιητική διαδικασία, αλλά η Αγγελική καταφέρνει εντυπωσιακά να τιθασεύσει το απείθαρχο κείμενο άλλοτε με συγκαλυμμένη πρόζα κι άλλοτε με μελωδικούς και ρυθμικούς αιφνιδιασμούς κι όλα αυτά με τον γοητευτικό μανδύα μιας εξαιρετικής ενορχήστρωσης, όπου συνυπάρχουν πλάι στα ακουστικά όργανα ακόμη και ηχομιμητικές πινελιές (τζιτζίκια, βάδισμα άνθρώπων, ήχοι της θάλασσας κλπ). 

Το έργο τελικά παίρνει μια μορφή που δύσκολα μπορεί να ενταχθεί στις γνωστές μουσικές φόρμες. Σαφώς πάντως τείνει περισσότερο προς το λόγιο ύφος, σε μια μορφή καντάτας με λαϊκά στοιχεία, ενώ το χαρακτηριστικότερο κομμάτι με τίτλο "Μετρημένο τόπο..." είναι ένα είδος άριας με ζεϊμπέκικο ρυθμό! 

Ο Henri Agnel έχει την επιμέλεια της ορχήστρας. Στα φωνητικά συμμετέχουν ο Σπύρος Σακκάς ως βαρύτονος, η Αγγελική ως κοντράλτο και ο μικρός Emmanuel Pousse, μέλος της παιδικής χορωδίας, ως κατά συνθήκην σοπράνο!

Angelique Ionatos: O erotas (1992)

Ο δίσκος "O Erotas" αποτελεί - κατά την εκτίμησή μου - την κορύφωση μιας εξαιρετικής δημιουργικής πορείας της Angelique Ionatos που είχε χτιστεί με προσεκτικά βήματα, κάθε φορά κι ένα σκαλοπάτι πιο πάνω, επί είκοσι ήδη χρόνια, από το πρώτο της φανέρωμα το 1972 με το "Resurrection" ως το 1992 που κυκλοφόρησε αυτός ο αριστουργηματικός κύκλος τραγουδιών.

Είναι ένας δίσκος επιτομή της τέχνης της εξαίρετης τραγουδοποιού. Εδώ βρίσκουμε όλα εκείνα τα εκλεκτά γνωρίσματα που την επέβαλαν ως σημαντική προσωπικότητα στη σύγχρονη γαλλική καλλιτεχνική ζωή. Προπάντων οι Έλληνες ποιητές που εκείνη τόλμησε να τους περάσει στο ξένο κοινό τραγουδώντας τους μάλιστα στην πρωτότυπη γλώσσας τους, την ελληνική! 

Ο αγαπημένος της Οδυσσέας Ελύτης που κρατά κι εδώ τη μερίδα του λέοντος με οκτώ μελοποιημένα ποιήματα - μερικά σε επανεκτέλεση -, αλλά και η Σαπφώ και ο Κώστας Καρυωτάκης, κι ακόμα ο Μίκης Θεοδωράκης με ένα απόσπασμα από το "Μαουτχάουζεν" σε ποίηση Ιάκωβου Καμπανέλλη και ο Λουδοβίκος των Ανωγείων με ένα από τα "Μοιρολόγια" του. 

Οι στενοί της επίσης συνεργάτες, Henri Agnel και Christian Boissel, είναι πάντα δίπλα της είτε ως ενορχηστρωτές, είτε ως διασκευαστές, είτε ως εκτελεστές των οργάνων.

Ο δίσκος ολοκληρώνει τη δεκάχρονη και ιδιαίτερα γόνιμη συνεργασία της Αγγελικής με την εταιρία Auvidis και διαθέτει ένα ακόμη ακαταμάχητο προσόν: Μια εξαιρετική ηχογράφηση, από τις λαμπερότερες που έχω ακούσει ποτέ μου! Με λίγα λόγια, πρόκειται για ένα αριστούργημα που αξίζει ν' ανακαλύψουμε όλοι μας!

Angélique Ionatos: Sappho de Mytilene (1991)

Η διαρκής και γόνιμη σχέση της Angelique Ionatos με την ποίηση του Οδυσσσέα Ελύτη είχε κι ένα διαφορετικό φανέρωμα, όταν το 1990 μελοποίησε και ηχογράφησε ποιητικά σπαράγματα της μεγαλύτερης ποιήτριας όλων των εποχών, της Σαπφώς (περ. 630-580 π.Χ.), που την ξέρουμε και ως Σάπφα ή Ψάπφα ή "Δέκατη Μούσα". Επέλεξε στίχους πρωτότυπους ή μεταφρασμένους από τον Οδυσσέα Ελύτη, όπως τους βρίσκουμε στη σχετική εξαιρετική έκδοση του Ίκαρου που πρωτοκυκλοφόρησε το 1984.

"Στροφές ακρωτηριασμένες, μισοί στίχοι, σπασμένες λέξεις, ένα τίποτε. Κι απ' αυτό το τίποτε, ένα θαύμα: μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα, με τα ιδιαίτερά της χαρακτηριστικά, τον ατομικό της μύθο και ολόκληρο τον φυσικό και ανθρώπινο διάκοσμο του πολιτιστικού χώρου όπου αναπτύχθηκε" είναι τα λόγια του Ελύτη για τη Σαπφώ και το κατακερματισμένο έργο που κληροδότησε από τον 6ο προχριστιανικό αιώνα για τις επόμενες γενιές και για την αιωνιότητα.

Η μελοποίηση της Ionatos ακολουθεί το δρόμο που ήδη είχε διαγράψει με τις προηγούμενες δουλειές της, αυτόν που θα τον λέγαμε "ενδιάμεσο χώρο" μεταξύ απλής και λόγιας τραγουδοποιίας. Έμπνευση υψηλής στάθμης με εξαίσιες μελωδικές και χορευτικές στιγμές, συχνά με ηχοχρώματα που διαπερνούν τα στεγανά του χρόνου και φτάνουν μέχρι το απώτερο παρελθόν ζωντανεύοντας την εποχή και το περιβάλλον της αρχαϊκής ποιήτριας.

Οφείλω όμως να σταθώ ιδιαίτερα στην ενορχηστρωτική αντίληψη που χαρακτηρίζει αυτόν τον κύκλο τραγουδιών, με εξαιρετικούς και πρωτότυπους οργανικούς συνδυασμούς, όπου κυριαρχούν όργανα όπως το φλάουτο, η κιθάρα, το ταμπουρίνο, η μαρίμπα, το βιμπράφωνο, το ούτι και άλλα. Την επιμελήθηκε ο στενός συνεργάτης της Αγγελικής Christian Boissel, που πιστώνεται ένα μεγάλο μέρος της συναρπαστικής γοητείας αυτού του αριστουργηματικού δίσκου. 

Η παρουσία της υπέροχης Νένας Βενετσάνου δίπλα στην Αγγελική - γαλλοθρεμμένες άλλωστε καλλιτεχνικά και οι δύο - στην ερμηνεία των τραγουδιών αποτελεί ένα ακόμη σημαντικό προσόν του έργου, το οποίο δικαιότατα κέρδισε τη διάκριση "First Price of the Charles Cros Disc Academy".

Angelique Ionatos: Le monogramme (1988)

Το "Μονόγραμμα" ("Le monogramme") είναι ο δεύτερος κατά σειρά δίσκος της Αγγελικής Ιωαννάτου εξολοκλήρου αφιερωμένος στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, μετά τη "Μαρία Νεφέλη" που προηγήθηκε τέσσερα χρόνια νωρίτερα. 

Ποιήματα πάντως του Ελύτη περιέχονται και σε πολλούς άλλου δίσκους της. Ήδη στον πρώτο της δίσκο που περιλαμβάνει μελοποιημένα ποιήματα με τίτλο "I palami sou" (1979) έχουμε τη "Μικρή πράσινη θάλασσα". Ακολουθούν δύο άλλοι δίσκοι που δανείζονται τον τίτλο τους από ποιήματα του Ελύτη: "La foret des hommes" (Το δάσος των ανθρώπων, 1981), που περιέχει τρία ποιήματα από τη "Μαρία Νεφέλη" προετοιμάζοντας την ολοκληρωμένη ομώνυμη σύνθεση που θα ακολουθήσει. Επίσης ο δίσκος "O helios o heliatoras" (1983) με τον εύγλωττο τίτλο παραπέμπει ευθέως στην αντίστοιχη σύνθεση του ποιητή. Τέλος, ο δίσκος "O erotas" (1992) - κατά την άποψή μου, ο ωραιότερος της Ionatos - περιλαμβάνει αρκετά ποιήματα του Ελύτη, μεταξύ των οποίων είναι και το ομότιτλο ("Ο έρωτας") που γνωρίσαμε κυρίως από τη γνωστότερη μελοποίηση του Ηλία Ανδριόπουλου με την Άλκηστη Πρωτοψάλτη, και ο δίσκος "Ιουλίου λόγος" (1996). 

Στην προκείμενη, τώρα, περίπτωση έχουμε να κάνουμε με την ολοκληρωμένη μελοποίηση της ποιητικής σύνθεσης "Το Μονόγραμμα", ένα έργο που έγραψε ο ποιητής κατά το διάστημα της τρίχρονης εγκατάστασής του στο Παρίσι στα χρόνια της δικτατορίας (1969-1971) και εξέδωσε το 1971. Πρόκειται για ένα μεγάλο ερωτικό ποίημα μοιρασμένο σε 7 μέρη, όπως ακριβώς αντίστοιχα είναι και τα μέρη του δίσκου. Θέμα του δύο άνθρωποι σε μιαν εξομολογητική ερωτική συνομιλία σε απροσδιόριστο χωροχρονικό στίγμα. Ένας ύμνος στον απόλυτο έρωτα περασμένος μέσα από τις ανεξιχνίαστες ψυχοβιωματικές εμπειρίες του ποιητή με την αφαιρετική δύναμη της τέχνης του, ώστε να μετατρέπεται σ' έναν καθολικό ύμνο για το υπέρτατο συναίσθημα...

Έτσι μιλώ γαι σένα και για μένα | Επειδή σ' αγαπώ και στην αγάπη ξέρω | Να μπαίνω σαν Πανσέληνος | Από παντού, για το μικρό το πόδι σου μες στ' αχαμνά σεντόνια | Να μαδάω γιασεμιά - κι έχω τη δύναμη | Αποκοιμισμένη, να φυσώ να σε πηγαίνω | Μεσ' από φεγγερά περάσματα και κρυφές της θάλασσας στοές | Υπνωτισμένα δέντρα με αράχνες που ανεμίζουνε ( ........ ) | Τόσο η ελάχιστή σου αναπνοή | Που πια δεν έχω τίποτε άλλο | Μες στους τέσσερις τοίχους, το ταβάνι, το πάτωμα | Να φωνάζω από σένα και να με χτυπά η φωνή μου | Να μυρίζω από σένα και ν' αγριεύουν οι άνθρωποι | Επειδή το αδοκίμαστο και το απ' αλλού φερμένο | Δεν τ' αντέχουν οι άνθρωποι κι είναι νωρίς, μ' ακούς | Είναι νωρίς ακόμη μες στον κόσμο αυτόν αγάπη μου | Να μιλώ για σένα και για μένα ( ........ )

Angelique Ionatos: Marie des Brumes (1984)

Η σχέση της Angelique Ionatos (Αγγελικής Ιωαννάτου) με τον Οδυσσέα Ελύτη διατρέχει μεγάλο μέρος του έργου της, από τα πρώτα της χρόνια μέχρι τις πιο πρόσφατες δουλειές της. Είναι, θα μπορούσα να πω, μια σχέση ζωής. Και μια σχέση εξαιρετικά δημιουργική και σημαντική.

Η πρώτη αποκλειστική εργασία της Ionatos πάνω στην ποίηση του Ελύτη υπήρξε η ολοκληρωμένη μελοποίηση της "Μαρίας Νεφέλης" το 1984. Το ποιητικό έργο αποτελεί τη σημαντικότερη σύνθεση της ώριμης περιόδου του Οδυσσέα Ελύτη κι εκδόθηκε από τον Ίκαρο το 1978, ένα χρόνο πριν από την απονομή του βραβείου Nobel. Πρόκειται για σύνθετο έργο με περίπλοκη δομή και σκηνικό χαρακτήρα που σχολιάζει αιχμηρά το παρόν και το μέλλον του πλανήτη των ανθρώπων.

Η συνθέτρια προσέγγισε το δύσκολο κείμενο ήδη από τις δύο προηγούμενες δουλειές της, στους δίσκους "Το Δάσος των Ανθρώπων" (1981) και "Ο ήλιος ο ηλιάτορας" (1983), πριν παρουσιάσει την ολοκληρωμένη του εκδοχή. Η μουσική της κινείται στα όρια μεταξύ έντεχνης και λόγιας μελοποιίας, σ' αυτό που ο Θάνος Μικρούτσικος έχει χαρακτηρίσει ως "ενδιάμεσο χώρο".

Ο Έλληνας αρχιμουσικός Αλέξανδρος Μυράτ ανέλαβε (μαζί με τον Daniel Barda) την ενορχήστρωση και διευθύνει ένα μικτό ορχηστρικό σύνολο που περιλαμβάνει κατεξοχήν ακουστικά όργανα, όπως το φλάουτο, το βιολί, η κιθάρα, η βιόλα, το βιολοντσέλο και τα κρουστά, σε πολύ όμορφους οργανικούς συδυασμούς. Ερμηνευτές είναι η Αγγελική και ο σπουδαίος βαρύτονος Σπύρος Σακκάς. 

Angelique Ionatos: O hélios o héliatoras (1983)

Όπως και στον προηγούμενο δίσκο της (La forêt des hommes), έτσι και στην τρίτη προσωπική της δουλειά η υπέροχη κυρία Angelique Ionatos χρησιμοποίησε για τίτλο ένα στίχο του αγαπημένου της ποιητή Οδυσσέα Ελύτη. 

Ο "Ήλιος ο Ηλιάτορας" λοιπόν αντλεί βασικά το υλικό του από την ομώνυμη ποιητική συλλογή του μεγάλου μας ποιητή, απ' όπου έχουμε μελοποιημένα τα τρία γνωστότερα ποιήματα, μόλις ένα χρόνο μετά τη σπουδαία μελοποίηση του Δημήτρη Λάγιου πάνω στο ίδιο έργο. 

Η σύγκριση των δύο προσεγγίσεων δεν είναι καθόλου εύκολη, καθώς το μουσικό ύφος των δύο συνθετών είναι τελείως διαφορετικό. Προσωπικά μου αρέσουν και οι δύο εξίσου και, πάντως, η μελοποίηση της Ionatos, αν και σχεδόν άγνωστη στο ελληνικό κοινό, δεν υπολείπεται διόλου. 

Προσθέτω ότι στο δίσκο έχουμε ένα ακόμη ποίημα του Ελύτη από τη "Μαρία Νεφέλη" συνεχίζοντας το δρόμο που ξεκίνησε στον προηγούμενο δίσκο της η συνθέτρια με το μεγάλο αυτό έργο, προετοιμάζοντας προφανώς το δρόμο για την τελική μελοποίησή του που θα ολοκληρωθεί το 1984.

Στο δίσκο όμως έχουμε και άλλα ενδιαφέροντα πράγματα: Ένα υπέροχο τραγούδι ("Συνήθειες") σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου, άλλο ένα σε δικούς της στίχους ("Η κατευθείαν ζωή"), ένα ακόμη σε ποίηση Λάμπρου Πορφύρα ("Το παραμύθι της γιαγιάς") και, τέλος, δύο κομμάτια-έκπληξη: Ένα δημοτικό σε a capella εκτέλεση ("Ο Μενούσης") και μια ωραία διασκευή της "Μαιμούς" του Διονύση Σαββόπουλου, δείχνοντας μ' αυτόν τον τρόπο ότι η Αγγελική κρατούσε πάντα επαφή και με την πάτρια δημιουργία, πράγμα που σε μελλοντικές της δουλειές θα γίνει ακόμη πιο φανερό.

Angelique Ionatos: La forêt des hommes (1981)

Δύο χρόνια μετά το δίσκο "I palami sou" έρχεται η δεύτερη προσωπική δουλειά της Angelique Ionatos με τίτλο "La forêt des hommes" (Το δάσος των ανθρώπων) παρμένο από στίχο του Ελύτη, του αγαπημένου της ποιητή, με τον οποίο τη συνδέει μακροχρόνια και γονιμότατη σχέση. 

Εδώ έχει επιλέξει τέσσερα ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη, όλα από τη "Μαρία Νεφέλη", σε μια πρωτόλεια, θα έλεγα εκδοχή, πριν προχωρήσει στην ολοκληρωμένη μελοποίηση του πολυσήμαντου αυτού έργου μερικά χρόνια αργότερα (1984). 

Έχουμε επίσης μια εξαιρετική μελοποίηση του ποιήματος "Εξάντληση" του Γιάννη Ρίτσου, καθώς και του "Ομνύει" του Κ.Π. Καβάφη, ενώ υπάρχει κι ένα τραγούδι ("Για να μη χαθείς") σε δικούς της στίχους, καθώς κι ένα συναρπαστικό οργανικό θέμα.

Στο δίσκο αυτόν είναι ολοφάνερη η μουσική εξέλιξη της Αγγελικής. Οι συνθέσεις της είναι ωριμότερες και πλουσιότερες μελωδικά. Η κιθάρα αποτελεί πάντα το κύριο οργανικό της υποστήριγμα, αλλά αυτή τη φορά έχει εμπλουτίσει την ενορχήστρωσή της με την προσθήκη και άλλων οργάνων, πνευστών κυρίως, με τη βοήθεια του ενορχηστρωτή Bernard Haillant. Ακούστε, για παράδειγμα, το υπέροχο "Για να μη χαθείς", όπου στο μέσον του κομματιού εισάγονται ακόμη και αναγεννησιακά ηχοχρώματα! Και νομίζω πως αυτή η εξελικτική της πορεία θα είναι εντυπωσιακή τα επόμενα χρόνια με αποκορύφωμα το σπουδαίο τρίπτυχο "Sappho de Mytilene" (1991), "O erotas" (1992) και "Ιουλίου λόγος" (1997).

Angelique Ionatos: I palami sou (1979)

Έχουμε πει ήδη ότι η εξαίρετη κυρία Αγγελική Ιωαννάτου, γνωστότερη στο διεθνές κοινό ως Angelique Ionatos, αποτελεί μιαν εντελώς ξεχωριστή περίπτωση Έλληνίδας δημιουργού της διασποράς, καθώς βρέθηκε από τα εφηβικά της χρόνια στο Βέλγιο και στη Γαλλία, όπου εξακολουθεί να ζει και να δημιουργεί τον δικό της μαγικό μουσικό κόσμο που βασίζεται πολύ στους Έλληνες ποιητές, τους οποίους συστηματικά παρουσιάζει στο γαλλικό κοινό μέσα από τις πρωτότυπες μελοποιήσεις της.

Ξεκίνησε ως ντουέτο με τον αδελφό της Φώτη και μαζί του ηχογράφησε τους δίσκους "Resurrection" (1972) και "Angelique et Photis" (1975). Ο αδελφός της επίσης μας έδωσε έναν δικό του προσωπικό δίσκο με τίτλο "Ithaque" με μελοποιημένα ποιήματα Καβάφη, Ρίτσου, Ελύτη και Καρυωτάκη.

Ουσιαστικά λοιπόν η προσωπική δισκογραφική καριέρα της Αγγελικής ξεκίνησε το 1979 με το άλμπουμ "I palami sou" («Η Παλάμη σου»), έναν απολύτως προσωπικό δίσκο, όπου έχει γράψει τη μουσική, ερμηνεύει τα τραγούδια και παίζει κιθάρα μόνη της! 

Με το δίσκο αυτόν η Αγγελική συστήνει στο γαλλικό κοινό τους Έλληνες ποιητές και μάλιστα στην πρωτότυπη γλώσσα! Περιλαμβάνονται λοιπόν δύο μελοποιημένα ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη ("Όλο και πιο γυμνά", "Στον Νίκο Ε...1949"), δύο επίσης του άγνωστου ποιητή Δημήτρη Μορτόγια (1934-1975), ένα του Κ.Π. Καβάφη ("Ίμενος") κι ένα του Οδυσσέα Ελύτη ("Μικρή πράσινη θάλασσα"), τη χρονιά της βράβευσής του άλλωστε με το Νόμπελ λογοτεχνίας, εγκαινιάζοντας έτσι τη μακροχρόνια σχέση της με το έργο του μεγάλου ποιητή. Ο δίσκος συμπληρώνεται με δυο δικά της ποιήματα κι ένα εντυπωσιακό οργανικό θέμα χορευτικού ρυθμού με παραλλαγές.

Angelique Ionatos: Resurrection (1972)

Η Angelique Ionatos (Αγγελική Ιωαννάτου) είναι μια σπουδαία Ελληνίδα* δημιουργός. Γεννημένη στην Αθήνα το 1954 μόλις στα 15 της βρέθηκε στο Βέλγιο και λίγο αργότερα στο Παρίσι, όπου ζει και εργάζεται από τις αρχές της δεκαετίας του '70.
Πρόκειται για μια εξαιρετική περίπτωση, καθώς ουσιαστικά ολόκληρη η καριέρα της (μια καριέρα καταξιωμένη από αλλεπάλληλες τιμητικές διακρίσεις, το 1972 και 1978 από την Academie Charles Cros, το 1984 με το Grand Prix Audiovisuel de l' Europe κ.ά.) στηρίχθηκε πάνω στην ελληνική ποίηση, την οποία μελοποίησε και τραγούδησε στο γαλλικό κοινό στην πρωτότυπη γλώσσα. Παρόλα αυτά παραμένει μια μεγάλη άγνωστη για το ελληνικό κοινό. Ο Μίκης Θεοδωράκης την αξιοποίησε ως ερμηνεύτρια σε έναν από τους λυρικότερους και μελωδικότερους δίσκους της ώριμης δημιουργικής του παραγωγής με τίτλο "Mia thalassa" (Auvidis, 1994), έναν υπέροχο δίσκο που παραμένει άγνωστος για τους Έλληνες, δυστυχώς.

Στους δίσκους της όλους, με εξαίρεση την πρώτη της μουσική απόπειρα το 1972 με το άλμπουμ "Resurrection", περιλαμβάνει μελοποιημένα ποιήματα διαφόρων ποιητών, όπως είναι ο Ρίτσος, ο Σαχτούρης, ο Καβάφης, ο Καρυωτάκης, η Πολυδούρη, ο (άγνωστος) Δημήτρης Μορτόγιας, ο Αναγνωστάκης, ο Πορφύρας και πάνω απ' όλους ο Οδυσσέας Ελύτης με τρεις συνολικά ολοκληρωμένους δίσκους βασισμένους σε ποίησή του: "Μαρία Νεφέλη" (1984), "Μονόγραμμα" (1988), "Ιουλίου Λόγος" (1997). '

Ο πρώτος λοιπόν δίσκος της Ionatos έχει τίτλο "Resurrection" (Ανάσταση) και κυκλοφόρησε στο Παρίσι το 1972 αποσπώντας μάλιστα και το περίφημο "Grand Prix Du Disque" της Γαλλικής Ακαδημίας εκείνης της χρονιάς στα 18 μόλις χρόνια της εκκολαπτόμενης δημιουργού! Απλές μελωδίες και ατμοσφαιρικές μπαλάντες με συνοδεία κιθάρας που έδειχναν καθαρά το δικό της μουσικό δρόμο, ο οποίος προδιαγραφόταν λαμπρός, όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια, κι ακόμη μέχρι σήμερα κρατάει την καλλιτέχνιδα στην κορυφή της ποιοτικής μουσικής στη Γαλλία. Στο πρώτο αυτό μουσικό της φανέρωμα η Αγγελική συνοδεύεται από τον αδελφό της, επίσης μουσικό, Photis Ionatos.

Ο Μίκης και οι ποιητές: Οι γειτονιές του κόσμου (1979)

Ο Γιάννης Ρίτσος έγραψε τις "Γειτονιές του Κόσμου" το 1957 ανασκαλεύοντας τις σκληρές μνήμες της γερμανικής Κατοχής και της δράσης του ΕΑΜ φτάνοντας μέχρι το πανηγυρικό κλίμα του πρώτου καιρού μετά την απελευθέρωση, αλλά και τη μεγάλη απογοήτευση και διάψευση που ακολούθησαν.

Ο Μίκης Θεοδωράκης επεξεργάστηκε το ποιητικό κείμενο σε μορφή λαϊκού ορατορίου με χορωδία που διαλέγεται με τους τραγουδιστές χρησιμοποιώντας μια καθαρά λαϊκή ορχήστρα εμπλουτισμένη με φλάουτο, κλαρίνο και σαντούρι. Ο συνθέτης θέλησε να διευρύνει το πεδίο αναφοράς του έργου και γιαυτό ξεκίνησε μ' ένα δημοτικό δίστιχο ("Τούτη η άνοιξη"), καθώς κι ένα δίστιχο του Μακρυγιάννη ("Ο ήλιος εβασίλεψε") ανατρέχοντας έτσι και στην άλλη απελευθέρωση, αυτήν που ακολούθησε την Επανάσταση του 21. Μια χαρακτηριστική μελωδία του φλάουτου ("Νάτες και πάλι οι σημαίες") αποτέλεσε τη βάση της κινηματογραφικής μουσικής για ττην ταινία "Ο άνθρωπος με το γαρίφαλο" (1980). Άλλοτε πάλι μια διάχυτη λυρική διάθεση ("Σκέψου η ζωή") μας γυρίζει στα εξαίσια ηχοχρώματα έργων, όπως οι "Μπαλάντες" (1975).

Για μια ακόμη φορά ο Μίκης εμπιστεύθηκε το υλικό του στην πιο συνεπή συνεργάτιδά του και κορυφαία ερμηνεύτρια Μαρία Φαραντούρη, που ανταποκρίθηκε επάξια στο ρόλο της. Συμμετέχει επίσης ο λαϊκός τραγουδιστής Γιάννης Θωμόπουλος και η Χορωδία της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου. Ο ίδιος ο ποιητής απαγγέλλει αποσπάσματα του έργου. Το χαρακτικό του εξωφύλλου σχεδίασε ο Α. Τάσσος.

Ο Μίκης και οι ποιητές: Τα λυρικά (1977)

Καθώς σιγά σιγά απομακρυνόνταν η φορτισμένη ατμόσφαιρα των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης και της κυριαρχίας του πολιτικού τραγουδιού ο Μίκης Θεοδωράκης άρχισε να παρουσιάζει τα καινούργια έργα του που έδειχναν μιαν απρόσμενη για τους νέους φίλους της μουσικής του πλευρά του ανεξάντλητου μουσικού του ταλέντου: Τη λυρική. Το έδειξε πολύ εμφατικά με τον εμβληματικό κύκλο μελοποιημένων ποιημάτων του Μανώλη Αναγνωστάκη με τίτλο "Μπαλάντες" (1975). Και συνέχισε στον ίδιο δρόμο ένα χρόνο αργότερα γράφοντας τη μουσική για το έργο "Sauspiel" του Martin Walser.

Πάνω λοιπόν στη μουσική αυτή ο συνθέτης ζήτησε από τον παλιό του φίλο και συνεργάτη Τάσο Λειβαδίτη (1921-1998), κορυφαίο εκπρόσωπο της μεταπολεμικής ποιητικής γενιάς, τον ποιητή της ήττας και της πικρής εμπειρίας του εμφυλίου, με τον οποίο ο συνθέτης είχε ήδη συνεργαστεί στην πρώτη του "Πολιτεία" (1960-61), να γράψει στίχους κι έτσι προέκυψε ο κύκλος τραγουδιών "Τα λυρικά".. Ο Λειβαδίτης έγραψε στίχους απόλυτα ταιριαστούς στο λυρικό κλίμα της μουσικής, η οποία περιλαμβάνει στιγμές θεσπέσιας μελωδικής έμπνευσης ("Την πόρτα ανοίγω το βράδυ", "Μοιρολόι της βροχής", "Δρόμοι που χάθηκα"), αλλά και γοργά ρυθμικά μέρη που ισορροπούνται από τον εύστοχα μετρημένο ποιητικό λόγο.

Το έργο ερμηνεύει ο ίδιος ο συνθέτης με τη χαρακτηριστική εκφορά των συλλαβών. Στα φωνητικά συμμετέχουν ο Πέτρος Πανδής, η Μαργαρίτα Ζορμπαλά και η Σοφία Μιχαηλίδου. Το λιτό οργανικό σύνολο που τους συνοδεύει απαρτίζουν ο Βασίλης Τενίδης (κιθάρα), ο Σωτήρης Ταχιάτης (βιολοντσέλο), ο Ανδρέας Ροδουσάκης (κοντραμπάσο), η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου (πιάνο) και ο Γιώργος Θεοδωράκης (κρουστά).

Ο Μίκης και οι ποιητές: Canto General (1975)

Όπως το "Άξιον Εστί" είναι η Βίβλος του ελληνικού λαού, έτσι το "Canto General" είναι η Βίβλος της αμερικάνικης ηπείρου. Σε αυτό το «opus magnum» των 342 ποιημάτων o Χιλιανός ποιητής Pablo Neruda (1904-1973), «ο μηχανικός της ψυχής», όπως τον χαρακτήρισε η Δανάη Στρατηγοπούλου, αναπαριστά με εντυπωσιακές εικόνες τη γένεση της ηπείρου και την ιστορία των λαών που την κατοίκησαν, που την κατοικούν ακόμη, που υποφέρουν και αγωνίζονται ενάντια στους καταπιεστές που κατέφθασαν με τη δύναμη των όπλων να απομυζήσουν τους ανθρώπους και τα πλούτη μιας οργιαστικής φύσης. Αυτό άλλωστε προσδίδει στο έργο παγκόσμιο χαρακτήρα.

Με δυνατές μεταφορές, χείμαρρους εικόνων και μελωδιών, αυτή η ποίηση μιλά για το σύμπαν, στο κέντρο του οποίου στέκει ο άνθρωπος -ο άνθρωπος ως στοιχείο της φύσης- από την οποία υποφέρει αλλά και αντλεί ταυτόχρονα τη δύναμη του. Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση γίνεται σύμβολο και πρότυπο, μέτρο για τις ανθρώπινες οχέσεις.

Ο Pablo Neruda έγραψε το μεγαλύτερο μέρος αυτού του έπους στα τέλη της δεκαετίας του '40, ενόσω βρισκόταν, φυγάς, στην παρανομία. Ο πρόεδρος -και μετέπειτα δικτάτορας- της Χιλής, Γονζάλες Βιδέλα, τον είχε επικηρύξει, αφότου ο ποιητής εξαπέλυσε κατηγορίες εναντίον του. Κυνηγημένος, διέσχισε «κάμπους, λιμάνια, πολιτείες...». Γι' αυτό το "Canto General" έγινε η σπαρακτική κραυγή του ξεσηκωμού ενάντια σ' όλες τις δυνάμεις και τις μορφές καταπίεσης: από τον κατατρεγμο των ιθαγενών από τους κονκισταδόρ μέχρι τον τρόμο που σπέρνουν οι σύγχρονοι δικτάτορες, οι «μύγες». Γίνεται όμως και το μέγα τραγούδι της αλληλεγγύης προς τους καταπιεσμένους, τους ταπεινωμένους και τους εξανδραποδισμένους: εργάτες στα ορυχεία χαλκού και νιτρικού άλατος, ινδιάνους, πιονέρους, ξυλοκόπους, μια έκφραση αγάπης προς τους απλούς ανθρώπους, για τον άνδρα και τη γυναίκα που αγαπιούνται και πασχίζουν για ένα καλύτερο αύριο: «Γράφω για το λαό κι ας μη μπορεί να διαβάσει την ποίηση μου με τα απλοϊκά του μάτια». Ποτέ άλλοτε δεν δημιουργήθηκε τόσο δυνατή σχέοη ανάμεσα σ' ένα ποιητικό έργο και οε μια ολόκληρη ήπειρο....Όταν ο Neruda πήρε το βραβείο Νόμπελ το 1971, το "Canto General" θεωρήθηκε το «αμερικάνικο ποίημα που δίνει ζωή στο πεπρωμένο και τα όνειρα μιας ηπείρου, ποίημα μέσω του οποίου μια ήπειρος συνειδητοποιεί την αξία της». 

Δεν μας παραξενεύει λοιπόν που αυτό το ιδιαίτερο, το μοναδικό στη σύγχρονη λογοτεχνία, έργο εντυπωσίασε τον Μίκη Θεοδωράκη. Πάντοτε τον ενέπνεαν ιδανικά ανάλογα με αυτά του Neruda, ιδανικά για το οποία και οι δύο καλλιτέχνες φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν και εξορίστηκαν. 

Για πρώτη φορά ο συνθέτης δεν χρησιμοποιεί ένα ελληνικό κείμενο ή ελληνική μετάφραση κάποιου ξένου κειμένου - όπως έκανε στην περίπτωση των Μπίαν και Λόρκα - αλλά το ισπανικό πρωτότυπο. O καινούριος ήχος των λέξεων μετατρέπεται σε καινούρια μουσική ηχητική. Σολίστες, χορωδίες και ορχήστρα -με ένα γιγαντιαίο σύνολο κρουστών μοναδικής ποικιλίας- εκτινάσσονται στη σφαίρα της υμνωδίας (...)

(Απόσπασμα από το βιβλίο του Guy Wagner «Μίκης Θεοδωράκης-Μια ζωή για την Ελλάδα», εκδόσεις τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, 2002)

Ο Μίκης Θεοδωράκης καταπιάστηκε με το έργο για πρώτη φορά στη Γαλλία το 1972 μελοποιώντας αρχικά 4 μέρη, τα οποία ηχογραφήθηκαν στο Παρίσι το 1974. Τα μέρη ήταν: Los Libertadores, America insurecta, Vegetaciones και Vienen los Pajaros. Τα ερμήνευσαν η Μαρία Φαραντούρη και ο Πέτρος Πανδής. Ο δίσκος κυκλοφόρησε το 1975 πρώτα στη Γαλλία κι αμέσως μετά στην Ελλάδα από την ΕΜΙ.

Ταυτόχρονα ο συνθέτης μελοποιεί ακόμη 3 μέρη (Voy a Vivir, La United Fruit Co., Algunas Bestias) και ηχογραφεί ζωντανά τα 7 μελοποιημένα κομμάτια στην Αθήνα (Στάδιο Καραϊσκάκη και γήπεδο Παναθηναϊκού) στις 13 & 16 Αυγούστου 1975. Τραγουδούν: Μαρία Φαραντούρη και Πέτρος Πανδής, ενώ προλογίζει ο Μάνος Κατράκης. Στην εκτέλεση αυτή συμμετέχει η Εθνική Χορωδία της Γαλλίας υπό τη διεύθυνση του Jacques Gribert, τα Κρουστά του Στρασβούργου και λαϊκή ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Γιάννη Διδίλη. Τη γενική διεύθυνση έχει ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης. Ο δίσκος εκδόθηκε από τη MINOS το 1975 και αποτελεί την επίσημη εκδοχή του έργου στη δισκογραφία του συνθέτη. H ίδια ηχογράφηση κυκλοφόρησε επίσης από την RCA στη Γερμανία (1975, RCA/2LPs, 1991/2CDs).

Ο Μίκης και οι ποιητές: 18 Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας (1973/74)

Τα "18 Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας" είναι μια από τις πιο δημοφιλείς και λαϊκές ποιητικές συνθέσεις του μεγάλου ποιητή Γιάννη Ρίτσου. Γράφτηκαν το 1968 κατόπιν παραγγελίας του Μίκη Θεοδωράκη, ενόσω ο ποιητής βρισκόταν εξόριστος στη Λέρο. Τα 16 από τα 18 ποιήματα γράφτηκαν μέσα σε μια μέρα, ενώ αργότερα στη Σάμο προστέθηκαν τα άλλα δύο. Ωστόσο στα χέρια του συνθέτη έφτασαν μόλις στα 1971 στο Παρίσι κι αυτός τα μελοποίησε αμέσως και τα παρουσίασε στις μεγάλες συναυλίες που έδινε σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. 

Πρόκειται για ένα κύκλο ποιημάτων στο ύφος των δημοτικών λιανοτράγουδων: Σύντομα ανομοικατάληκτα τετράστιχα (15σύλλαβοι σπασμένοι στα δύο) με αναφορές στην ιστορία και τους αγώνες της χειμαζόμενης πατρίδας με αφορμή βέβαια την τρέχουσα πολιτική συγκυρία. Ο Ρίτσος λειτούργησε με έντονα αφαιρετική διάθεση συμπυκνώνοντας σε ελάχιστες λέξεις μεγάλα και βαθιά νοήματα μ’ ένα λόγο άμεσο και καίριο. Κάθε λέξη έχει το ιδιαίτερο ειδικό της βάρος. Η συλλογική μνήμη, το ελληνικό τοπίο, το θρησκευτικό και αγωνιστικό συναίσθημα συνιστούν τη θεματολογία του ποιητή.

Η μουσική προσαρμόζεται ιδανικά στο ποιητικό ύφος. Μελωδίες λιτές και άμεσες υπηρετούν τον ποιητικό λόγο με απόλυτο σεβασμό και διακριτικότητα. Ο συγκεκριμένος κύκλος τραγουδιών είναι από τους πιο πολυτραγουδισμένους του συνθέτη. Γνώρισε πολλαπλές εκτελέσεις και δοκιμάστηκαν στην ερμηνεία του μερικοί από τους πιο μεγάλους τραγουδιστές που κατά καιρούς συνεργάστηκαν με τον Μίκη Θεοδωράκη. 

Η πρώτη ηχογράφηση του έργου πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι το 1973 με ερμηνευτές τη Μαρία Φαραντούρη, τον Πέτρο Πανδή, την Αφροδίτη Μάνου, τον Αχιλλέα Κωστούλη και τον συνθέτη και κυκλοφόρησε από την EMI France και αμέσως μετά από την ελληνική Minos, 

Η 2η εκτέλεση ωστόσο που κυκλοφόρησε το 1974 πάλι από τη Minos με βασικό ερμηνευτή τον Γιώργο Νταλάρα και μαζί του την Άννα Βίσση στο δισκογραφικό της ξεκίνημα, είναι αυτή που ακούστηκε περισσότερο κι έκανε γνωστό το έργο στο ευρύ κοινό. Την επιμελήθηκε ο βασικός συνεργάτης του συνθέτη Γιάννης Διδίλης.

Ο Μίκης και οι ποιητές: Πνευματικό Εμβατήριο (1970/1974)

Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες περιόδους της πολύπλαγκτης ζωής του Μίκη Θεοδωράκη ήταν το διάστημα 1968-1969, όταν το καθεστώς των συνταγματαρχών τον υποχρέωσε σε περιορισμό υπό στενή επιτήρηση στην ορεινή Ζάτουνα της Αρκαδίας. Η βασανιστική μοναξιά δεν είχε άλλο αντίδοτο από τη δημιουργικότητα, καθώς μάλιστα ο συνθέτης διήνυε μια εξαιρετικά δημιουργική και εμπνευσμένη φάση της ζωής του. Αυτό είχε την ευτυχή συνέπεια να γράψει μια μεγάλη σειρά ένδεκα συνολικά κύκλων τραγουδιών, που ονομάστηκαν "Αρκαδίες". Κάποιοι από τους κύκλους αυτούς βασίστηκαν σε ποιητικά κείμενα, όπως ο υπ' αριθμό 4 που βασίζεται στις "Ωδές" του Ανδρέα Κάλβου, ο υπ' αριθμόν 5 σε ποίηση Άγγελου Σικελιανού, ο υπ' αριθμόν 7 σε ποίηση του Τάκη Σινόπουλου και ο υπ' αριθμόν 8 σε ποίηση Μανώλη Αναγνωστάκη. Οι υπόλοιποι έχουν στίχους του Μάνου Ελευθερίου ή του συνθέτη.

Ο πέμπτος λοιπόν από τους κύκλους αυτούς περιλαμβάνει το περίφημο "Πνευματικό Εμβατήριο" του μεγάλου μας ποιητή Άγγελου Σικελιανού (1884-1951), ένα πολύστιχο ποίημα γραμμένο σε ελεύθερο στίχο με λόγο έντονα διεγερτικό, ο οποίος στάθηκε πηγή έμπνευσης για το συνθέτη σε ώρες που ένιωθε την ανάγκη της εξέγερσης και της κραυγής διαμαρτυρίας. Το εμβληματικό "Ομπρός βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω απ' την Ελλάδα" απέκτησε αργότερα την αξία μαζικού συνθήματος ξεσηκωμού. Το έργο γράφτηκε στη Ζάτουνα τον Φλεβάρη του 1969 και παίχτηκε για πρώτη φορά στο Λονδίνο τον Ιούνιο του 1970, όπου και έγινε η παρούσα ηχογράφηση στην αίθουσα του Albert Hall. Συμμετείχε η περίφημη London Symphony Orchestra και μαζί η Χορωδία της New Opera London και η Ανδρική Χορωδία Ουαλλών Ανθρακωρύχων. Τα τραγούδια ερμήνευσαν συγκλονιστικά η Μαρία Φαραντούρη, ο Αντώνης Καλογιάννης και ο Γιάννης Θεοχάρης.

Ο Μίκης και οι ποιητές: Ρωμιοσύνη (1966)

Όταν μιλούμε για πολιτικό τραγούδι, πριν απ' όλα και πάνω απ' όλα εννοούμε τη "Ρωμιοσύνη" του Μίκη Θεοδωράκη και του Γιάννη Ρίτσου. Έργο εμβληματικό, απόλυτα κλασικό, έργο δημοφιλέστατο επί πέντε και πλέον δεκαετίες. Σύνθημα στα χείλη των εξεγερμένων φοιτητών και των αγωνιζόμενων διαδηλωτών σε διάφορες περιστάσεις. Έργο ιδιαίτερα φορτισμένο με ιδεολογικούς συμβολισμούς, που για μεγάλο διάστημα περιορίζονταν σε συγκεκριμένη κατεύθυνση, αλλά που εδώ και χρόνια φαίνεται πως αγκαλιάζει το σύνολο του ελληνικού λαού αποκτώντας πλέον χαρακτηριστικά εθνικού έπους.

Ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποίησε το έργο το 1966 επιλέγοντας εννέα χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τη μεγάλη σύνθεση του Γιάννη Ρίτσου "Αγρύπνια", γραμμένη στα 1954, στα δύσκολα χρόνια των διώξεών του και της εξορίας του από το αυταρχικό καθεστώς της εποχής. 

Η μουσική, λέει ο συνθέτης, ξεπήδησε μεμιάς από μέσα του σαν το νερό της πηγής. Ας δώσουμε λοιπόν το λόγο στον ίδιο:

Στα δυο κορυφαία έργα μου στον τομέα της έντεχνης λαϊκής μουσικής, τον 'Επιτάφιο" και τη "Ρωμιοσύνη", είχα την αίσθηση ότι η μελωδία ξεπήδησε σαν αρτεσιανό νερό μέσα από τους στίχους. Τι να συνέβαινε άραγες; Νομίζω ότι αυτή η ταύτιση μου με τον ποιητή, που ξεπερνούσε τα σύνορα της ποίηοης κι απλωνόταν σε όλο το χώρο της ζωής, της εργατικότητας, της δημιουργικότητας, της ιδεολογίας, της στάσης ζωής, της κοινής πίστης σε μια κοινή κλίμακα αξιών, στην ταυτόσημη αντιμετώπιση του χρέους, τέλος, στην κοινή μας στράτευση στο στρατόπεδο της Αριστεράς, της Εθνικής Αντίστασης, της Ελευθερίας και της αφοσίωσης στο ιδεώδες της Εθνικής Αναγέννησης, όλα αυτά δημιούργησαν μια ταυτότητα, θα έλεγα, στις δύο ευαισθησίες μας. Γίναμε συγκοινωνούντα δοχεία, απ' όπου ποίηση και μουσική περνούσε η μια στην άλλη ώσπου να πάρουν μια τρίτη διάσταση: το τραγούδι. Στη γιορτή των Φώτων στα 1966 κάποιο άγνωστο χέρι τοποθέτησε το χειρόγραφο του Ρίτσου πάνω στο αναλόγιο του πιάνου μου στη Νέα Σμύρνη. Τη "Ρωμιοσύνη" μού την είχαν φέρει στο σπίτι γυναίκες κρατουμένων πολλά χρόνια πριν. Είχαν περάσει πρώτα απ' τον Ρίτσο, που διάλεξε ο ίδιος τα αποσπάσματα από την "Αγρύπνια", για να μου τα εμπιστευθεί. Όμως τα χειρόγραφα σκεπάστηκαν από άλλα. Χάθηκαν. Ξεχάστηκαν... Ώσπου εκείνη ακριβώς τη στιγμή κάποιο χέρι (χωρίς να ξέρει κανείς το πώς και το γιατί) τα ανέσυρε και τα ακούμπησε στο πιάνο. Είχαν προηγηθεί συγκρούσεις στον Πειραιά με την Αστυνομία. Ο άγριος ξυλοδαρμός και η κακοποίησή μου, γεγονότα που με επηρέασαν βαθιά. Τόσο που, μόλις διάβασα τον πρώτο στίχο, "Αυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό...", κάθισα, όπως ήμουν λερωμένος με λάσπη και αίματα, και ουνέθεοα μονορούφι τη "Ρωμιοσύνη"...

Το έργο πέρασε αμέσως στον κόσμο τόσο για το άμεσο μήνυμα της ευθύβολης ποίησης του Ρίτσου, όσο και για την επική μουσική του συνθέτη, αλλά και τη συγκλονιστική ερμηνεία του Γρηγόρη Μπιθικώτση, στην πιο δύσκολη ερμηνεία του, όπως έχει παραδεχθεί κι ο ίδιος χαρακτηρίζοντας τη συμμετοχή του σ' αυτό το έργο ως την κορυφαία της καριέρας του! 

Ο Μίκης και οι ποιητές: Το Άξιον Εστί (1964)

Το "Άξιον Εστί" αποτελεί το κορυφαίο έργο του Οδυσσέα Ελύτη και προφανώς αυτό που συνέβαλε αποφασιστικά στη βράβευσή του με το Νόμπελ λογοτεχνίας το 1979. Γράφτηκε κι εκδόθηκε το 1959 από τις εκδόσεις Ίκαρος. Αποτελεί μια μεγαλόπνοοη σύνθεση που ενσωματώνει κοσμογονικά, ιστορικά και βιωματικά στοιχεία παρμένα από τη διαχρονική πορεία του ελληνισμού και εμποτισμένα με τα γνήσια νάματα της ελληνικής λαλιάς από την εποχή του Ομήρου ως τον ευαγγελική γραφή, τους βυζαντινούς ψαλμωδούς, αλλά και τον λαϊκό λόγο του Μακρυγιάννη και του δημοτικού τραγουδιού. 

Λίγους μήνες μετά την έκδοση του έργου ο Μίκης Θεοδωράκης, ευρισκόμενος τότε στο Παρίσι, έλαβε από τον ποιητή ταχυδρομικώς ένα αντίτυπο και σύντομα μελοποίησε χαρακτηριστικά μέρη του έργου διαμορφώνοντας μία νέα μουσική φόρμα, που την ονόμασε «λαϊκό ορατόριο». Ο συνθέτης συνδύασε με τρόπο πρωτότυπο και απόλυτα αρμονικό στοιχεία της λόγιας και της λαϊκής μουσικής δημιουργώντας έτσι ένα έργο που θα αναδειχθεί στο διαχρονικότερο και δημοφιλέστερο της ελληνικής μουσικής. Τα πρότυπά του παραπέμπουν στα μνημειώδη ορατόρια του Μπαχ ("Κατά Ματθαίον Πάθη"), αλλά και στη βυζαντινή υμνωδία και στη λαϊκή μουσική. Η ανάπτυξη του έργου είναι τριμερής, με εισαγωγή («Η Γένεσις»), κύριο μέρος («Τα Πάθη») και επίλογο («Δοξαστικόν»). Στο κεντρικό μέρος εναλλάσσονται χορωδιακά, τραγουδιστικά, αφηγηματικά και οργανικά μέρη.

Η πρώτη – ιστορική πια - ηχογράφηση έγινε το 1964 κι έλαβαν μέρος οι μεγάλες δυνάμεις του τότε καλλιτεχνικού κόσμου: Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης ως λαϊκός τραγουδιστής και ο Μάνος Κατράκης ως αφηγητής. Και οι δυο καταθέτουν δύο αξεπέραστες και αγέραστες ερμηνείες, πιθανότατα τις σημαντικότερες που αξιώθηκε ποτέ η ελληνική δισκογραφία!

Στο ρόλο του ψάλτη επιλέχθηκε ο Θόδωρος Δημήτριεφ, ένας ηθοποιός δεύτερης σειράς που διέθετε ωστόσο εξαιρετική φωνή βαρύτονου, ακριβώς το αντίστοιχο του Γιώργου Μούτσιου που ερμήνευσε πολλά έργα του Μάνου Χατζιδάκι. Συμμετείχε επίσης η Μικτή Χορωδία της Θάλειας Βυζαντίου. Τη λαϊκή ορχήστρα αποτέλεσαν οι Κώστας Παπαδόπουλος και Λάκης Καρνέζης στο μπουζούκι, ο Γιάννης Διδίλης στο πιάνο, ο Τάσος Διακογιώργης στο σαντούρι, ο Δημήτρης Φάμπας στην κιθάρα και άλλοι. Τη συμφωνική ορχήστρα φυσικά διηύθυνε ο συνθέτης. Το ζωγραφικό πίνακα του εξωφύλλου φιλοτέχνησε ο Γιάννης Τσαρούχης. 

Το έργο αγαπήθηκε από τον κόσμο πολύ και ανέδειξε τα λαϊκά τραγούδια του δίσκου (κυρίως τα «Ένα το χελιδόνι», «Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ», «Της αγάπης αίματα») ως μερικά από τα διαχρονικότερα της ελληνικής δισκογραφίας, ενώ ένα από τα πιο αναγνωρίσμα κομμάτια του έργου είναι το οργανικό συμφωνικό ιντερμέδιο "Ναοί στο σχήμα τ' ουρανού".

Ο Μίκης και οι ποιητές: Μικρές Κυκλάδες / Λιποτάκτες (1964)

Μετά την "ατομική" έκρηξη που αποτέλεσε για τα πολιτιστικά πράγματα του τόπου μας η κυκλοφορία του "Επιτάφιου" το 1960 σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου και μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, το ενδιαφέρον για τη μελοποιημένη ποίηση έγινε επιτακτικό. Ο ίδιος ο μεγάλος συνθέτης παρουσίασε αμέσως και τα τέσσερα ποίηματα του Γιώργου Σεφέρη που αποτελούν τον κύκλο των "Επιφανίων", ενώ ταυτόχρονα παρουσίαζε τα έργα αυτά σε μεγάλες λαϊκές συναυλίες, αλλά και σε μικρούς μυσταγωγικούς χώρους της Πλάκας, όπου η συμμετοχή του κόσμου ήταν αμεσότατη.

Το καλοκαίρι του 1963 ο Μίκης Θεοδωράκης απηύθυνε δημόσια έκκληση στους ποιητές να γράψουν πρωτότυπα έργα προσαρμοσμένα στη φόρμα του τραγουδιού, για να μελοποιηθούν από τους συνθέτες και να περάσουν έτσι στο πλατύ κοινό, δεδομένου ότι οι δύο κύκλοι του "Επιτάφιου" και των "Επιφανίων" ανήκαν σε προϋπάρχοντα έργα και δεν είχαν γραφτεί για το σκοπό αυτό.

Ο Οδυσσέας Ελύτης, ο οποίος είχε ήδη δώσει τη μεγάλη ποιητική σύνθεση "Το Άξιον Εστί" στον συνθέτη για να το μελοποιήσει, ενώ το 1961 είχε γράψει ακριβώς για να γίνει τραγούδι το ποίημα "Ανάμεσα Σύρο και Τζια" (που εντάχθηκε στον κύκλο "Αρχιπέλαγος"), ανταποκρίθηκε αμέσως στο κάλεσμα αυτό κι έγραψε μια σειρά από επτά ποιήματα, απλά, δροσερά, γεμάτα εικόνες από τη φύση και τον έρωτα με τον τίτλο "Μικρές Κυκλάδες", τα οποία αργότερα ενσωματώθηκαν στην ποιητική του συλλογή "Τα Ρω του Έρωτα" (1972).

Ο Μίκης μελοποίησε αμέσως τα ποιήματα αυτά μέσα σ' ένα κλίμα μεγάλης ευφορίας και έμπνευσης και τα παρουσίασε στη μπουάτ Συμπόσιον στην Πλάκα με τον νεαρότατο Νότη Μαυρουδή να συνοδεύει με την κιθάρα του την ηθοποιό Ντόρα Γιαννακοπούλου, που ήταν η πρώτη τους ερμηνεύτρια.

Το 1964 τα τραγούδια δισκογραφήθηκαν σε διπλή εκτέλεση: Μία με τη Γιαννακοπούλου για λογαριασμό της Columbia και μία με τη Σούλα Μπιρμπίλη για τη νεοσύστατη Lyra του Πατσιφά. Ο ίδιος ο συνθέτης είχε την πλήρη ενορχηστρωτική ευθύνη για την πρώτη εκτέλεση, ενώ στη δεύτερη η επιμέλεια ανήκε στον Γιώργο Κατσαρό.

Ο Μίκης και οι ποιητές: Επιτάφιος / Επιφάνια (1960/1962)

Η ιστορία είναι πια γνωστή: Το 1958 ο Μίκης Θεοδωράκης βρισκόταν στο Παρίσι για σπουδές. Εκεί έλαβε ταχυδρομικώς τον "Επιτάφιο" από τον Γιάννη Ρίτσο. Ο ποιητής είχε γράψει το έργο τον Μάιο του 1936 εμπνευσμένος από τη φωτογραφία μιας μάνας που θρηνούσε το χαμό του παιδιού της στα δραματικά γεγονότα που σημειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη με αφορμή μια μεγάλη απεργία των καπνεργατών, την οποία κατέπνιξε στο αίμα η βίαιη επέμβαση της αστυνομίας. Το ποίημα είναι γραμμένο σε παραδοσιακό στίχο με μέτρο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία και με σαφείς επιρροές από τα δημοτικά μοιρολόγια.

Ο συνθέτης μελοποίησε με μια ανάσα επτά από τα είκοσι ποιήματα της συλλογής. Αργότερα προστέθηκε κι ένα όγδοο και ολοκληρώθηκε έτσι ένας κύκλος τραγουδιών που έμελλε να αλλάξει ριζικά το μουσικό τοπίο και να γεννήσει το λεγόμενο "έντεχνο" λαϊκό τραγούδι που θα καρποφορήσει τόσο εντυπωσιακά μέσα στη δεκαετία που ακολούθησε.

Καλοκαίρι, Αύγουστος του 1960. Ο Μάνος Χατζιδάκις αναλαμβάνει για λογαριασμό του Μίκη να ενορχηστρώσει τον "Επιτάφιο", τον οποίο και ηχογραφεί με ελαφρά ορχήστρα και ερμηνεύτρια τη Νάνα Μούσχουρη σε μια μορφή καθαρά λυρική. Λίγες εβδομάδες αργότερα ο ίδιος ο Μίκης αποτολμά μια δεύτερη ηχογράφηση του έργου, αυτή τη φορά καθαρά λαϊκή με το μπουζούκι του Μανώλη Χιώτη και την αποκαλυπτική ερμηνεία του Γρηγόρη Μπιθικώτση. Έτσι στην αγορά κυκλοφορούν ταυτόχρονα δύο εντελώς διαφορετικές εκδοχές του έργου. Παρά το αρχικό μούδιασμα και τις αντιδράσεις, σύντομα η λαϊκή εκδοχή θα κερδίσει κατά κράτος τη λυρική και θα την επισκιάσει ολοκληρωτικά. Η θριαμβευτική εισβολή του Μίκη Θεοδωράκη στο χώρο του λαϊκού τραγουδιού έχει ήδη ξεκινήσει. Οι καρποί της θα πλημμυρίσουν με ρυθμούς καταιγιστικούς το ελληνικό τραγούδι και θα δημιουργήσουν σχολή, μέσα από την οποία θα ξεπηδήσουν σπουδαία ταλέντα τα επόμενα χρόνια.

Η μουσική του Μίκη αντλεί στοιχεία από τα μανιάτικα μοιρολόγια, τα κρητικά ριζίτικα, τους νησιώτικους χορευτικούς ρυθμούς, αλλά και την εκκλησιαστική μολοποιία. Η ηχογράφηση με τον Μπιθικώτση αρχικά εκδόθηκε σε τέσσερα ξεχωριστά 45άρια με τους κωδικούς SCDG 2778-2781, αλλά αμέσως μετά και σε ενιαίο extended δίσκο με κωδικό 33GS3.

Διευκρινίζω ότι το 1961 ηχογραφήθηκε και μια τρίτη εκδοχή του έργου με ερμηνεύτρια τη Μαίρη Λίντα, μια εκτέλεση που κατά κάποιο τρόπο γεφυρώνει τις δύο πρώτες, καθώς η ορχήστρα έχει μικτό χαρακτήρα με λαϊκά και συμφωνικά όργανα. 

Λυκούργος Μαρκέας: Δέκα χρόνια τραγούδι (1979)

Ο Λυκούργος Μαρκέας έφυγε πρόωρα από τη ζωή στις 19 Φεβρουαρίου 1979 στα 53 του μόλις χρόνια. Παρά την 30χρονη παρουσία του στο ελληνικό τραγούδι και το πέρασμά του από όλα τα είδη μουσικής και καλλιτεχνικής δραστηριότητας, μόλις στη δεκαετία του '70 αξιώθηκε να ηχογραφήσει τους τρεις όλους κι όλους προσωπικούς του δίσκους ("Χαλάλι σου, ζωή", "Ανθρώπινα και καθημερινά", "Νυχτώνει ξημερώνει") μέσα από τους οποίους γνώρισε πια και τη μεγάλη εμπορική καταξίωση.
Ήταν η δεκαετία που με τη στροφή του στο ελαφρολαϊκό τραγούδι έγινε περιζήτητος για το προσωπικό ρεπερτόριο πολλών μεγάλων τραγουδιστών του ελληνικού πενταγράμμου. Έτσι, πέρα από τα 37 τραγούδια των τριών δικών του δίσκων, υπολογίζεται ότι μοίρασε σε δίσκους τραγουδιστών γύρω στα 50 ακόμη τραγούδια, αρκετά από τα οποία έγιναν μεγάλα σουξέ, κυρίως με τη Λίτσα Διαμάντη και τον Γιάννη Πάριο.

Αμέσως λοιπόν μετά το θάνατο του Λυκούργου Μαρκέα η MINOS έδωσε στην κυκλοφορία το αφιερωματικό άλμπουμ "Δέκα χρόνια τραγούδι", όπου συγκεντρώθηκαν μερικά από τα γνωστότερα σουξέ του συνθέτη στη συγκεκριμένη εταιρία, ηχογραφημένα κατά το διάστημα 1971-1979 και τραγουδισμένα από τα μεγάλα της ονόματα, όπως ο Γιάννης Πάριος, ο Τόλης Βοσκόπουλος, η Λίτσα Διαμάντη, ο Θέμης Ανδρεάδης και ο Δημήτρης Κοντολάζος. Πολλά από τα σουξέ αυτά σήμερα πια έχουν ξεχαστεί, κάποια πάντως ακούγονται με ενδιαφέρον, όπως τα: "Παράπονο η αγάπη μου", "Κάτι ξέρεις εσύ", "Πώς το 'κανε Θεέ μου", "Κάνε μια προσπάθεια και συ", "Προτιμότερο δραπέτες", "Απαντήστε μου". H εικόνα του εξωφύλλου φέρει την υπογραφή του ζωγράφου Γιώργου Βακιρτζή.

Λυκούργος Μαρκέας: Νυχτώνει ξημερώνει (1974)

Ο δεύτερος και δυστυχώς τελευταίος προσωπικός δίσκος του Λυκούργου Μαρκέα στη Minos έχει τίτλο "Νυχτώνει ξημερώνει" και κυκλοφόρησε το σημαδιακό έτος 1974, στην πιο δύσκολη συγκυρία για το συγκεκριμένο είδος τραγουδιού, καθώς ενέσκηψε η πλημμυρίδα του Θεοδωράκη και του πολιτικού τραγουδιού που κατέκλυσε τα πάντα. 

Παρόλα αυτά ο δίσκος δεν χάθηκε, αλλά κατάφερε να σταθεί καλά και μάλιστα να αναδείξει αρκετά σουξέ που ακούστηκαν πολύ και εδραίωσαν την παρουσία των δύο ερμηνευτών τους, της ήδη καταξιωμένης Λίτσας Διαμάντη και του ανερχόμενου νέου τραγουδιστή Δημήτρη Κοντολάζου.  Ειδικά μάλιστα η πρώτη πλευρά του δίσκου είναι γεμάτη επιτυχίες της εποχής ("Είν' ο δεσμός μας σαν νικοτίνη", "Προτιμότερο δραπέτες", "Χρειάζεται απόφαση", "Θα πάρω Πειραιώτη"). Δυστυχώς στη συνέχεια οι δυο καλοί ερμηνευτές δεν μπόρεσαν να κρατήσουν το ίδιο επίπεδο στο ρεπερτόριό τους και σιγά σιγά προσχώρησαν σε ένα εύπεπτο είδος ευρείας κατανάλωσης που προοριζόταν αποκλειστικά για τις πίστες της νυχτερινής διασκέδασης. 

Τα περισσότερα τραγούδια του δίσκου έχουν στίχους του Πυθαγόρα, ενώ τα υπόλοιπα υπογράφουν ο Αλέκος Σακελλάριος, ο Διονύσης Τζεφρώνης, ο Κώστας Ρουβηνέτης και ο ίδιος ο συνθέτης. Ο δίσκος μοιάζει σαν δίδυμο αδερφάκι με τον αμέσως προηγούμενο ("Ανθρώπινα και καθημερινά"), με καλογραμμένα τραγούδια που ασφαλώς ανήκουν στις καλύτερες στιγμές του ελαφρολαϊκού είδους την περίοδο της μεγάλης του ακμής.