Γιάννης Σπανός: Μνήμη ακριβή...

Έφυγε λοιπόν σήμερα ο αγαπημένος συνθέτης Γιάννης Σπανός (1934-2019). Ασφαλώς ένας από τους πιο προικισμένους Έλληνες τραγουδοποιούς με μια μυθική καριέρα κάπου 60 χρόνων, έξοχος μελωδιστής κι ένας εξαίρετος πιανίστας με ζηλευτή διεθνή καριέρα στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '60, όταν ζούσε και δημιουργούσε στο Παρίσι συνεργαζόμενος με όλα τα μεγάλα ονόματα του γαλλικού τραγουδιού εκείνης της πολύ ακμάζουσας εποχής. 

Στα μέσα της ίδιας δεκαετίας "ανακάλυψε" και τη μουσική ζωή της πατρίδας του κι έκτοτε για πολλά χρόνια μοίραζε τη δραστηριότητά του μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας. Με την αύρα της γαλλικής "nouvelle vague" δημιούργησε το ελληνικό "Νέο Κύμα" που στεγάστηκε στη νεοσύστατη δισκογραφική εταιρία της Lyra, την οποία ίδρυσε ο Αλέκος Πατσιφάς μεταφέροντας την εκδοτική του δραστηριότητα ("Ίκαρος") στο πεδίο της μουσικής. Αποκορύφωμα της νεοκυματικής περιόδου του Γιάννη Σπανού υπήρξαν οι δυο πρώτες "Ανθολογίες" του (1967/1968) με μελοποιημένα ποιήματα παλιότερων Ελλήνων ποιητών (κυρίως της γενιάς του Παλαμά ως τον Καρυωτάκη), τα οποία ερμήνευσαν οι μόνιμοι τραγουδιστές του συνθέτη: Καίτη Χωματά, Αρλέτα, Πόπη Αστεριάδη, Γιώργος Ζωγράφος, Αλέκα Μαβίλη, Γιάννης Πουλόπουλος, Μιχάλης Βιολάρης.

Το 1969 μετακινήθηκε στην Columbia, όπου παρουσίασε πλέον το "λαϊκό" του πρόσωπο, αρχικά με το "Μια Κυριακή" (1969) και στη συνέχεια με το "Σαββατόβραδο" (1970). Νέοι ερμηνευτές του πλέον ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, η Βίκυ Μοσχολιού, ο Σταμάτης Κόκοτας, η Μαρινέλλα, ο Μανώλης Μητσιάς, ο Γιάννης Πάριος, η Δήμητρα Γαλάνη και η Χαρούλα Αλεξίου. 

Το 1975 επιστρέφει στη Lyra με την "Τρίτη Ανθολογία" του που αποτελεί και την κορυφαία δισκογραφική του κατάθεση. Ακολουθούν αμέτρητες ακόμη συνεργασίες που συχνά αποφέρουν μεγάλες επιτυχίες που αγαπήθηκαν πολύ από τον κόσμο. Ο Γιώργος Νταλάρας, η Τάνια Τσανακλίδου, η Άλκηστη Πρωτοψάλτη, η Αλέκα Κανελλίδου, ο Δημήτρης Μητροπάνος, η Ελένη Δήμου, η Κατερίνα Κούκα και πολλοί νεότεροι τραγουδιστές μεταφέρουν στον κόσμο τις υπέροχες μελωδίες αυτού του παραγωγικότατου δημιουργού, έστω κι αν ο ίδιος με την παροιμιώδη σεμνότητά του δεν υπήρξε ποτέ πρόσωπο οικείο και γνωστό στον πολύ κόσμο.
Πέρα από τους πολυάριθμους ποιητές που μελοποίησε, συνεργάστηκε πολύ γόνιμα με τους περισσότερους Έλληνες στιχουργούς, όπως ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, ο Μάνος Ελευθερίου, ο Κώστας Γεωργουσόπουλος, ο Άκος Δασκαλόπουλος, ο Γιώργος Παπαστεφάνου, ο Κώστας Κωτούλας, ο Πυθαγόρας, ο Αλέξης Αλεξόπουλος, ο Δημήτρης Ιατρόπουλος, ο Πάνος Φαλάρας, ο Μάνος Κουφιανάκης, ο Κυριάκος Ντούμος, ο Τάκης Καρνάτσος, ο Λάκης Τεάζης, η Λίνα Νικολακοπούλου και άλλοι.

Μίμης Πλέσσας: Θάλασσα πικροθάλασσα (1973)

Μαζί με το εξαιρετικό "Για μια σταγόνα αλάτι" την ίδια χρονιά, το 1973, ο Μίμης Πλέσσας ηχογράφησε για τη Lyra άλλον έναν πολύ αξιόλογο λαϊκό κύκλο τραγουδιών με τίτλο "Θάλασσα πικροθάλασσα".

Πρόκειται για δώδεκα ενδιαφέροντα τραγούδια βασισμένα σε στίχους του μεγάλου λαϊκού στιχουργού Κώστα Βίρβου, ενός από τους τρεις κορυφαίους στο χώρο του λαϊκού τραγουδιού μαζί με την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου και τον Χαράλαμπο Βασιλειάδη. Μαζί του ο συνθέτης είχε μακρόχρονη συνεργασία που ξεκίνησε το 1971 με το πρώτο "Πανόραμα" και ολοκληρώθηκε στα τέλη της δεκαετίας με τις ευφάνταστες μεταγραφές κειμένων του Λουκιανού.

Στο δίσκο "Θάλασσα πικροθάλασσα" έχουμε μια σειρά τραγούδια που απεικονίζουν τη ζωή των ναυτικών με μια ηθογραφική διάθεση. Αν θεωρήσουμε ότι με τις "Θαλασσογραφίες" (1970) του Μάνου Λοΐζου ο Λευτέρης Παπαδόπουλος βλέπει τη θάλασσα με την οπτική ενός Νίκου Καββαδία, νομίζω πως δε θα απείχαμε πολύ αν λέγαμε ότι ο στεριανός Κώστας Βίρβος αποθανατίζει θαλασσινά στιγμιότυπα με τη ματιά ενός Ανδρέα Καρκαβίτσα!

Ο Πλέσσας πάντως αξιοποίησε ιδανικά το υλικό που είχε στα χέρια του και με τη γνωστή μαστοριά του σκάρωσε δώδεκα ωραία τραγούδια, μερικά μάλιστα θα τα έλεγα εξαιρετικά, όπως τα δυο μεγάλα σουξέ του δίσκου, δηλαδή το "Πρόσω ολοταχώς" και κυρίως το συγκλονιστικό "Άγια Κυριακή".

Ο Γιάννης Πουλόπουλος και η Ρένα Κουμιώτη αποτελούν για τέταρτη φορά το ερμηνευτικό δίδυμο ενός δίσκου του Πλέσσα μετά το "Δρόμο", τις "Μέρες του καλοκαιριού" και το "Μίλα μου για τη λευτεριά". Η τρίτη φωνή ανήκει στην Καίτη Αμπάβη, μια καλή τραγουδίστρια από τη δεκαετία του '60 που κατάφερε μ' αυτόν το δίσκο και με το περίφημο "Μοιρολόι" του Πλέσσα να κάνει ευρύτερα γνωστό το όνομά της, χωρίς πάντως αξιόλογη συνέχεια.

Τέλος, να επισημάνω και πάλι την καίρια παρουσία στην εκτέλεση του μεγάλου σολίστ του μπουζουκιού Στέλιου Ζαφειρίου, ενώ τον υπέροχο ναυτικό του εξωφύλλου φιλοτέχνησε ο Μποστ!

Μίμης Πλέσσας: Για μια σταγόνα αλάτι (1973)

Μετά τον μυθικό πλέον "Δρόμο" (1969), αυτός είναι ο ωραιότερος δίσκος του σημαντικού συνθέτη Μίμη Πλέσσα. Τίτλος: "Για μια σταγόνα αλάτι". Μια σειρά θαυμάσια τραγούδια της ίδιας ποιοτικής στάθμης όλα από το πρώτο ως το τελευταίο. Τραγούδια που ακούστηκαν πολύ στον καιρό τους και κάποια απ' αυτά κατέκτησαν μιαν αξιοπρόσεκτη διαχρονικότητα. Και δε διστάζω να πω ότι αυτός είναι ο πιο αγαπημένος μου από όλους τους δίσκους του Πλέσσα!

Έχει πολλά χαρίσματα αυτός ο δίσκος: Πρώτα πρώτα (κι αυτό αποτελεί πάντα μιαν αξιόπιστη εγγύηση) είναι ο λόγος. Κι εδώ έχουμε να κάνουμε με τον μεγάλο στιχουργό και ποιητή Δημήτρη Χριστοδούλου, γνωστό κυρίως από τις συνεργασίες του με τον Μίκη Θεοδωράκη ("Πολιτεία"), αλλά και τον Ζαμπέτα, τον Λοΐζο, τον Δημητρίου, τον Κόκοτο κλπ. Στίχοι κοφτεροί και μαζί τρυφεροί κι αισθαντικοί, καταγράφουν καίρια την πικρή όψη του ερωτικού συναισθήματος και της μοναξιάς.

Από την άλλη, η μουσική του Πλέσσα είναι γεμάτη φρεσκάδα και μελωδικά σχήματα με έκδηλη τη μαστοριά του συνθέτη στο στήσιμο στρογγυλεμένων και εύκολων στο άκουσμα τραγουδιών πάνω στους γνωστούς λαϊκούς δρόμους. Αποφασιστική πάντως στην ανάδειξη των καθαρών μελωδικών γραμμών είναι και η συμβολή του σπουδαίου μπουζουξή Στέλιου Ζαφειρίου, μοναδικού δεξιοτέχνη και στενού συνεργάτη του συνθέτη σε όλα τα μεγάλα έργα του, όπως ο "Δρόμος", οι "Μέρες καλοκαιριού", το "Μίλα μου για τη λευτεριά", η "Θάλασσα πικροθάλασσα", αλλά και τα λαοφιλή κινηματογραφικά σουξέ του.

Το τραγούδι που ξεχώρισε παραπάνω από τα υπόλοιπα αυτού του δίσκου είναι το "Ποτάμι", ένα συγκλονιστικό και υποδειγματικό ζεϊμπέκικο που ακούστηκε επίσης και στην ταινία "Θέμα συνειδήσεως" του Πέτρου Λύκα. Αξιοσημείωτο είναι ότι το ίδιο τραγούδι με κάπως διαφοροποιημένους στίχους και εντελώς διαφορετική μουσική γραμμένη από τον Γιάννη Μαρκόπουλο είχε ερμηνεύσει νωρίτερα η Μαίρη Δαλάκου σε μια ανέκδοτη ηχογράφηση που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο! Δείτε το βιντεάκι που έχω πιο κάτω.

Τέλος, σημαντική είναι και η συμβολή των δύο εξαιρετικών τραγουδιστών που αποδίδουν ιδανικά τα όμορφα αυτά τραγούδια: Ο δοκιμασμένος και διαχρονικός Αντώνης Καλογιάννης, με το εκφραστικό φωνητικό του μέταλλο, και η υπέροχη, αν και ξεχασμένη πια, Πετρή Σαλπέα, που τη γνωρίσαμε κυρίως από τον "Άγιο Φεβρουάριο" του Δήμου Μούτση, αλλά δυστυχώς δεν είχε την καριέρα που θα της άξιζε. 

Το εξώφυλλο συνέθεσε η σύζυγος του Δημήτρη Χριστοδούλου, Μαρία Κανδρεβιώτου. Επισημαίνω επίσης ότι ο δίσκος κυκλοφόρησε και στην Αμερική με διαφορετικό εξώφυλλο, το οποίο έχω συμπεριλάβει στο αρχείο.

Αν στα παραπάνω συνυπολογίσουμε και τη θαυμάσια ηχογράφηση του δίσκου σε στάνταρ πολύ υψηλά για την εποχή της, καταλήγουμε σε ένα εξαιρετικό αποτέλεσμα που αξίζει ν' ακούσουμε και πάλι, για να θυμηθούμε μιαν άλλη εποχή με άλλες ευαισθησίες κι άλλα γούστα απ' αυτά που χαρακτηρίζουν τη στεγνή εικόνα του καιρού μας.

Μίμης Πλέσσας: Μέρες του καλοκαιριού (1970)

'Ενα χρόνο μετά την κυκλοφορία του "Δρόμου" (1970) ο Μίμης Πλέσσας και ο Λευτέρης Παπαδόπουλος συνεργάστηκαν εκ νέου για έναν καινούργιο κύκλο τραγουδιών με τίτλο "Μέρες του καλοκαιριού".

Πρόκειται και πάλι για έναν πολύ όμορφο δίσκο με αγαπημένα τραγούδια  που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία, έστω κι αν ήταν αδύνατον φυσικά να ξαναπετύχουν τα ίδια ασύλληπτα ρεκόρ του "Δρόμου". Πάντως έχουμε δώδεκα δροσερά ερωτικά τραγούδια με καλοκαιρινούς απόηχους και απλούς λαϊκούς ρυθμούς που ακούγονται πολύ ευχάριστα ακόμη και σήμερα δείχνοντας την ευκολία των δημιουργών τους στο συγκεκριμένο είδος. Δεν είναι όλα τα τραγούδια της ίδιας ποιοτικής στάθμης, αλλά μερικά είναι πράγματι πανέμορφα, όπως τα: "Πέρα στα παλιά σεράγια", "Νάμουν αγέρας" (το αγαπημένο μου), "Αλίμονο σε μένα", "Τα χέρια του μισάνοιξε", "Το γλυκό τ' αηδόνι", "Ένα καράβι" και "Ποια νύχτα σ' έκλεψε". Νομίζω πως το τελευταίο υπήρξε το μεγαλύτερο σουξέ του δίσκου.

Οι ερμηνευτές είναι και πάλι οι δυο βασικοί τραγουδιστές του "Δρόμου", δηλαδή ο Γιάννης Πουλόπουλος και η Ρένα Κουμιώτη. Υπέροχοι και οι δύο. Μαζί τους σε δυο τραγούδια ντεμπουτάρει στο χώρο ο καλός λαϊκός τραγουδιστής Γιάννης Θωμόπουλος, ο οποίος την ίδια χρονιά είχε συμμετοχή και στην "Ερωφίλη" του Νίκου Μαμαγκάκη, καθώς και στη "Μαρία" του Νίκου Λαβράνου (που ίσως όμως να εκδόθηκε το 1971). Στο μπουζούκι με το τόσο οικείο και χαρακτηριστικό ηχόχρωμα ο Στέλιος Ζαφειρίου, ενώ το εξώφυλλο φέρει και πάλι την υπογραφή του ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου.

Μίμης Πλέσσας: Ο Δρόμος (1969)

Θέλω τώρα να περάσω στην παρουσίαση μερικών πολύ εκλεκτών κύκλων τραγουδιών του παραγωγικότατου και χαλκέντερου συνθέτη Μίμη Πλέσσα που καλύπτουν το πρώτο μισό της δεκαετίας του '70, όταν άρχισε να ηχογραφεί πιο συστηματικά δίσκους τραγουδιών, ενώ την προηγούμενη δεκαετία το κύριο ενδιαφέρον του ήταν εντοπισμένο στην κινηματογραφική μουσική, όπου και μεγαλούργησε.

Η αρχή λοιπόν αυτής της φάσης του συνθέτη σημαδεύτηκε με ένα δίσκο που χωρίς αμφιβολία ανήκει στους κλασικότερους της ελληνικής δισκογραφίας στο σύνολό της, τόσο ποιοτικά, όσο και εμπορικά, αφού διαχρονικά έχει σπάσει όλα τα ρεκόρ πωλήσεων καταλαμβάνοντας χωρίς ανταγωνιστή την πρώτη θέση!

Μιλώ φυσικά για τον περίφημο "Δρόμο" που κυκλοφόρησε το 1969 από τη Lyra μετατρέποντας μεμιάς τη χαμηλών πωλήσεων αυτή εταιρία σε έναν σοβαρό πλέον ανταγωνιστή των δισκογραφικών κολοσσών της Columbia, της Philips και της Minos. Ο δίσκος περιλαμβάνει δώδεκα υπέροχα τραγούδια που βασίζονται στους πολύ εμπνευσμένους στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου, σταθερού εκείνη την εποχή συνεργάτη του συνθέτη. Οι στίχοι αντλούν τη θεματολογία τους από το πεδίο των βιωματικών αναμνήσεων του μεγάλου στιχουργού ανατρέχοντας σε εποχές της ανέμελης νιότης στις φτωχογειτονιές της Αθήνας. 

Ο συνθέτης μελοποίησε τους στίχους αυτούς με χειμαρρώδη έμπνευση στήνοντας πανέμορφες μελωδίες και ρωμαλέους λαϊκούς ρυθμούς που πέρασαν αμέσως στον κόσμο και τραγουδήθηκαν πολύ. Ένα εντυπωσιακό χαρακτηριστικό αυτών των αγαπημένων τραγουδιών που ίσως δεν το έχουν προσέξει πολλοί, είναι ότι σχεδόν κανένα τραγούδι δεν έχει ρεφρέν! Μοιάζει απίστευτο, γιατί το ρεφρέν είναι συνήθως αυτό που περνάει στον κόσμο και δημιουργεί τα σουξέ. Κι όμως, αυτός ο δίσκος έχει τραγούδια χωρίς ρεφρέν, χωρίς αυτό να έχει σταθεί εμπόδιο, για να αγαπηθούν τόσο πολύ αυτά τα τραγούδια! 

Όλα τα τραγούδια είναι εξαιρετικά, οπότε είναι μάλλον άχαρο να προσπαθήσει κανείς να ξεχωρίσει κάποια. Με εντελώς υποκειμενικά λοιπόν κριτήρια θα έβαζα στην πρώτη θέση το τελευταίο τραγούδι του δίσκου, αυτή τη μαγευτική ελεγεία "Έπεφτε βαθιά σιωπή" που καθηλώνει με τη γοητεία της μελωδίας της και τους συγκινητικούς στίχους της. 

Αξίζει φυσικά να σταθούμε στη στέρεη και άψογη ερμηνεία του Γιάννη Πουλόπουλου που με το δίσκο αυτό κορυφώνει την πολύχρονη και παραγωγικότατη συνεργασία του με τον Μίμη Πλέσσα. Στο δίσκο αυτό επίσης κάνει το ντεμπούτο της η σπουδαία λαϊκή τραγουδίστρια Ρένα Κουμιώτη που θα γίνει η ευνοούμενη ερμηνεύτρια του συνθέτη για τα επόμενα χρόνια. Μικρή συμμετοχή σε ένα τραγούδι έχει και η καταξιωμένη νεοκυματική ερμηνεύτρια Πόπη Αστεριάδη. Ο χαρακτηριστικός ήχος του μπουζουκιού φέρει τη σφραγίδα του κορυφαίου δεξιοτέχνη Στέλιου Ζαφειρίου. Το υπέροχο εξώφυλλο αποτελεί ελαιογραφία του μεγάλου ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου.

Η Βίκυ Μοσχολιού τραγουδά Σπανό (1977)

Μέσα στο 1977 ο Γιάννης Σπανός παρουσίασε δυο ολoκληρωμένες δουλειές του στη Lyra που ανήκουν στις καλύτερες στιγμές της μεγάλης του καριέρας. Πρώτα τα "Τραγούδια και μπαλάντες" που είδαμε χθες κι αμέσως μετά το δίσκο "Η Βίκυ Μοσχολιού τραγουδά Σπανό" που είναι από τους πρώτους πρώτους που αγόρασα αμέσως μόλις κυκλοφόρησε κι ας μην είχα τότε καλά καλά χρήματα ούτε για την επιβίωση! Ήταν τέτοια εποχή, έτος 1977, στη Θεσσαλονίκη και θυμάμαι ότι τον ξεζούμισα με δεκάδες απανωτές ακροάσεις, αφού πρώτα τον μετέγραψα σε μια κασετούλα, για να μην τον καταστρέψω! Έτσι κάναμε τότε εμείς οι παλιοί μουσικόφιλοι που κάθε δίσκο που αποκτούσαμε, τον είχαμε σαν εικόνα της Παναγιάς και τον προσέχαμε σαν τα μάτια μας, πράγμα που μοιάζει τελείως ακατανόητο για έναν σημερινό ακροατή που βρίσκει χωρίς κόπο τα πάντα μέσα στη διαδικτυακή λαίλαπα που προσφέρει αδιακρίτως τα πάντα χωρίς ποιοτικά κριτήρια και φυσικά χωρίς εκείνη τη λαχτάρα που έκανε την επαφή με το σώμα του δίσκου να μοιάζει με άγγιγμα σε ζωντανό σώμα ερωτικού πόθου!

Επιστρέφω όμως στο δίσκο "Η Βίκυ Μοσχολιού τραγουδά Σπανό", ο οποίος αναμφίβολα αποτελεί μία οριακή στιγμή στην πορεία και των δύο καλλιτεχνών που συναντήθηκαν σ' αυτήν την όμορφη δουλειά. Για τη Βίκυ Μοσχολιού αυτή είναι μια από τις τελευταίες αξιόλογες ηχογραφήσεις της συνυπολογίζοντας από τα κατοπινά χρόνια μόνο δυο ακόμη καλούς δίσκους, δηλαδή το "Όταν σε περιμένω" (1979) του Σταύρου Κουγιουμτζή και τα "Σκουριασμένα χείλια" (1981) του Σταμάτη Κραουνάκη, ενώ στη συνέχεια δυστυχώς πέρασε στην παρακμή με τη σταδιακή αλλοίωση της φωνητικής της ικανότητας.

Κάτι ανάλογο ισχύει και για τον Γιάννη Σπανό, ο οποίος πέρα από μια καλή συνεργασία με την Τάνια Τσανακλίδου και ίσως ένα δίσκο με τον Μανώλη Μητσιά κι άλλον ένα με την Άλκηστη Πρωτοψάλτη, δεν μας έδωσε πια τίποτε που να μπορεί να σταθεί με αξιώσεις πλάι στις όμορφες δουλειές του παρελθόντος.

Με τη Μοσχολιού ο συνθέτης είχε συνεργαστεί πολλές φορές στο παρελθόν, κυρίως στους δίσκους "Μια Κυριακή" και "Το Σαββατόβραδο". Αυτή όμως είναι η πρώτη ολοκληρωμένη τους συνεργασία. Δώδεκα όμορφα τραγούδια που ακούστηκαν πολύ και μερικά κατέκτησαν μια διαχρονική δημοτικότητα, με κορυφαίο φυσικά το αξεπέραστο "Κάτω απ' τη μαρκίζα" με τους συγκλονιστικούς στίχους του Μάνου Ελευθερίου. Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος σε μια γενναιόδωρη αποστροφή του χαρακτήρισε το τραγούδι αυτό ως το κορυφαίο της δεκαετίας του '70! Υπερβολή μάλλον, όταν σ' αυτή τη δεκαετία ο ίδιος έγραψε μια "Οδό Αριστοτέλους", ο Μάνος Χατζιδάκις μας έδωσε τα αριστουργηματικά τραγούδια του "Μεγάλου Ερωτικού", ο Μίκης τις "Μπαλάντες" του, ο Ξαρχάκος το "Νυν και αεί", ο Μαρκόπουλος τη "Θητεία", ο Μάνος Λοΐζος, ο Δήμος Μούτσης, ο Σταύρος Κουγιουμτζής, ο Απόστολος Καλδάρας, ο Χρήστος Λεοντής, όλοι τους βρίσκονταν στην απόλυτη ακμή τους!

Στο δίσκο θα βρούμε ορθόδοξα ζεϊμπέκικα ("Η ξένη πόλη", "Πέφτει μια βροχή", "Τα καρνάγια"), τρυφερές μπαλάντες ("Άνθρωποι μονάχοι", "Το πλοίο είχε όνομα 'Πατρίδα'", "Ας πούμε ώρα καλή"), αλλά και εξωστρεφή ρυθμικά τραγούδια ("Ναύτης βγήκε στη στεριά", "Σ' ένα εξπρές"). Μεγάλες εμπορικές επιτυχίες αναδείχθηκαν κυρίως τα "Ναύτης βγήκε στη στεριά" και "Άνθρωποι μονάχοι".

Οι στίχοι ανήκουν στους Λευτέρη Παπαδόπουλο, Μάνο Ελευθερίου, Γιάννη Καλαμίτση, Μιχάλη Μπουρμπούλη και Κυριάκο Ντούμο.

Η ερμηνεία της Βίκυς Μοσχολιού νομίζω πως πρέπει να μείνει ασχολίαστη! Ό,τι και να πούμε, θα υπολείπεται αυτής της μνημειώδους ερμηνείας!

Γιάννης Σπανός: Τραγούδια και μπαλάντες (1977)

Θέλω να σταθώ λίγο παραπάνω στη δισκογραφία του Γιάννη Σπανού μέσα στην πολύ παραγωγική του δεκαετία του '70 και να πάρουμε μια γεύση από την όψιμη συνεργασία του με τη δισκογραφική εταιρία Lyra, με την οποία ήταν πολύχρονη η σχέση του, αφού μαζί της συμπορεύτηκε στα πρώτα "ελληνικά" του βήματα την εποχή του "Νέου Κύματος". Στη Lyra άλλωστε ηχογράφησε και τις τρεις υπέροχες "Ανθολογίες" του με μελοποιήσεις Ελλήνων ποιητών που άφησαν εποχή.

Ο δίσκος λοιπόν "Τραγούδια και μπαλάντες" εκδόθηκε το 1977 από τη Lyra και μπορεί εύλογα να θεωρηθεί ως η φυσική συνέχεια του εμβληματικού κύκλου μελοποιημένης ποίησης "Τρίτη Ανθολογία" (1975). Πρόκειται για μια όμορφη δουλειά του σημαντικού συνθέτη που χωρίς αμφιβολία ανήκει στις πιο εκλεκτές μουσικές του καταθέσεις, γιατί περιλαμβάνει τραγούδια που αναδεικνύουν το αστείρευτο μελωδικό του ταλέντο στο είδος της χαμηλόφωνης και αισθαντικής μπαλάντας με ακουστικά όργανα και πλήρη απουσία του μπουζουκιού.

Έχουμε λοιπόν δώδεκα μελωδικά τραγούδια γραμμένα πάνω σε επιλεγμένους στίχους ερωτικού και κοινωνικού προσανατολισμού, που υπογράφονται από τους Λευτέρη Παπαδόπουλο, Μάνο Ελευθερίου, Δημήτρη Ιατρόπουλο, Κυριάκο Ντούμο, Πάνο Φαλάρα, Μάνο Κουφιανάκη και τον ποιητή Ανδρέα Αγγελάκη. 

Η μελωδική φλέβα του συνθέτη είναι εμφανέστατη σε πολλά από τα τραγούδια του δίσκου, όπως τα "Γύρεψες", "Στρώσε μου ν' αποκοιμηθώ", "Τοίχο τοίχο", "Κι όπως φεύγαν τα καράβια", "Σε θυμάμαι στο γραφείο". Μεγάλη πάντως επιτυχία του δίσκου αναδείχθηκε το τραγούδι "Της Χαλιμάς τα παραμύθια" που εγώ το βρίσκω το λιγότερο ενδιαφέρον απ' όλα!.

Τα τραγούδια ερμηνεύουν πολύ αισθαντικά ο Κώστας Καράλης με τη ζεστή και εκφραστική φωνή του και η πρωτοεμφανιζόμενη Αιμιλία Σαρρή, μια πολύ ενδιαφέρουσα ερμηνεύτρια που ακούστηκε περισσότερο από τη συμμετοχή της στον "Σταυρό του Νότου" του Θάνου Μικρούτσικου, χωρίς ωστόσο να καταφέρει τελικά να επιβιώσει και πολύ στο μουσικό στερέωμα.

Γιάννης Σπανός: Οδός Αριστοτέλους (1974)

Η συνεργασία του Γιάννη Σπανού με τον κορυφαίο στιχουργό Λευτέρη Παπαδόπουλο είναι από τις ισχυρότερες και πιο αγαπημένες μέσα στο ελληνικό τραγούδι. Το πιστοποιούν αρκετοί ολοκληρωμένοι δίσκοι, όπως: "Μια Κυριακή" (1969), "Το Σαββατόβραδο" (1970), "Μέρες αγάπης" (1973), "Οδός Αριστοτέλους" (1974), "Στου καιρού τα ρέματα" (1982). Και φυσικά πολυάριθμα τραγούδια τους έγιναν τεράστιες εμπορικές επιτυχίες με τα μεγάλα ονόματα του πενταγράμμου: Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Βίκυ Μοσχολιού, Μαρινέλλα, Γιάννης Πουλόπουλος, Μιχάλης Βιολάρης, Καίτη Χωματά, Ρένα Κουμιώτη, Σταμάτης Κόκοτας, Γιάννης Καλατζής, Γιάννης Πάριος, Γιώργος Νταλάρας, Χάρις Αλεξίου, Μανώλης Μητσιάς, Δήμητρα Γαλάνη, Τάνια Τσανακλίδου.

Ο δίσκος "Οδός Αριστοτέλους" νομίζω πως αποτελεί το αποκορύφωμα αυτής της τόσο γόνιμης και παραγωγικής συνεργασίας. Αν και βγήκε στην αγορά μερικούς μόλις μήνες μετά τη Μεταπολίτευση του 1974 και κάτω από τη βαριά σκιά της παντοκρατορίας του πολιτικού τραγουδιού, κατάφερε να επιβιώσει και να ακουστεί πολύ. Δώδεκα υπέροχα τραγούδια γραμμένα με πολύ κέφι και έμπνευση από τους δύο δημιουργούς. Οι μελωδίες του Γιάννη Σπανού χαρακτηρίζονται εδώ από ένα ρωμαλέο λαϊκό χρώμα πάνω στους καθιερωμένους λαϊκούς δρόμους, χωρίς να λείπουν φυσικά και οι πιο αισθαντικές στιγμές που αποτελούν το ξεχωριστό γνώρισμα του καλού συνθέτη, με κορωνίδα βέβαια το εμβληματικό τραγούδι "Οδός Αριστοτέλους", ένα από τα ωραιότερα του συνθέτη και από τα πιο όμορφα ολόκληρης της δεκαετίας του '70, το οποίο επέβαλε αμέσως τη Χαρούλα Αλεξίου, στο ξεκίνημά της ακόμα, ως μεγάλη ερμηνεύτρια, παρόλο που αρχικά προοριζόταν για τη φωνή του Γιάννη Πάριου.

Οι στίχοι του Λευτέρη Παπαδόπουλου είναι από τους αρτιότερους και πιο συναρπαστικούς που έγραψε ποτέ. Στίχοι με έμπνευση και στέρεη τεχνική. Ερωτικές εικόνες γεμάτες δύναμη και βιωματικές αναφορές. Το στοιχείο της νοσταλγίας είναι επίσης πάντα παρόν, χαρακτηριστικό άλλωστε της ποιητικής γραφής του. Μικρές, αλλά άρτιες ερωτικές ιστορίες που διατρέχουν ολόκληρο το φάσμα του συναισθηματικού μικρόκοσμου της καθημερινότητας. Παράλληλα έχουμε και στίχους με έμμεσο πολιτικό φορτίο που πηγάζουν από την έντονη πολιτική πραγματικότητα, όπως στα τραγούδια "Και", "Γύριζαν τα τρένα", "Κι ακαρτέρει".

Εξαιρετικές ερμηνείες μας χαρίζουν οι τρεις κορυφαίοι τραγουδιστές του δίσκου: Ο Γιάννης Καλατζής, η Χάρις Αλεξίου και ο Γιάννης Πάριος. Τρέφω βαθιά συμπάθεια στην ερμηνευτική ιδιαιτερότητα του Γιάννη Καλατζή, που θεωρώ ότι ξεχωρίζει σ' αυτή τη δουλειά αποδίδοντας τα πιο λαϊκά τραγούδια του δίσκου. Αλλά δεν μπορώ να μη σημειώσω επίσης τη μεγάλη μου αδυναμία στο εναρκτήριο τραγούδι του δίσκου, το "Είπα να φύγω", που ερμηνεύει αισθαντικότατα ο Γιάννης Πάριος. Ένα υποδειγματικό ερωτικό τραγούδι που περιγράφει έξοχα το ερωτικό αδιέξοδο.

Κι αφού όλα είναι όμορφα σ' αυτόν το δίσκο, δε θα μπορούσε να υπολείπεται και το εξώφυλλο, που κοσμείται από μια πανέμορφη ελαιογραφία του Σπύρου Βασιλείου. Ένας δίσκος κόσμημα!

Γιάννης Σπανός: Μέρες αγάπης (1973)

Θέλω να συνεχίσω με δυο ακόμη όμορφους κύκλους τραγουδιών του Γιάννη Σπανού, οι οποίοι νομίζω πως αποτελούν τη φυσική συνέχεια των δίσκων "Μια Κυριακή" (1969) και "Σαββατόβραδο" (1970) που σας είχα παρουσιάσει τον προηγούμενο μήνα. Αναφέρομαι στους δίσκους "Μέρες αγάπης" (1973) και "Οδός Αριστοτέλους" (1974). Κύριος συνδετικός κρίκος όλων αυτών των αξιόλογων κύκλων του συνθέτη δεν είναι άλλος από τον μεγάλο στιχουργό Λευτέρη Παπαδόπουλο, με τον οποίο ο Γιάννη Σπανός, ίσως περισσότερο κι από τον Μίμη Πλέσσα και τον Μάνο Λοΐζο, συμπορεύτηκε για πολλά χρόνια στη διάρκεια της πολύχρονης καριέρας του προσφέροντάς μας δεκάδες πανέμορφα τραγούδια και τεράστιες λαϊκές επιτυχίες που ακόμη τραγουδιούνται.

Οι "Μέρες αγάπης" λοιπόν αποτελούν ένα τυπικό δείγμα της γόνιμης συνεργασίας του Γιάννη Σπανού και του Λευτέρη Παπαδόπουλου από τη χρυσή εποχή της ακμής του ελαφρολαϊκού τραγουδιού, λίγο πριν έρθει η Μεταπολίτευση και φέρει τα πάνω κάτω στα δισκογραφικά δεδομένα.

Όπως εύγλωττα υποδεικνύει και ο τίτλος, πρόκειται για έναν κύκλο δώδεκα ερωτικών τραγουδιών. Ο δίσκος γνώρισε σημαντική εμπορική απήχηση και πολλά τραγούδια του ξεχώρισαν κι ακούστηκαν πολύ, όπως τα: "Σ' ευχαριστώ", "Μια βραδιά του Μαγιού", "Ήσουνα παιδί" και "Βροχή και σήμερα". Είναι τραγούδια πάνω στη γνώριμη μανιέρα του συνθέτη με ευαίσθητες μελωδίες, στέρεους λαϊκούς ρυθμούς και εύστοχη ενορχήστρωση. Το εναρκτήριο τραγούδι ("Εϊβαλά") είναι γραμμένο σε σκοπό τσάμικο και είναι ένα από τα τρία γνωστότερα "έντεχνα" τσάμικα εκείνης της περιόδου, πλάι στο "Πρώτο περιστέρι" από το "Ηλιοσκόπιο" του Σταύρου Κουγιουμτζή και στο "Τσάμικο" από την "Αθανασία" του Μάνου Χατζιδάκι. Το γλυκόπικρο "Βροχή και σήμερα" (από τις ωραιότερες μελωδίες του συνθέτη) αποτελεί παραλλαγή πάνω στη μελωδία του τραγουδιού "Μη μου μιλάς γι' αγάπη" που πρωτοακούσαμε στην ταινία "Όμορφες μέρες" (1970).

Τα τραγούδια ερμηνεύουν εκφραστικά κι ευαίσθητα ο δημοφιλέστατος εκείνη την περίοδο Σταμάτης Κόκοτας και η Δήμητρα Γαλάνη, η οποία εικοσάχρονη ακόμη τραγουδίστρια κουβαλούσε ήδη στο ενεργητικό της σημαντικές ερμηνείες σε τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι, του Δήμου Μούτση, του Λουκιανού Κηλαηδόνη, αλλά και του Γιάννη Σπανού.

Σταύρος Κουγιουμτζής: Τρελοί και άγγελοι (1986)

Αποχωρώντας μετά το 1977 από τη Minos ο Σταύρος Κουγιουμτζής βρέθηκε για μερικά χρόνια στη Lyra, όπου ηχογράφησε τους δίσκους "Όταν σε περιμένω" (1979) με τη Βίκυ Μοσχολιού και "Μικραίνει ο κόσμος" (1982). Ήδη είχε αρχίσει να αραιώνει το δισκογραφικό του παρών κι έτσι η επόμενη δουλειά του εκδόθηκε το 1985 στη Philips ("Τα νυχτέρια μας") με τον Δημήτρη Μητροπάνο.

Την επόμενη χρονιά ωστόσο επανήλθε και πάλι στη Minos, πριν αποφασίσει να αποσυρθεί οριστικά από το προσκήνιο απογοητευμένος πιθανότατα από την πολιτιστική κατάσταση του καιρού και ιδιαίτερα από την προσωπική του περιθωριοποίηση από το προσκήνιο.  Η επιστροφή του σημαδεύτηκε με την επανασύνδεσή του με τον Γιώργο Νταλάρα, με τον οποίο είχε εκείνη τη θριαμβευτική συνεργασία την προηγούμενη δεκαετία. Η νέα συνεργασία τους απέφερε την ηχογράφηση ενός σπουδαίου δίσκου που θύμιζε τις παλιές λαμπρές μέρες των δύο καλλιτεχνών. 

Ο δίσκος "Τρελοί και άγγελοι", παρόλο που ξεφεύγει πολύ από τα παλιά στερεότυπα της μουσικής του συνθέτη, διαθέτει ασφαλώς όλα εκείνα τα γοητευτικά γνωρίσματα της τραγουδοποιίας του Κουγιουμτζή: Ωραίες και στέρεες μελωδίες, καλοδιαλεγμένοι στίχοι, άρτια ενορχήστρωση και φυσικά θαυμάσιες ερμηνείες. 

Η δουλειά αυτή είναι όμορφη από την αρχή ως το τέλος. Κανένα τραγούδι δεν είναι αδιάφορο, αλλά βεβαίως κάποια ξεχωρίζουν περισσότερο, όπως το ομότιτλο με την υπέροχη εισαγωγή από τη φυσαρμόνικα του Πάνου Κατσιμίχα, ή το διαχρονικό σουξέ "Το κόκκινο φουστάνι" που έδωσε ισχυρή ώθηση στην προσωπική καριέρα της Ελευθερίας Αρβανιτάκη, ή τα ζεϊμπέκικα "Τα κατά Ματθαίον πάθη" και "Όποιος τραγουδάει τον πόνο", ή το θυμοσοφικό "Οι ελεύθεροι κι ωραίοι" ή κυρίως τα δύο αριστουργήματα του δίσκου, το υπερευαίσθητο "Σ' αυτή την πόλη" και το πικρά εξομολογητικό "Μη γυρεύεις ομορφιές". 

Ο ίδιος ο συνθέτης έγραψε τους (θαυμάσιους) στίχους στα μισά περίπου τραγούδια, ενώ στα υπόλοιπα έχουμε ονόματα, όπως του Κώστα Κινδύνη και του Μάνου Ελευθερίου. Το ωραιότατο "Τι σημαίνει αγάπη" σε ποίηση Κώστα Ριτσώνη εδώ είναι σε δεύτερη εκτέλεση. Άξιος ερμηνευτής και αυτής της σπουδαίας δουλειάς του συνθέτη είναι ο διαχρονικός του συνεργάτης Γιώργος Νταλάρας, που εδώ δίνει σίγουρα μερικές από τις καλύτερες ερμηνείες του.

Σημειώνω ότι με το δίσκο αυτό ολοκληρώνεται η εμβληματική συνεργασία του συνθέτη με τον Γιώργο Νταλάρα, αν και δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι πολλά χρόνια αργότερα οι δυο τους ξανασυναντήθηκαν περιστασιακά σε δυο διαφορετικές εργασίες του συνθέτη ("Ύμνοι αγγέλων σε ρυθμούς ανθρώπων", "Έβρεχε ο κόσμος").

Σταύρος Κουγιουμτζής: Στα ψηλά τα παραθύρια (1975)

Ο δίσκος "Στα ψηλά τα παραθύρια" αποτελεί τη φυσική συνέχεια του δίσκου "Μικρές Πολιτείες" που είχε προηγηθεί ένα χρόνο νωρίτερα. Οι δυο δίσκοι έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Ερμηνευτές και πάλι είναι ο Γιώργος Νταλάρας και η Άννα Βίσση. Στην ομάδα των στιχουργών έχουμε και πάλι τον Μάνο Ελευθερίου, τον Άκο Δασκαλόπουλο και τον συνθέτη. Μαζί τους προστίθενται ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, στην πρώτη του συνεργασία με τον Κουγιουμτζή, και ο Μιχάλης Μπουρμπούλης, που κάνει τα πρώτα στιχουργικά του βήματα. 

Σε μουσικό επίπεδο έχουμε τραγούδια με παρόμοιο ύφος, βασισμένα στις ρωμαλέες λαϊκές μελωδίες του συνθέτη. Ο δίσκος σημείωσε τεράστια εμπορική επιτυχία και περιέχει μερικά πανέμορφα τραγούδια, όπως αυτά που ερμηνεύει η Βίσση, προπάντων το τρυφερό "Παραμύθι ξεχασμένο", αν και το "Στα χρόνια της υπομονής" που βασίστηκε σε τυχαία συρραφή στίχων του Μάνου Ελευθερίου, εμπορικά πήγε καλύτερα. 

Από τα μεγάλα τραγούδια του δίσκου είναι το δυνατό ζεϊμπέκικο "Κάποιος χτύπησε την πόρτα", ενώ το αποκορύφωμα έρχεται στο φινάλε με μια επανεκτέλεση του κλασικού τραγουδιού "Μη μου θυμώνεις μάτια μου", το οποίο είχε ήδη γνωρίσει πολλαπλές εκτελέσεις στα χρόνια του '60. Αλλά αυτή εδώ είναι μια μεγάλη επανεκτέλεση, η οποία - σπάνιο φαινόμενο - ξεπερνά ξεκάθαρα την πρώτη εκτέλεση! Ουσιαστικά πρόκειται για αναδημιουργία, καθώς το τραγούδι κινείται σε τελείως διαφορετική ρυθμική αγωγή, σε αργόσυρτο τέμπο με μια συγκλονιστική εισαγωγή-ταξίμι του μπουζουκιού, που επαναλαμβάνεται και ως ιντερμέδιο δημιουργώντας μια υπέροχη στιγμή αυθεντικής ψυχικής ανάτασης. Και φυσικά ο Γιώργος Νταλάρας αποδεικνύεται για μια ακόμη φορά άξιος μεσολαβητής αυτών των υπέροχων τραγουδιών.

Σημειώνω ότι με το δίσκο αυτό ολοκληρώθηκε ο πρώτος μεγάλος κύκλος της ιστορικής συνεργασίας του Σταύρου Κουγιουμτζή με τον Γιώργο Νταλάρα. Στη συνέχεια και οι δυο τους τράβηξαν ανεξάρτητα το δρόμο τους, αλλά ήταν γραφτό στα μέσα της επόμενης δεκαετίας να ξανασυναντηθούν για μια ακόμη σημαντική συνεργασία με το δίσκο "Τρελοί κι άγγελοι" (1986).

Σταύρος Κουγιουμτζής: Μικρές πολιτείες (1974)

Άλλος ένας σπουδαίος δίσκος του Σταύρου Κουγιουμτζή. Άλλη μια σπουδαία συνάντηση του συνθέτη με τον Γιώργο Νταλάρα, η τέταρτη κατά σειρά μετά τα "Νάτανε το '21" (1970), "Όταν ανθίζουν πασχαλιές" (1971) και "Ηλιοσκόπιο" (1973). 

Κι αν για μένα προσωπικά το "Όταν ανθίζουν πασχαλιές" είναι η πιο αγαπημένη μου στιγμή τους, δεν έχω λόγους να διαφωνήσω με την κρίση του χρόνου που έχει κατασταλάξει στην ετυμηγορία ότι η κορυφαία δημιουργική στιγμή του Σταύρου Κουγιουμτζή είναι οι "Μικρές πολιτείες", που εκδόθηκαν από τη Minos την πιο "δύσκολη" χρονιά, το 1974, τη χρονιά της μεταπολίτευσης και της θεοδωρακικής καταιγίδας, χωρίς ωστόσο αυτό να σταθεί εμπόδιο στη μεγάλη επιτυχία του!

Πρόκειται χωρίς αμφιβολία για έναν υποδειγματικό κύκλο τραγουδιών που συμπυκνώνει και απογειώνει όλα τα μουσικά χαρακτηριστικά του σπουδαίου δημιουργού. Περιλαμβάνει ένδεκα πρωτότυπα τραγούδια κι ένα ορχηστρικό βασισμένο, κατά την προσφιλή συνήθεια του συνθέτη, στη μελωδία του κυριότερου τραγουδιού. Κι εδώ φαίνεται πως ο συνθέτης θεωρούσε ως βασικό τραγούδι του δίσκου το όντως συναρπαστικό "Ήταν πέντε ήταν έξι", που έχει μάλιστα δικούς του στίχους. Αλλά πόσο δύσκολο είναι στ' αλήθεια να ξεχωρίσει κανείς κάποιο τραγούδι απ' αυτόν τον συμπαγή και ομοιογενή δίσκο! Ας πούμε, το καταπληκτικό ζεϊμπέκικο "Του κάτω κόσμου τα πουλιά" με την προφητικά σκοτεινή ποίηση του Μάνου Ελευθερίου είναι ποτέ δυνατόν να μην συγκλονίσει τον καθένα όσες φορές κι αν το ακούσει; Ή το ελεγειακό αποχαιρετιστήριο "Τώρα που θα φύγεις"; Ή το πολύχρωμο "Αυγερινό παράπονο" σε στίχους του Άκου Δασκαλόπουλου, που έκανε ακόμη κι έναν Ελύτη να εκφράσει το θαυμασμό του; Ή τα δύο πανέμορφα λυρικά τραγούδια ("Σ' αγαπώ, "Δίψασα στην πόρτα σου") που ερμηνεύει υπέροχα η έφηβη ακόμη Άννα Βίσση (που αμφιβάλλω αν η ίδια τα θυμάται πια...); 

Με λίγα λόγια, πρόκειται για ένα αυθεντικό αριστούργημα του λαϊκού μουσικού μας πολιτισμού που συνιστά συγχρόνως κι έναν ακόμη ξεχωριστό τίτλο τιμής στην πλούσια τροπαιοθήκη του μεγάλου τραγουδιστή Γιώργου Νταλάρα, ο οποίος εξακολουθούσε να είναι ο εκλεκτός του συνθέτη, όχι άδικα βέβαια!

Σταύρος Κουγιουμτζής: Ηλιοσκόπιο (1973)

Μακροχρόνια φιλία συνέδεε τον συνθέτη Σταύρο Κουγιουμτζή με τον ποιητή από τη Σάμο Γιώργο Θέμελη (1900-1976), ο οποίος είχε εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη από τις αρχές του '30 κι αποτέλεσε έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους της λεγόμενης "Σχολής της Θεσσαλονίκης" στην ποίησή μας. 

Μέσα στη δεκαετία του '60 ο Κουγιουμτζής είχε μελοποιήσει κάμποσα ποιήματα του Θέμελη ("Έλα σαν άγγελος", "Ο ήλιος γέρνει", "Η αγάπη μου", "Σαν ένα αστέρι"), πριν γράψει το σπουδαίο "Μ' έκοψαν, με χώρισαν στα δυο" για το δίσκο "Νάτανε το '21" (1970). Και φτάνουμε έτσι στα 1973, για να καρποφορήσει αυτή η πολύχρονη συνεργασία με ένα ολοκληρωμένο έργο που εκδόθηκε από τη Minos με τον τίτλο "Ηλιοσκόπιο".

Ο δίσκος αυτός πληροί απόλυτα τις προδιαγραφές του λεγόμενου κύκλου τραγουδιών, όπως είχε διαμορφωθεί η έννοια αυτή από την εποχή του "Επιτάφιου". Θα έλεγα ότι είναι ένας από τους πιο αδικημένους δίσκους του συνθέτη, παρόλο που 2-3 τραγούδια του ακούστηκαν πολύ. Είναι πάντως μια πιο απαιτητική εργασία του Κουγιουμτζή, η οποία κατά κάποιο τρόπο προαναγγέλλει μια πολύ μεταγενέστερη σύνθεσή του, τους "Ύμνους αγγέλων σε ρυθμούς ανθρώπων" (1998), όπου ανέδειξε τις βαθιές μουσικές του καταβολές από τη βυζαντινή μουσική.

Το "Ηλιοσκόπιο" βασίζεται στην ομώνυμη ποιητική σύνθεση του Γιώργου Θέμελη και αποτελεί μια λυρική ανίχνευση της συμβολικής λειτουργίας του Θείου Πάθους και του χριστιανικού Πάσχα. Ο συνθέτης εξέφρασε με τις μελωδίες του τον βαθύ θρησκευτικό του προσανατολισμό αντλώντας την έμπνευσή του από τη βυζαντινή και δημοτική παράδοση. Το κυρίαρχο μουσικό μοτίβο ("Το πρώτο περιστέρι") είναι ένα τσάμικο που συγκλονίζει με τα πρώτα εισαγωγικά μέτρα του κλαρίνου. Το μαγευτικό adagio "Πώς να σε πάρω" με το βιολοντσέλο να οδηγεί την κεντρική μελωδική γραμμή είναι μία από τις κορυφαίες λυρικές συλλήψεις του συνθέτη. 

Αυτή είναι η τρίτη μεγάλη συνεργασία του συνθέτη με τον κορυφαίο ερμηνευτή Γιώργο Νταλάρα, ο οποίος εδώ έχει την ευκαιρία να δώσει μια διαφορετική ερμηνευτική πλευρά του πλούσιου ταλέντου του με τραγούδια που πατάνε εν μέρει σε λαϊκά μονοπάτια, αλλά συγχρόνως απαιτούν και πολύ διαφορετική οπτική με τη διεύρυνση του μουσικού τους υπόβαθρου. Και πράγματι ο τραγουδιστής ανταποκρίθηκε απόλυτα στην ευκαιρία που του δόθηκε χαρίζοντάς μας συγκλονιστικές ερμηνείες. 

Μαζί του σε τρία τραγούδια, συναρπαστική και αποκαλυπτική όσο και απέριττα λιτή και λυρική, η Αιμιλία Κουγιουμτζή, σύζυγος του συνθέτη, η οποία για πρώτη φορά δοκίμασε τη φωνή της στη δισκογραφία με πολύ πειστικό τρόπο. Θα έλεγα ότι η Αιμιλία Κουγιουμτζή αδικείται από την πενιχρή παρουσία της στην ελληνική δισκογραφία, η οποία περιορίζεται σε τέσσερις όλες κι όλες ηχογραφήσεις στην άτυπη τραγουδιστική της καριέρα, αλλά έχω την εντύπωση ότι η ίδια δεν συμμερίζεται και τόσο αυτή την άποψη, αφού σε ολόκληρη τη ζωή της επέλεξε να υπηρετήσει σεμνά, διακριτικά και αποκλειστικά τον μεγάλο της σύντροφο.

Σταύρος Κουγιουμτζής: Όταν ανθίζουν πασχαλιές (1971)

Ιδού ένας ακόμη δίσκος από τη χρυσή εποχή του ελληνικού τραγουδιού, όταν έβγαιναν δίσκοι που ακούγονταν μονορούφι απ' την αρχή ως το τέλος. Ο δίσκος "Όταν ανθίζουν πασχαλιές" του Σταύρου Κουγιουμτζή ανήκει σ' αυτήν την κατηγορία. Δώδεκα καταπληκτικά τραγούδια, το ένα ωραιότερο από το άλλο, καταξιωμένα απόλυτα με τη σφραγίδα του κλασικού. Ο Κουγιουμτζής σε μια από τις κορυφαίες δημιουργικές στιγμές του. Είναι η εποχή που ο Μάνος Λοΐζος δήλωνε ότι ζήλευε τα τραγούδια του Κουγιουμτζή και πανηγύριζε σαν παιδί όταν έγραψε το "Αχ, χελιδόνι μου" λέγοντας πως έγραψε επιτέλους ένα τραγούδι σαν κι αυτά του Κουγιουμτζή!

Εδώ θα βρούμε το ωραιότερο ίσως τραγούδι που έγραψε ποτέ ο συνθέτης, το συγκλονιστικό "Ένας κόμπος η χαρά μου" που τα τελευταία χρόνια ξανακούστηκε σε πολλοστή εκτέλεση αποδεικνύοντας την ανεξάντλητη αντοχή του στο χρόνο. Εδώ επίσης η εξαίσια μελοποίηση του "Γεια χαρά καλή" από ποίημα του Κώστα Βάρναλη, που δίνεται σε διπλή εκδοχή, μία με λόγια και μία με ορχήστρα. Εδώ ακόμα εκείνος ο υποβλητικός λαϊκός ύμνος που έδωσε και τον τίτλο στο δίσκο ("Όταν ανθίζουν πασχαλιές"). Ρωμαλέες λαϊκές μελωδίες πλημμυρίζουν ολόκληρο το δίσκο. 

Σε οκτώ από τα ένδεκα τραγούδια οι στίχοι είναι του ίδιου του συνθέτη, ένα είναι το ποίημα του Βάρναλη που προαναφέραμε, ενώ τα άλλα δυο ("Κάποιον άλλον φίλησες", "Χάντρα στο κομπολόι σου") έχουν στίχους του Άκου Δασκαλόπουλου, χωρίς όμως να αναγράφεται το όνομά του λόγω συμβολαίου με άλλη εταιρία. 

Άξιοι ερμηνευτές των τραγουδιών είναι ο Γιώργος Νταλάρας και ο Γιάννης Καλατζής, σε μερικές από τις καλύτερες στιγμές της καριέρας τους. 

Γενικότερα, θα έλεγα ότι είναι ένας δίσκος χαμηλών τόνων με ισοδύναμα και πανέμορφα τραγούδια που εγώ προσωπικά τον έχω στην πρώτη θέση των προτιμήσεών μου από ολόκληρη τη δισκογραφία του συνθέτη. Ίσως το μόνο τραγούδι που βρίσκω κάπως παράταιρο είναι το εναρκτήριο "Ξενάκι είμαι και θαρθώ" με τον δημώδη μουσικό σκοπό του, αλλά αυτό υπήρξε και το μεγαλύτερο σουξέ που ανέδειξε ο συγκεκριμένος δίσκος! Επίσης πρέπει να διευκρινίσω ότι η αρχική έκδοση είχε πολύ διαφορετικό εξώφυλλο από αυτό που καθιερώθηκε στις πολλαπλές επανεκδόσεις του δίσκου, αναλογικές ή ψηφιακές.

Σταύρος Κουγιουμτζής, Γιώργος Νταλάρας: Νάτανε το '21 (1970)

Περνάμε σήμερα σε μια από τις πιο εμβληματικές συνεργασίες που έχουν καταγραφεί στην ελληνική δισκογραφία και απέφερε ακριβούς καρπούς με δεκάδες υπέροχα τραγούδια που εξακολουθούμε να ακούμε πάντα με πολλή αγάπη. Αναφέρομαι στη συνάντηση του αγαπημένου συνθέτη Σταύρου Κουγιουμτζή (1932-2005) με τον κορυφαίο Έλληνα τραγουδιστή της τελευταίας πεντηκονταετίας, τον Γιώργο Νταλάρα. Μια συνάντηση που διέγραψε πανηγυρικά μια παραγωγική πορεία πέντε περίπου χρόνων στο πρώτο μισό της δεκαετίας του '70, η οποία συμπίπτει με την ακμή και των δύο καλλιτεχνών, αν και μετά από δέκα χρόνια ξαναβρέθηκαν για μια φορά ακόμη στον ίδιο δρόμο. Έξι μεγάλοι δίσκοι 33 στροφών, έξι ακριβές μουσικές παρακαταθήκες!

Ο Σταύρος Κουγιουμτζής εμφανίστηκε στις αρχές του '60 και μέχρι το τέλος της δεκαετίας κυκλοφόρησε γύρω στα 40 τραγούδια σε δίσκους 45 στροφών σε διάφορες εταιρίες (Fidelity, Odeon, Lyra). Με την ίδρυση της Minos το 1968 εντάχθηκε στο δυναμικό της εταιρίας, όπου και παρέμεινε για μια δεκαετία περίπου δημιουργώντας ένα ρεπερτόριο κορυφαίας ποιότητας με τραγούδια που γνώρισαν ευρύτατη απήχηση, έστω κι αν ο ίδιος - αξεπέραστο πρότυπο σεμνότητας - παρέμεινε στο παρασκήνιο, μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και των δημοσίων σχέσεων.

Ο πρώτος ολοκληρωμένος δίσκος του στη Minos κυκλοφόρησε το 1970 με τίτλο "Νάτανε το '21", βασισμένος βέβαια στην τεράστια επιτυχία που γνώρισε το ομότιτλο τραγούδι ένα χρόνο νωρίτερα στις 45 στροφές. 

Ωστόσο ο δίσκος περιλαμβάνει πολλά ακόμη όμορφα τραγούδια, πιο σημαντικά κιόλας από το παραπάνω, όπως τα διαχρονικά "Μ' έκοψαν με χώρισαν στα δυο" (σε ποίηση Γιώργου Θέμελη), "Αν δεις στον ύπνο σου ερημιά", "Κάπου νυχτώνει" (με πλάγιες αιχμές κατά του καθεστώτος) και "Ο ουρανός φεύγει βαρύς". 

Ολόκληρος ο δίσκος είναι υπέροχος απ' την αρχή ως το τέλος. Κατά κάποιο τρόπο θα μπορούσε να θεωρηθεί κι ως δίσκος διευθέτησης εκκρεμοτήτων με το παρελθόν. Γιατί τα γνωστότερα τραγούδια του δεν ήταν πρωτότυπα, αλλά είχαν ακουστεί νωρίτερα σε άλλες εκτελέσεις. Το ομώνυμο τραγούδι είχε εκδοθεί στις 45 στροφές το 1969 σε ταυτόχρονη εκτέλεση από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και τον Γιώργο Νταλάρα. Μάλιστα και οι δυο το ηχογράφησαν από δυο φορές, καθώς η πρώτη εκδοχή (με τη λέξη "Τουρκοπούλα" που τελικά έγινε "ομορφούλα") λογοκρίθηκε μετά από παρέμβαση της ...Τουρκικής πρεσβείας!

Παλιότερο απ' όλα είναι το "Αν δεις στον ύπνο σου ερημιά" που το τραγούδησε πρώτος ο Μανώλης Καναρίδης το 1961, ενώ την επόμενη χρονιά το ερμήνευσε και η Μάριον Σίβα! Το εξαίσιο "Ο ουρανός φεύγει βαρύς" ηχογραφήθηκε αρχικά το 1968 με τη φωνή του Γιώργου Γερολυμάτου και το 1969 από τον Γιώργο Νταλάρα για τον πρώτο προσωπικό του δίσκο. Τέλος, το δημοφιλέστατο "Πού 'ναι τα χρόνια" το είπε πρώτος ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης το 1968 στο δίσκο του "Επίσημη αγαπημένη", ενώ το 1969 το ηχογράφησε ο Γιώργος Νταλάρας επίσης για τον πρώτο προσωπικό του δίσκο, για να περιληφθεί τελικά και στο δίσκο "Νάτανε το '21" , αλλά μόνο στην οργανική του εκδοχή.

Στα πρωτότυπα τραγούδια του δίσκου οι στίχοι γράφτηκαν από τους Σώτια Τσώτου, Άκο Δασκαλόπουλο και Σταύρο Κουγιουμτζή. Μοναδικός ερμηνευτής του δίσκου ο Γιώργος Νταλάρας στην πρώτη μεγάλη στιγμή της λαμπρής του καριέρας, καθώς η κυκλοφορία αυτού του δίσκου τον επέβαλε δικαίως ως κορυφαίο όνομα του χώρου.

Απόστολος Καλδάρας: Ροβινσώνες (1974)

Μέσα στη δεκαετία του '70 ο σπουδαίος λαϊκός συνθέτης Απόστολος Καλδάρας έκανε μια εντυπωσιακή στροφή προς την έντεχνη τραγουδοποιία αρχής γενομένης με τη "Μικρά Ασία" (1972) και αμέσως μετά με τον "Βυζαντινό Εσπερινό" (1973). Στην ίδια γραμμή νομίζω πως μπορούν να ενταχθούν και μερικοί ακόμη δίσκοι του που κυκλοφόρησαν στη συνέχεια χρόνια με ρυθμό ένας το χρόνο: "Ροβινσώνες" (1974), "Σκόρπια φύλλα" (1975), "Τα σήμαντρα" (1976) και "Τελευταία νύχτα" (1977). Σταδιακά επανήλθε στο καθαρά λαϊκό του ύφος και συνέχισε για αρκετά ακόμη χρόνια, δραστήριος και παραγωγικός μέχρι το τέλος της ζωής του.

Οι "Ροβινσώνες" είναι ο τελευταίος κύκλος τραγουδιών του Απόστολου Καλδάρα στη μακρόχρονη συνεργασία του με τη Minos, όπου άλλωστε εκδόθηκαν οι δυο προηγούμενοι σπουδαίοι δίσκοι του που μας απασχόλησαν τις τελευταίες ημέρες. Στη συνέχεια ο συνθέτης μετακινήθηκε στην Columbia, αν και ο αμέσως επόμενος κύκλος τραγουδιών του στο ίδιο ύφος ("Σκόρπια φύλλα") εκδόθηκε στη Philips.

Οι στίχοι των ένδεκα τραγουδιών αυτού του πολύ όμορφου δίσκου γράφτηκαν από τον Γιώργο Σαμολαδά, παλιό συνεργάτη του συνθέτη και συμπατριώτη του από τα Τρίκαλα. Η θεματολογία των τραγουδιών ανατρέχει στις αμέτρητες "οδύσσειες" των ξερριζωμένων ανθρώπων που αναζητούν την τύχη τους σε κάθε γωνιά του πλανήτη ως σύγχρονοι και αιώνιοι Ροβινσώνες. 

Πρόκειται για καλογραμμένα τραγούδια στο γνώριμο ύφος του συνθέτη με σαφή στοιχεία "έντεχνου" ήχου τόσο στο μελωδικό όσο και - κυρίως - στο ενορχηστρωτικό τους μέρος. Πλάι σε λαϊκά ελληνικά όργανα, όπως το μπουζούκι ή το σαντούρι, ενσωματώνονται πολύ αρμονικά και ακουστικά όργανα από τη δυτική μουσική παράδοση, όπως το βιολοντσέλο ή τα ξύλινα πνευστά. Το αποτέλεσμα είναι πολύ όμορφο και διαμορφώνει το ιδιαίτερα αναγνωρίσιμο ύφος του συνθέτη. 

Μερικά τραγούδια είναι πράγματι πανέμορφα, όπως: "Μια αχτίδα ήλιο", "Ως πότε", "Σταμάτα αυγή να χτενιστώ", "Ένα στάχυ σ' ένα γράμμα" και τα πολύ αισθαντικά "Η φάμπρικα" και "Προσμονή".

Θαυμάσιες είναι και οι επιδόσεις των ερμηνευτών του δίσκου, το δυνατό δίδυμο Γιάννης Πάριος και Χάρις Αλεξίου, καθώς και η γλυκύτατη Βασιλική Λαβίνα στην πρώτη της δισκογραφική εμφάνιση, την ίδια χρονιά που ερμήνευσε επίσης τέσσερα τραγούδια του Δήμου Μούτση στις "Μαρτυρίες".

Απόστολος Καλδάρας: Βυζαντινός Εσπερινός (1973)

Ο "Βυζαντινός Εσπερινός" είναι ένα κορυφαίο έργο της ελληνικής δισκογραφίας. Προσωπικά τον κατατάσσω στους δέκα σπουδαιότερους ελληνικούς δίσκους. Συγκεντρώνει όλα τα επιμέρους δομικά στοιχεία σε ποιοτικό επίπεδο πρώτης γραμμής: Μουσική, στίχοι, ερμηνεία. Όλα δουλεμένα και συναρμοσμένα με τρόπο ιδανικό. Κι όσοι μάλιστα τρέφουν αυτή την ανεξήγητη χρόνια αντιπάθεια προς τον Γιώργο Νταλάρα, στο δίσκο αυτό θα βρουν την πιο πειστική απάντηση που διαψεύδει πανηγυρικά αυτή την εμπαθή μικροψυχία.

Ο δίσκος κυκλοφόρησε το 1973, ένα χρόνο μετά το μεγάλο "μπαμ" που προκάλεσε η έκδοση της "Μικράς Ασίας", ενός δίσκου που σηματοδότησε εντυπωσιακά τη "στροφή" του μεγάλου λαϊκού συνθέτη Απόστολου Καλδάρα προς την "έντεχνη" τραγουδοποιία.

Ο δίσκος εκείνος είχε δώσει την ευκαιρία να ξεπεταχτεί μια καινούργια τραγουδίστρια, η Χάρις Αλεξίου, η οποία αμέσως θα καταλάβει προνομιακή θέση στο ελληνικό τραγούδι. Ο Γιώργος Νταλάρας ήταν κιόλας καταξιωμένος τραγουδιστής έχοντας ήδη ερμηνεύσει μεγάλα τραγούδια του Σταύρου Κουγιουμτζή και του Μάνου Λοΐζου. Η σχέση του με τον Απόστολο Καλδάρα είχε ξεκινήσει από τα 1970 με την έκδοση ενός δίσκου με τα μεγάλα λαϊκά τραγούδια του συνθέτη σε νέες πανέμορφες ερμηνείες. Και φαίνεται πως ο συνθέτης βρήκε στο πρόσωπο του Νταλάρα τον ιδανικό ερμηνευτή για τη νέα κατεύθυνση της συνθετικής του δραστηριότητας. Και δεν έπεσε έξω, αφού ο τραγουδιστής απογείωσε αυτά τα τραγούδια, απογειώνοντας ταυτόχρονα και την προσωπική του καριέρα.

Τα τραγούδια του "Βυζαντινού Εσπερινού" γράφτηκαν πρώτα ως μελωδίες από τον συνθέτη και στη συνέχεια κλήθηκε ο Λευτέρης Παπαδόπουλος να προσαρμόσει τους στίχους του στα μέτρα της μουσικής, πράγμα που δεν ήταν και τόσο δύσκολο για τον ασκημένο σ' αυτή τη διαδικασία στιχουργό που έδωσε μερικούς από τους ωριμότερους στίχους της κεριέρας του.

Λέγεται ότι αρχικά ο Καλδάρας σχεδίαζε να συνθέσει ένα έργο με τίτλο "Ελληνισμός" ως συνέχεια της "Μικράς Ασίας" και ζήτησε από τον Πυθαγόρα να γράψει τους στίχους. Μάλιστα στα σχέδια ήταν και πάλι να ερμηνεύσει το έργο ο Στέλιος Καζαντζίδης, αλλά το σχέδιο τελικά ναυάγησε λόγω μιας απρόβλεπτης παραξήγησης μεταξύ Πυθαγόρα και Καζαντζίδη. Τότε ήταν που ο συνθέτης απευθύνθηκε στον Λευτέρη Παπαδόπουλο, ο οποίος όμως οδήγησε τα αρχικά μεγαλόπνοα σχέδια προς άλλη κατεύθυνση με μια πιο χαλαρή και γενική αναφορά στην έννοια του ελληνισμού γράφοντας τραγούδια καθαρά λαϊκού χρώματος με ευθείες αναφορές σε στοιχεία της παράδοσης και του δημοτικού τραγουδιού.

Η "χημεία" των δύο δημιουργών λειτούργησε ιδανικά. Ο Καλδάρας δεν είχε γράψει απλώς μερικές ωραίες μελωδίες. Είχε δουλέψει συστηματικά πάνω στους βυζαντινούς δρόμους και, όπως εξηγεί ο ίδιος, προχώρησε στη διασταύρωση ήχων της βυζαντινής οκταήχου, μέσα από την οποία προέκυψαν δώδεκα "δρόμοι", όσοι είναι και οι μουσικοί δρόμοι του δημοτικού τραγουδιού. Στην ενορχήστρωση απέφυγε τη χρήση στοιχείων της δυτικής μουσικής και χρησιμοποίησε όργανα, όπως κλαρίνο, σαντούρι, λαούτο και μπουζούκι, τα οποία αποδίδουν πειστικά τα ανατολίτικα ηχοχρώματα των τραγουδιών. 

Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος έγραψε στίχους που σφύζουν από ζωή και συναισθήματα κι εκφράζουν όλες τις αποχρώσεις της ανθρώπινης διαδρομής μέσα στο χρόνο. Αναφορές στην ιστορία και τις ελληνικές καταβολές δίνονται μετουσιωμένες σε καθαρό ποιητικό λόγο χωρίς μεγαλοστομίες ή μελοδραματισμούς. Και βέβαια ένα προσεκτικό αφτί μπορεί να διακρίνει και κάποιες έμμεσες αναφορές στη σκοτεινή πραγματικότητα της τότε πολιτικής συγκυρίας.
Το αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι ένας δίσκος σπουδή στο λαϊκό τραγούδι, ένας διαχρονικός δίσκος αναφοράς, ένα ολοκληρωμένο λαϊκό αριστούργημα.

Απόστολος Καλδάρας: Μικρά Ασία (1972)

Ο μεγάλος λαϊκός συνθέτης Απόστολος Καλδάρας (1922-1990) είναι η πιο εντυπωσιακή περίπτωση λαϊκού δημιουργού που επέδειξε μοναδική προσαρμοστικότητα στις μεταλλάξεις του ελληνικού τραγουδιού μέσα στο χρόνο και μάλιστα με εξαιρετική κάθε φορά επιτυχία. Ξεκίνησε στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, όταν το ρεμπέτικο μεσουρανούσε. Και ξεκίνησε απευθείας από το ζενίθ που λέγεται "Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι" (1948). Αργότερα, από τα μέσα της δεκαετίας του '50, όταν το ρεμπέτικο έδωσε τη θέση του στο λαϊκό τραγούδι, στάθηκε ο κορυφαίος εκφραστής του είδους ηχογραφώντας εκατοντάδες εξαιρετικά τραγούδια και αναδεικνύοντας μερικές από τις σπουδαιότερες φωνές του είδους (Στέλιος Καζαντζίδης, Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Πάνος Γαβαλάς, Γιώτα Λύδια, Πόλυ Πάνου, Μανώλης Αγγελόπουλος, Μιχάλης Μενιδιάτης κλπ.). 

Μια δεκαετία αργότερα, γύρω στα 1965, την εποχή που κυριάρχησε το "έντεχνο" με την "επανάσταση" των Θεοδωράκη - Χατζιδάκι, ο Καλδάρας (εξαιτίας, πάντως, και κάποιων ιδιαίτερων προσωπικών λόγων) εγκατέλειψε το πάλκο και το περιβάλλον της νύχτας και στράφηκε στη σύνθεση μιας σειράς υπέροχων λυρικών τραγουδιών με τις νέες φωνές που αναδείχθηκαν εκείνη την εποχή (Βίκυ Μοσχολιού, Σταμάτης Κόκοτας, Γιώργος Νταλάρας, Γιάννης Πάριος, Γιάννης Καλατζής, Χάρις Αλεξίου). Το πρώτο τραγούδι αυτής της υπέροχης τραγουδιστικής ανθοφορίας ήταν το τρυφερότατο "Ένα αστέρι πέφτει πέφτει" κι αμέσως μετά τα αξεπέραστα: "Δεν ξέρω πόσο σ' αγαπώ", "Μην τα φιλάς τα μάτια μου", "Πήρα απ' τη νιότη χρώματα", "Όνειρο απατηλό" και τόσα άλλα!

Στο ξεκίνημα της δεκαετίας του '70 ο Απόστολος Καλδάρας έκανε τους πρώτους του δίσκους 33 στροφών με τη φωνή κυρίως του αγαπημένου του ερμηνευτή Γιώργου Νταλάρα. Με τη "Μικρά Ασία" (1972) και τον "Βυζαντινό Εσπερινό" (1973) κατέκτησε μία ακόμη κορυφή, την οποία ποτέ στη συνέχεια δεν κατάφερε να ξεπεράσει. Και ταυτόχρονα έδωσε δύο έργα που καλύπτουν απόλυτα το περιεχόμενο του όρου "κύκλος τραγουδιών" σε ένα υψηλότατο επίπεδο, που δύσκολα μπόρεσε γενικότερα να φτάσει στο σύνολό της η ελληνική δισκογραφία.

Η "Μικρά Ασία" δημιουργήθηκε με τη συμβατική αφορμή της συμπλήρωσης 50 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922-1972) και ήταν ένα από τα ελάχιστα αφιερώματα που έγιναν εκείνη την "ιδιαίτερη" εποχή για το τραγικό αυτό γεγονός, σε πλήρη αντίθεση βέβαια με τις ατελείωτες πανηγυρικές (ή πανηγυριώτικες) τελετές της προηγούμενης χρονιάς για τα 150 χρόνια από την Επανάσταση του '21!

Οι στίχοι γράφτηκαν από τον Πυθαγόρα και αποτέλεσαν έκπληξη πρώτου μεγέθους, καθώς ο συγκεκριμένος στιχουργός ήταν "στιγματισμένος" με τραγουδάκια του συρμού, ερωτικού και μελό περιεχομένου, τύπου "Κάθε λιμάνι και καημός", "Πάμε για ύπνο Κατερίνα" κλπ., που δεν περιείχαν σε καμιά περίπτωση, πέρα από την άρτια συνήθως τεχνική τους, τα σημάδια ενός ποιητικού λόγου λαϊκού μεν αλλά υψηλότερου, όπως τα τραγούδια της "Μικράς Ασίας". 

Ταυτόχρονα ο Καλδάρας έντυσε τους θαυμάσιους αυτούς στίχους με δυνατές μελωδίες ενός ύφους στοχαστικού, νοσταλγικού και ρωμαλέου. Τραγούδια που παραπέμπουν σε ήχους και "τρόπους" από τη Βυζαντινή παράδοση και ανακαλούν στον καθένα μας τις αληθινές πατρίδες της συλλογικής και κυτταρικής του μνήμης.

Άξιοι μεσολαβητές αυτών των ξεχωριστών τραγουδιών ανάμεσα στους δημιουργούς και τους ακροατές στάθηκαν οι δύο ερμηνευτές: Ο Γιώργος Νταλάρας, με τη στέρεη τεχνική του και το μελωδικό ηχόχρωμα της φωνής του, και η Χάρις Αλεξίου, στην πρώτη ουσιαστικά δισκογραφική της εμφάνιση. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι αρχικά τα τραγούδια αυτά προορίζονταν για τον Στέλιο Καζαντζίδη, αλλά για διάφορους λόγους αυτή η συνεργασία δεν ευδοκίμησε. Ίσως καμιά φορά οι παραξενιές της τύχης να συμβαίνουν και για καλό. Γιατί ο δίσκος ευτύχησε να έχει δυο ερμηνευτές που ανέδειξαν με τον καλύτερο τρόπο τα σπουδαία αυτά τραγούδια. Ή μήπως να το πούμε ανάποδα; Ότι δηλαδή αυτά τα τραγούδια ανέδειξαν και επέβαλαν οριστικά δυο από τους μεγαλύτερους λαϊκούς τραγουδιστές όλων των εποχών; Αλλά πάλι, γιατί να μην ισχύουν και τα δύο;

Σταύρος Ξαρχάκος: Ξαρχάκος+Κόκοτας (1970)

Με το δίσκο "Ξαρχάκος+Κόκοτας" ο κορυφαίος μας συνθέτης Σταύρος Ξαρχάκος ολοκληρώνει έναν κύκλο στη συνθετική του διαδρομή, που ξεκίνησε από το 1962. Είναι ο "λαϊκός" του κύκλος, κατά τον οποίο μας έδωσε μια σειρά σπουδαία λαϊκά τραγούδια με τους μεγάλους τραγουδιστές της εποχής (Παγιουμτζής, Μπιθικώτσης, Γαβαλάς, Πόλυ Πάνου, Μοσχολιού, Κόκοτας, Μελίνα, Φυτούση, Μαβίλη, Γιοβάννα). Αμέσως μετά θα ξεκινήσει ένα νέο κεφάλαιο με μια πολύ ενδιαφέρουσα στροφή σε πιο έντεχνες κατευθύνσεις αντλώντας παράλληλα κάποια ζωντανά στοιχεία από την ελληνική παράδοση με κύριο όχημα τη φωνή του Νίκου Ξυλούρη ("Διόνυσε, καλοκαίρι μας", "Το μεγάλο μας τσίρκο", "Συλλογή", "Συμφωνία της Γιάλτας...").

Αυτή το φορά εμπιστεύθηκε όλα τα τραγούδια του δίσκου στον περιζήτητο τραγουδιστή της εποχής Σταμάτη Κόκοτα, που έτσι κι αλλιώς ήταν δικό του δημιούργημα από τον καιρό του "Ένα μεσημέρι" (1966). Άλλωστε ήταν ο "αδικημένος" στις προηγούμενες δουλειές του Ξαρχάκου ("Χρώματα", "Κόσμε, αγάπη μου"), οπότε ήρθε η σειρά του για μια ολοκληρωμένη συνεργασία με τον μεγάλο συνθέτη. Και παρόλο που ο δίσκος δεν σημείωσε ιδιαίτερη επιτυχία, νομίζω πως είναι η καλύτερη προσωπική δουλειά του τραγουδιστή με θαυμάσιες ερμηνείες.

Οι περισσότεροι στίχοι γράφτηκαν από τους δύο κορυφαίους Έλληνες στιχουργούς και μάλιστα σε μια περίοδο που βρίσκονταν στο αποκορύφωμα της δημιουργικής τους ακμής. Πρόκειται φυσικά για τον Νίκο Γκάτσο και τον Λευτέρη Παπαδόπουλο σε μια σπανιότατη συνύπαρξή τους στον ίδιο δίσκο. 

Ο δίσκος ξεκινάει με το ωραιότατο "Γιατί θαρρείς με κέφι" του Λευτέρη πλημμυρισμένο από τη χαρά της ζωής αντάμα με τον καημό του έρωτα. Ο ίδιος έγραψε επίσης το θαυμάσιο ζεϊμπέκικο "Το θαμπό φανάρι". Ο Γκάτσος έγραψε τρία τραγούδια: Το ηδονικό "Φρύνη", το εσχατολογικό ζεϊμπέκικο "Αχερουσία" και το περιπαικτικό "Ο Πάρις και το μήλο". Στο δίσκο επίσης συμμετέχει ο Ιάκωβος Καμπανέλλης με δύο τραγούδια, από τα οποία ξεχωρίζει το δυνατό, ορθόδοξο ζεϊμπέκικο "Πόσο μικρός ο άνθρωπος".

Η έκπληξη έρχεται στο κλείσιμο του δίσκου, όπου βρίσκουμε δυο τραγούδια του γνωστού κοσμικογράφου και μπον βιβέρ της εποχής Ζάχου Χατζηφωτίου. Το τελευταίο έχει τίτλο "Τι μας μέλει" και δυσκολεύομαι να ξεχωρίσω αν αποτελεί μια αυθόρμητη και κυνική ομολογία του στιχουργού ή αν πρέπει να το εκλάβουμε ως ειρωνική καταγγελία για την περιρρέουσα κατάσταση. Το κομμάτι είναι γραμμένο σε ποπ ύφος και προεκτείνεται με μια ενδιαφέρουσα ορχηστρική coda.

Σταύρος Ξαρχάκος: Κόσμε, αγάπη μου (1969)

Ο δίσκος "Κόσμε αγάπη μου" είναι ο τρίτος κύκλος τραγουδιών του Σταύρου Ξαρχάκου μετά το "Ένα μεσημέρι" (1966) και τα "Χρώματα" (1968) με κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των δίσκων ότι ερμηνεύονται από τους ίδιους τραγουδιστές! Πρόκειται για έναν λαϊκό δίσκο πάνω στη γνωστή συνταγή που γνώριζε πολύ καλά ο συνθέτης από την πολύ πετυχημένη θητεία του στο τραγούδι για επτά χρόνια ήδη από το 1962 που πρωτοεμφανίστηκε. Ωστόσο σε σχέση με τις προηγούμενες δουλειές του, εδώ φαίνεται μια διάθεση να προσθέσει καινούργια πράγματα στην ενορχήστρωση από το χώρο του ποπ τραγουδιού διαμορφώνοντας ένα πιο ανάλαφρο ύφος που θα γίνει εντονότερα αισθητό στην επόμενη δουλειά του ("Ξαρχάκος+Κόκοτας").

Όπως είπα παραπάνω, κι εδώ έχουμε τους ίδιους ερμηνευτές που χρησιμοποίησε ο συνθέτης και στις προηγούμενες δυο δουλειές του: Τον Γρηγόρη Μπιθικκώτση, τη Βίκυ Μοσχολιού και τον Σταμάτη Κόκοτα. Υπέροχοι και οι τρεις, είναι φανερό ότι έχουν μια ιδιαίτερη "χημεία" με τις μελωδίες του συνθέτη και τις υπηρετούν με θαυμαστή συνέπεια.

Και όπως συχνά συνέβη και με άλλες δουλειές του συνθέτη, έτσι κι αυτός ο δίσκος έχει κινηματογραφική αφετηρία, αφού τα τραγούδια γράφτηκαν για την ταινία της Finos Film "Γυμνοί στο δρόμο" σε σκηνοθεσία του Γιάννη Δαλιανίδη. Η ταινία πραγματεύεται το κακό το ριζικό του αδικημένου παλικαριού που βρίσκεται στο δρόμο χωρίς στον ήλιο μοίρα. Είναι η εποχή που ο Νίκος Κούρκουλος αναρριπίζει τα ανδρικά απωθημένα αναβαθμίζοντάς τα σε επίπεδο κοινωνικής εποποιίας επ' αγαθώ των κινηματογραφικών ταμείων, βεβαίως βεβαίως. Δίπλα του η λαϊκή καλλονή Ζωή Λάσκαρη να ολοκληρώνει την καταρράκωση του ανδρικού εγωισμού ως άλλη Ελένη μπροστά στα μάτια του χαροκαμένου Πρίαμου. Στην ταινία τα τραγούδια ερμήνευσε συγκλονιστικά η Μαρινέλλα και ο Νίκος Κούρκουλος, αλλά αυτή η εκτέλεση δεν δισκογραφήθηκε δυστυχώς ποτέ, εκτός από το τραγούδι "Τα ρολόγια" με τον Κούρκουλο.

Ο Ξαρχάκος έκανε πολύ σοβαρά τη δουλειά του κι έγραψε υπέροχα τραγούδια και πάλι. Ξεχωρίζει το εναρκτήριο "Μην πιεις νερό" και το "Αστέρι στο παράθυρο" με τη Βίκυ Μοσχολιού, αλλά και τα μελωδικά κι ευαίσθητα "Νανούρισμα" και "Τα ρολόγια" που ερμηνεύει έξοχα ο μέγας Γρηγόρης Μπιθικώτσης. Η μελωδία του τελευταίου αποτελεί και τον οργανικό επίλογο του δίσκου.

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης έγραψε το σενάριο της ταινίας και φυσικά τους στίχους των τραγουδιών βασισμένος στο θεατρικό του έργο "Η γειτονιά των αγγέλων", στο οποίο παλιότερα είχε βάλει μουσική ο Μίκης Θεοδωράκης. Κάθε τραγούδι περιγράφει και μια δραματική σκηνή. Όλα μαζί συνιστούν το παζλ μιας σύγχρονης λαϊκής τραγωδίας.

Σταύρος Ξαρχάκος: Χρώματα (1968)

Δυο χρόνια μετά το "Ένα μεσημέρι" (1966) ο Σταύρος Ξαρχάκος ηχογραφεί για την Columbia έναν δεύτερο κύκλο τραγουδιών με τίτλο "Χρώματα". Και οι δύο δίσκοι έχουν ανάλογα χαρακτηριστικά, καθώς τα τραγούδια εναλλάσσονται με οργανικά κομμάτια, ενώ έχουν και τους ίδιους ερμηνευτές.

Ο συγκεκριμένος δίσκος περιλαμβάνει πέντε τραγούδια και έξι οργανικά μέρη. Ξεκινάει μάλιστα με μια αριστουργηματική οργανική σύνθεση που επιγράφεται "Μια βόλτα για τον φίλο μου", όπου ο ανήσυχος συνθέτης δοκιμάζει να μπολιάσει τα λαϊκά χρώματα με στοιχεία συμφωνικής μουσικής, η οποία είχε αρχίσει εκείνη την εποχή να τον ενδιαφέρει άμεσα. Το αποτέλεσμα είναι ένα έξοχο κομμάτι νεοκλασικού ύφους με το μπουζούκι σε κεντρικό ρόλο!

Τα δύο τραγούδια της πρώτης πλευράς ("Παλικάρι διψασμένο", "Έσβησε το τραγούδι"), σε ύφος χαμηλόφωνης λαϊκής μπαλάντας, έχουν στίχους του σκηνοθέτη Ντίνου Δημόπουλου, ο οποίος συνήθιζε να γράφει στίχους για τραγούδια που ακούγονταν στις ταινίες του. Τα ερμηνεύει υποβλητικά ο Βίκυ Μοσχολιού. 

Η δεύτερη πλευρά έχει τρία υπέροχα τραγούδια, όλα σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου. Τα δύο πρώτα ("Κλάψτε ουρανοί κι αστέρια", "Στου Δεληβοριά") ακολουθούν τη δοκιμασμένη λαϊκή φόρμα, πάνω στην οποία είχε μεγαλουργήσει λίγα χρόνια νωρίτερα ο συνθέτης. Άλλωστε το δεύτερο απ' αυτά βασίζεται σε παλιότερη μελωδία. Τα ερμηνεύει αφοπλιστικά ο μεγάλος Γρηγόρης Μπιθικώτσης. Το τρίτο τραγούδι, το πανέμορφο ζεϊμπέκικο "Έξω φυσάει και βρέχει", το αποδίδει όμορφα ο Σταμάτης Κόκοτας.

Τα οργανικά αποτελούν ορχηστρικές σπουδές πάνω στις μελωδίες των τραγουδιών με σαφείς συμφωνικές διαθέσεις και μπαρόκ ηχοχρώματα, που αναδεικνύουν ανάγλυφα την ενορχηστρωτική δεινότητα του συνθέτη. Ξεχωρίζουν οι υπέροχες adagio μελωδίες "Βαρκαρόλα" (παλιότερο κομμάτι), "Απέναντι" και το ακροτελεύτιο "Στη μνήμη της κυρά Τούλας". 

Εν κατακλείδι, θα έλεγα ότι τα "Χρώματα" αποτελούν ένα εξαιρετικό μουσικό έργο σπάνιας μελωδικής και ερμηνευτικής ομορφιάς, ασφαλώς μία από τις κορυφώσεις στο συνθετικό έργο του Σταύρου Ξαρχάκου.

Σταύρος Ξαρχάκος: Ένα μεσημέρι (1966)

Έχουμε ήδη παρουσιάσει αναλυτικά τη μεγάλη δισκογραφική ανθοφορία του κορυφαίου συνθέτη Σταύρου Ξαρχάκου κατά τη δεκαετία του '70 κι έτσι τώρα ήρθε η ώρα να δούμε και τις τέσσερις αξιολογότερες δισκογραφικές του δουλειές στο λαϊκό ύφος που υπηρέτησε κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του '60, όταν ηχογράφησε μερικές δεκάδες αριστουργηματικών τραγουδιών που σήμερα θεωρούνται κλασικά και δεν έπαψαν ποτέ να τραγουδιούνται.

Στα μέσα λοιπόν της δεκαετίας του '60 ο νεαρός Σταύρος Ξαρχάκος έχει ήδη κάνει τα πρώτα του μουσικά βήματα ξεκινώντας 2-3 χρόνια νωρίτερα με τρόπο εντυπωσιακό. Όλος ο κόσμος πλέον τραγουδά δικά του τραγούδια, όπως την "Άπονη ζωή", τη "Φτωχολογιά", το "Βάλε κι άλλο πιάτο στο τραπέζι". Ο συνθέτης επιβάλλεται σαν τρίτος δρόμος πλάι στις κεντρικές λεωφόρους που είχαν το όνομα του Μάνου Χατζιδάκι και του Μίκη Θεοδωράκη.

Και τώρα, ιδού ο πρώτος κύκλος τραγουδιών του συνθέτη με τίτλο "Ένα μεσημέρι". Μέχρι εκείνη τη στιγμή, πέρα από κάποια σκόρπια τραγούδια, όπως τα ρεμπετοειδή "Έχω μια δεκάρα τρύπια" και "Τρεις μάγκες, τρεις γερόμαγκες" με τον Στράτο Παγιουμτζή, ή πιο ελαφρά, όπως "Χόρεψαν τ' άσπρα πουλιά" με τη Γιοβάννα, οι ολοκληρωμένοι του δίσκοι ήταν είτε κινηματογραφικοί, όπως τα "Κόκκινα φανάρια" (1963), "Η Ελλάδα της Μελίνας" (1964), "Η Ελλάς χωρίς ερείπια" (1964), είτε οργανικοί, όπως "6+6" (1964), "Θεμιστοκλέους 43" (1964) και "Μοναστηράκι και Τετράγωνο" (1964).

Ο δίσκος "Ένα μεσημέρι" θεωρώ πως είναι ένας από τους σημαντικότερους κύκλους τραγουδιών του συνθέτη, πλάι στο "Νυν και αεί" (1974) και το "Ρεμπέτικο" (1983). Τα τραγούδια του δίσκου γράφτηκαν βασικά πάνω σε μελωδίες από τους οργανικούς δίσκους του συνθέτη, όπως ήταν άλλωστε η προσφιλής μέθοδος του μεγάλου στιχουργού Νίκου Γκάτσου που βάζει κι εδώ το ισχυρό του στίγμα. Με ελαφρά παραλλαγμένους στίχους τα περισσότερα είχαν ακουστεί την ίδια χρονιά και στην ταινία "Διπλοπενιές" του Γιώργου Σκαλενάκη με  ερμηνευτή τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ. 

Ο δίσκος μοιράζεται κατά το ήμισυ σε τραγούδια και κατά το άλλο ήμισυ σε οργανικές συνθέσεις. Η κάθε όψη κλείνει με ένα οργανικό που συνοψίζει τις βασικές μελωδίες των αντίστοιχων τραγουδιών. Αυτή η μικτή φόρμα (τραγούδια και οργανικά εναλλάξ) έγινε συρμός εκείνη την εποχή. Την αρχή είχε κάνει ο δίσκος "Η γειτονιά των αγγέλων" (1963) του Μίκη Θεοδωράκη. Ο Ξαρχάκος επανέλαβε αυτή τη συνταγή στα "Χρώματα" (1968) και τον ακολούθησε ο Μάνος Λοΐζος στο "Σταθμό" του (1968), όπως και ο Δήμος Μούτσης στους δύο πρώτους λαϊκούς του δίσκους ("Κάποιο καλοκαίρι", "Ένα χαμόγελο"), καθώς και αρκετοί άλλοι συνθέτες ως το τέλος της 10ετίας του '60.

Τα έξι τραγούδια του δίσκου είναι από τα καλύτερα που έγραψε ποτέ ο Σταύρος Ξαρχάκος. Τραγούδια που πατάνε γερά πάνω στους γνωστούς λαϊκούς δρόμους του χασάπικου, του ζεϊμπέκικου ή του χασαποσέρβικου. Η μελωδική φλέβα του συνθέτη αναδεικνύεται κυρίως στο "Άσπρη μέρα" και στη "Νύχτα". Εντυπωσιακό τραγούδι είναι το περίφημο "συρτάκι" "Στου Όθωνα τα χρόνια" τόσο μουσικά με τα περίτεχνα γυρίσματά του, όσο και στιχουργικά, γιατί εδώ ο Γκάτσος επιστρατεύει τις υπερρεαλιστικές του καταβολές και δημιουργεί ένα απίθανο μωσαϊκό ιστορικών αναχρονισμών που όχι μόνο δεν μπέρδεψαν το κοινό, αλλά τραγουδήθηκαν ευρύτατα και καθιέρωσαν έναν νέο τραγουδιστή, τον Σταμάτη Κόκοτα.

Την ερμηνεία των τραγουδιών μοιράζονται ισοδύναμα, μαζί με τον Σταμάτη Κόκοτα, οι δύο μεγάλοι τραγουδιστές της εποχής, ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης και η Βίκυ Μοσχολιού. Στα μπουζούκια οι κορυφαίοι δεξιοτέχνες Κώστας Παπαδόπουλος και Λάκης Καρνέζης.