Μάριος Τόκας: Fontana amorosa (2006)

Αποχαιρετούμε τον Σεπτέμβρη με ένα λυρικό δίσκο του Μάριου Τόκα που κυκλοφόρησε το 2006, λίγο πριν κι ο ίδιος μας αποχαιρετήσει τόσο βιαστικά για το στερνό του ταξίδι. Τίτλος του δίσκου είναι Fontana amorosa που στα ελληνικά μπορεί να αποδοθεί Πηγή ή βρύση του έρωτα. Ο τίτλος είναι παρμένος από την ομώνυμη πηγή που βρίσκεται στο Ακρωτήρι, κοντά στην Πάφο, η οποία συνδέεται με θρύλους και ιστορίες για ερωτευμένους. Άλλωστε εκεί κοντά, μέσα από τα νερά της Πάφου, λέει ο μύθος ότι γεννήθηκε και η Αφροδίτη, η θεά του έρωτα.

Πρόκειται για ένα όμορφο ορχηστρικό άλμπουμ του συνθέτη πλημμυρισμένο με μελωδικά χρώματα πρωτότυπα ή παρμένα από αγαπημένα του τραγούδια. Μια λυρική ατμόσφαιρα γεμάτη ερωτικές ανάσες που σεργιανούν σ' ολόκληρο το κυπριακό τοπίο, από την Πάφο ως την Αμμόχωστο και τη Λεμεσό, αναδύεται από τις μελωδίες του συνθέτη, ενώ η ανθρώπινη φωνή, αυτή της σοπράνο Σόνιας Θεοδωρίδου που ερμηνεύει το μοναδικό τραγούδι του δίσκου με τίτλο "Αηδόνι" σε στίχους της Ρεβέκκας Ρούσση, ενώνεται παθητικά με την ερωτική ατμόσφαιρα κι ύστερα γίνεται άναρθρος βοκαλισμός και σβήνει νωχελικά σ' ένα σύντομο ταξίδι της φαντασίας.

Ο Γιώργος Παγιάτης ενορχήστρωσε το υλικό παίζοντας ο ίδιος πιάνο και ακορντεόν, ενώ άξιοι συνοδοιπόροι του στάθηκαν οι μουσικοί της ορχήστρας, όπως ο Νίκος Σακκάς (κιθάρες), ο Γιάννης Στεργίου (κλασική κιθάρα), ο Χρήστος Αλεξόπουλος (τύμπανα), ο Μανώλης Λούτας και ο Τάσος Ζώης (μπάσο και κοντραμπάσο), ο Αλέξανδρος Μανάτος (κλαρίνο), ο Δημήτρης Βλάχος (μπουζούκι, τζουρά) και ο Σπύρος Παγιάτης (πλήκτρα). Το εικαστικό μέρος της έκδοσης επιμελήθηκε ο Κύπριος ζωγράφος Φοίβος Μυριάνθους.

Νίκος Κυπουργός: The Gates of Eden (2004)

Η δεύτερη αγγλόφωνη παραγωγή της Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους με τίτλο The Gates of Eden εκδόθηκε το 2004, πέντε χρόνια δηλαδή μετά το αφιέρωμα στον Διονύσιο Σολωμό, αυτή τη φορά ως ένα είδος ανακεφαλαίωσης του αφιερώματος στον Χριστό που είχε προηγηθεί με τη διπλή έκδοση Χριστός Κύριος και πάντα με τη μουσική επιμέλεια του Νίκου Κυπουργού. Η έκδοση αυτή έμελλε να είναι και η τελευταία μουσικoποιητική παραγωγή της Μονής.

Το συγκεκριμένο αφιέρωμα ανακαλεί στιγμές από το προγενέστερο διπλό αφιέρωμα και προσθέτει καινούργιες αντλώντας το υλικό από τη βυζαντινή υμνολογία και τη νεότερη ποιητική φιλολογία σε μια κατανυκτική ενότητα λόγου και μουσικής που περιλαμβάνει πρωτότυπες συνθέσεις του Νίκου Κυπουργού, αλλά και μουσικές δημιουργίες του Μίκη Θεοδωράκη, του Μάνου Χατζιδάκι και του Άγγλου συνθέτη John Tavener. Συναρπαστικές εναρμονίσεις βυζαντινών μελών για ορχήστρα δωματίου και έξοχες ερμηνείες από τη Μαρία Φαραντούρη και τον Αλκίνοο Ιωαννίδη συνθέτουν ένα ηχογράφημα άκρως γοητευτικό. Μαζί με τους δημοφιλείς ερμηνευτές συμμετέχουν και χορωδοί μοναχοί της Μονής Κουτλουμουσίου, η περιώνυμη Χορωδία του St John’s College Cambridge, καθώς και η Χορωδία του Πανεπιστημίου Μόσχας. 

Τα μουσικά μέρη εναλλάσσονται με τις απαγγελίες κειμένων που απλώνονται από τον Αισχύλο ως τον Καβάφη, τον Σικελιανό, τον Σεφέρη, τον Ελύτη και τον Γκάτσο. Διαβάζουν οι διάσημοι Ιρλανδοί ηθοποιοί Susan FitzGerald και Stephen Brennan.

Νίκος Κυπουργός: Χριστός Κύριος, Mέρος Β΄ (2000)

Το δεύτερο μέρος της σειράς Χριστός Κύριος που εκδόθηκε το 2000 υπό την αιγίδα της Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους με τη μουσική εποπτεία του Νίκου Κυπουργού αποτελεί τη φυσική συνέχεια του πρώτου όχι μόνο ως προς τον τίτλο, αλλά και ως προς τη θεματολογία. Αν το πρώτο μέρος είχε ως θεματικό του κέντρο τη γέννηση του Χριστού, το δεύτερο πραγματεύεται το Πάθος και την Ανάσταση του Θεανθρώπου, όπως παρουσιάζεται μέσα στην ελληνική γραμματεία από την εποχή των Ευαγγελίων και των βυζαντινών υμνογράφων (Γρηγόριος ο Θεολόγος, Ρωμανός ο Μελωδός, Κασσιανή), μέχρι τη νεότερη κειμενογραφία (Μακρυγιάννης, Φώτης Κόντογλου, Οδυσσέας Ελύτης, Νίκος Γκάτσος). Η καλλιτεχνική επιμέλεια ανήκει και πάλι στην Άννα Συνοδινού. 

Ακούγονται μουσικά θέματα και τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη και του Νίκου Κυπουργού. Τα κείμενα διαβάζουν μεταξύ άλλων ο Νικήτας Τσακίρογλου, η Δέσποινα Μπεμπεδέλη, η Άννα Συνοδινού, ο Τέλης Ζώτος και η Ιουλίτα Ηλιοπούλου. Τραγουδούν ο Αλκίνοος Ιωαννίδης και η Λουκία Ιγνατίου, ενώ ψάλλουν Κουτλουμουσιανοί μοναχοί και η Γυναικεία Βυζαντινή Χορωδία του Λυκούργου Αγγελόπουλου. 

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρωτότυπη μουσική που συνέθεσε ο Νίκος Κυπουργός εμπνεόμενος από τη βυζαντινή υμνογραφία, μια μουσική απόλυτα εναρμονισμένα με τη συνολική ατμόσφαιρα του ηχογραφήματος που αποπνέει έντονη συγκινησιακή φόρτιση. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρωτοποριακή επιλογή του συνθέτη με τη χρήση του αρχαιοελληνικού οργάνου ύδραυλις, ένα είδος προδρομικού εκκλησιαστικού οργάνου που επινοήθηκε στην ελληνιστική εποχή.

Νίκος Κυπουργός: Χριστός Κύριος, Mέρος Α΄ (1999)

Μετά το διπλό αφιέρωμα στον εθνικό μας ποιητή η αξιόλογη δισκογραφική παραγωγή της Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους προχώρησε στην έκδοση ενός νέου διπλού αφιερώματος, αυτή τη φορά στον Χριστό με τίτλο Χριστός Κύριος που εκδόθηκε σε δύο διαδοχικές φάσεις κατά τη διετία 1999-2000. Και στις δυο αυτές εκδόσεις τη μουσική σύνθεση και επιμέλεια είχε ο συνθέτης Νίκος Κυπουργός.

Το πρώτο μέρος λοιπόν αυτού του αφιερώματος που εκδόθηκε το 1999 ήταν επικεντρωμένο στη μορφή του Θεανθρώπου μέσα από διαχρονικά κείμενα που απλώνονται από τον Αισχύλο ("Προμηθέας Δεσμώτης"), την Παλιά Διαθήκη (προφητείες του Ησαΐα) και τα Ευαγγέλια, περνούν από τους επιφανείς βυζαντινούς υμνογράφους (Ιωάννης Χρυσόστομος, Ρωμανός ο Μελωδός, Γρηγόριος Θεολόγος, Κλήμης Ρώμης, Συμεών Νέος Θεολόγος) και φτάνουν ως τους νεότερους ποιητές μας (Διονύσιος Σολωμός, Άγγελος Σικελιανός, Νίκος Καρούζος). 

Τα κείμενα αποδίδουν οι ηθοποιοί: Άννα Συνοδινού, Τέλης Ζώτος, Δημήτρης Λιγνάδης, Δημήτρης Καρέλης, Πασχάλης Τσαρούχας και άλλοι, ενώ τιμητικά συμμετέχει και η ήδη αιωνόβια Άννα Σικελιανού (1900-2006), δεύτερη σύζυγος του ποιητή, απαγγέλλοντας συγκινητικά το ποίημα "Άγραφον". Η καλλιτεχνική επιμέλεια υπογράφεται και πάλι από την Άννα Συνοδινού. 

Ως προς το μουσικό μέρος, βυζαντινά μέλη ψάλλουν Κουτλουμουσιανοί μοναχοί και τραγουδούν ο Χρόνης Αηδονίδης και η Λουκία Ιγνατίου. Σημαντική είναι και η μουσική συνεισφορά του Νίκου Κυπουργού που δεν περιορίζεται σε απλό ρόλο υπόκρουσης, αλλά μας δίνει πολύ αξιόλογες οργανικές συνθέσεις εμπνευσμένες από τα βυζαντινά μέλη και ερμηνευμένες από ορχήστρα δωματίου.

Νίκος Κυπουργός: Dionysios Solomos, Hymn to Liberty (1999)

Ο δεύτερος δίσκος από τη σειρά μουσικών παραγωγών της Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους ήταν και πάλι αφιερωμένος στον εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό (1798-1857) σε μια παραγωγή αγγλόφωνη με τη συμμετοχή μάλιστα Άγγλων ηθοποιών, όπως η διάσημη Julie Christie και ο Paul Beech, καθώς και δημοσιογράφος του BBC και μεταφραστής James Heywood.

Ο δίσκος επιγράφεται Hymn to Liberty, καθώς περιλαμβάνει ένα εκτενές απόσπασμα από τον "Ύμνο εις την Ελευθερία", η αρχή του οποίου άλλωστε έχει αποσπαστεί ως ο Εθνικός μας Ύμνος με την ιστορική μελοποίηση του Νικολάου Μάντζαρου. Ο δίσκος ωστόσο περιλαμβάνει και αποσπάσματα από το υπόλοιπο έργο του ποιητή και συγκεκριμένα, από τα έργα: "Ελεύθεροι Πολιορκημένοι", "Η Γυναίκα της Ζάκυθος", "Ο Πόρφυρας", "Εις Μοναχήν", "Η Ημέρα της Λαμπρής", όλα σε αγγλική μετάφραση (τα περισσότερα από τον James Heywood). Τη μουσική ορχηστρική συνοδεία συνέθεσε ο Νίκος Κυπουργός, ενώ στο φινάλε ακούμε τον αναστάσιμο ύμνο "Χριστός Ανέστη" από χορωδία μοναχών της Μονής Κουτλουμουσίου σε ζωντανή επιτόπια ηχογράφηση.

Η έκδοση είναι εξαιρετικά επιμελημένη με πλούσιο πληροφοριακό υλικό στο ένθετο, ενώ συνοδεύεται και από ψηφιοποιημένο εικαστικό υλικό με υπέροχους ζωγραφικούς πίνακες από την εποχή του ποιητή, αλλά και την ελληνική επανάσταση. 

Νίκος Κοτροκόης: Διονύσιος Σολωμός-Αφιέρωμα (1998)

Με το πρόσφατο αφιέρωμα στην όψιμη δισκογραφία του Χρήστου Λεοντή είχαμε την ευκαιρία να σταθούμε σε έναν πολύ ενδιαφέροντα δίσκο με τίτλο Μήτηρ Θεού που αποτελεί μέρος μιας θαυμάσιας σειράς ψηφιακών δίσκων που εκδόθηκαν κατά το διάστημα 1998-2004 υπό την αιγίδα της Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους και ήταν αφιερωμένοι στην ελληνική ποίηση και μουσική στη διαχρονική τους διάσταση. 

Στο πλαίσιο λοιπόν της σειράς Έργα Ελλήνων Κλασικών εκδόθηκαν οι δίσκοι: Διονύσιος Σολωμός: Αφιέρωμα, 1998 (Νίκου Κοτροκόη), Dionysios Solomos: Hymn to Liberty, 1999 (Νίκου Κυπουργού), Χριστός Κύριος, μέρη Ι & ΙΙ, 1999-2000 (Νίκου Κυπουργού), Μήτηρ Θεού, 2001 (Χρήστου Λεοντή), The Gates of Eden, 2004 (Νίκου Κυπουργού). Την καλλιτεχνική επιμέλεια της σπουδαίας αυτής παραγωγής είχε η μεγάλη ηθοποιός Άννα Συνοδινού (1927-2016). 

Ο πρώτος ψηφιακός δίσκος της σειράς εκδόθηκε το 1998 με τίτλο: Διονύσιος Σολωμός: Αφιέρωμα. Προφανώς το υλικό του δίσκου προέρχεται από το έργο του εθνικού μας ποιητή Διονύσιου Σολωμού (1798-1857). Έχουν ανθολογηθεί αποσπάσματα από τα ποιητικά έργα: Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Η γυναίκα της Ζάκυθος, Ύμνος εις την Ελευθερία, Ο Λάμπρος. Τα μελοποιημένα μέρη ανήκουν στον συνθέτη Νίκο Κοτροκόη, δημιουργό και διευθυντή του χορωδιακού συνόλου Πολυφωνία, και αποδίδονται από πέντε φωνές (δύο τενόροι, βαρύτονος, βαθύτονος και κοντράλτο) και πιάνο, ενώ συνοδεύει με το βιολί του ο Γιώργος Δεμερτζής. Την ανάγνωση των κειμένων έκαναν οι ηθοποιοί Άννα Συνοδινού, Κώστας Καστανάς και Θεόδωρος Σκούρτας. Το απόσπασμα από τον "Ύμνο εις την Ελευθερία" βασίζεται στην ιστορική μελοποίηση του Νικολάου Μάντζαρου. Στο κλείσιμο του δίσκου ακούγεται ο βυζαντινός ύμνος Χριστός Ανέστη από χορωδία Κουτλουμουσιανών μοναχών.

Μάνος Λοΐζος: Μετά... (2022)

Το 2022, με τη συμπλήρωση 40 χρόνων από το θάνατο του Μάνου Λοΐζου, η κόρη και κληρονόμος του Μυρσίνη επιμελήθηκε την έκδοση μιας πολύ ιδιαίτερης εκδοχής των κοσμαγάπητων τραγουδιών του συνθέτη, η οποία κυκλοφόρησε από τη Μinos σε διπλό ψηφιακό άλμπουμ με τον λιτό τίτλο Μετά υποδεικνύοντας έτσι και τη μεταλλαγμένη μορφή των τραγουδιών σε ένα μεταμοντέρνο ύφος που ενσωματώνει με απόλυτη ελευθερία στοιχεία ποπ, ροκ, τζαζ, ραπ, ακόμη και συμφωνικά! 

Έχουν επιλεγεί 30 συνολικά τραγούδια από το σύνολο της δισκογραφίας του συνθέτη, δύο μάλιστα από τα οποία ("Δε θα ξαναγαπήσω", "Νανούρισμα") δίνονται σε διπλή εκτέλεση. Την πρωτότυπη ενορχήστρωση και ερμηνεία κάθε τραγουδιού έχουν αναλάβει μια σειρά σύγχρονων Ελλήνων μουσικών, ελάχιστα γνωστών έως παντελώς αγνώστων, μερικών μάλιστα ομογενών προερχόμενων από ξένους τόπους (Βραζιλία, Ιταλία, Συρία, Ουγκάντα κλπ), δίνοντας ο καθένας το δικό του ξεχωριστό ύφος στο αντίστοιχο τραγούδι. Ειδικά μάλιστα οι ραπ εκδοχές μας δίνουν ένα αποτέλεσμα που έχει απομακρυνθεί πολύ από τον πρωτότυπο ήχο με δικό τους πρόσθετο μουσικό και στιχουργικό υλικό κρατώντας το μέρος του πρωτοτύπου ως ένα είδος ρεφρέν. Ασφαλώς πολύ ενδιαφέρουσα είναι η εισαγωγή του άλμπουμ με ένα συμφωνικό αυτοσχεδιαστικό κομμάτι ("Magpie's Call") βασισμένο στο θέμα του περίφημου "Ζεϊμπέκικου της Ευδοκίας" με τη συμμετοχή στην εκτέλεση της Ορχήστρας Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ. Ένα πέρασμα επίσης στο τραγούδι "Σεβάχ ο Θαλασσινός" κάνει και η Μαρία Φαραντούρη.

Ομολογώ πως στέκομαι κάπως αμήχανος μπροστά στο συγκεκριμένο υλικό, χωρίς να μπορώ να πω με σιγουριά αν έχω πεισθεί από το αποτέλεσμα. Μου αρκεί πάντως που η Μυρσίνη το έκανε με ενθουσιασμό ανταποκρινόμενη προφανώς στις ανησυχίες του πατέρα της για την κατάκτηση του νεωτερικού ήχου που πάντα τον ενδιέφερε. Σίγουρα πάντως είναι πολύ σημαντικό ότι όλοι αυτοί οι νέοι μουσικοί, οι οποίοι προφανώς αφουγκράζονται πολύ καλύτερα τις νεανικές μουσικές τάσεις της εποχής μας, αποφάσισαν να εντάξουν στη δουλειά τους ένα υλικό που ανήκει μεν σε άλλη εποχή, αλλά ως κλασικό πια διατρέχει το χρόνο και φτάνει ακμαίο μέχρι τις μέρες μας. Εν τέλει, όλο αυτό το πρωτότυπο εγχείρημα με σιγουριά μπορούμε να πούμε ότι επιβεβαιώνει την ακαταμάχητη υστεροφημία του συνθέτη που δεν έχει ξεθωριάσει με τον καιρό ούτε στο ελάχιστο!

Η Μυρσίνη προλογίζει την έκδοση με ένα τρυφερό σημείωμα που αξίζει να το παραθέσω κι εδώ:

«Αύγουστο σε γνώρισα...»

- Μονάκριβή μου εσύ στον κόσμο. - Ο μπαμπάς μου, ο καλύτερος του κόσμου, μου χαμογελά. - Για της Μυρσίνης την ποδιά, μια Παναγιά. - Σου ’στειλα γράμμα και γραφή, κι απόκριση δεν πήρα. Έτσι μιλάμε πια. Με τα τραγούδια σου, που παίζονται και ξαναπαίζονται. Πειραγμένα κι απείραχτα, μα πάντα φρέσκα. Σαράντα χρόνια τώρα. Από τότε που έγειρες στη γη να κοιμηθείς. Κανένας δε μου μίλησε, στη μοναξιά. Σ` ακολουθώ, στους έρωτες. Όλα σε θυμίζουν, στους χωρισμούς. Τίποτα δεν πάει χαμένο, στους δρόμους. Τέλι τέλι, στα κέφια. Λίγα γαρούφαλα, στη λύπη. Έχω έναν καφενέ, στα όνειρα. Πόσο πολύ θα ‘θελα να καπνίζαμε μαζί ένα τσιγάρο, μπαμπά. Αύγουστο σε είδα τελευταία φορά, στα γενέθλιά μου, βγάλαμε και φωτογραφίες. Απ' αυτές που κρεμάν οι φοιτητές στην καρδιά τους... Μ.Λ.

Μάνος Λοΐζος: Μνήμες (1989)

Αν εξαιρέσουμε κάποια πρώιμα τραγούδια του Μάνου Λοΐζου που κυκλοφόρησαν στα μέσα της δεκαετίας του '60 από τη Lyra, όλη η υπόλοιπη επίσημη δισκογραφία του ανήκει στη δισκογραφική εταιρεία Minos, η οποία άλλωστε άνοιξε το δρόμο της μεγάλης του καταξίωσης με την έκδοση του δίσκου Ο σταθμός (1968) που ήταν και ο πρώτος προσωπικός του.

Ωστόσο αξίζει να πούμε ότι με τη δισκογραφία του συνθέτη εμπλέκεται και μια τρίτη εταιρεία, η FM Reords, με την ετικέτα της οποίας εκδόθηκαν κάποια άλμπουμ με συνθέσεις του Μάνου Λοΐζου, όχι όμως πρωτότυπες, αλλά σε δεύτερη εκτέλεση μαζί με αρκετό ανέκδοτο υλικό. Ο νεότερος από αυτούς με τίτλο Έλληνες συνθέτες (2005) φιλοξενεί 29 τραγούδια του συνθέτη, κυρίως κινηματογραφικής προέλευσης, αρκετά από αυτά ανέκδοτα, τα περισσότερα σε δεύτερη εκτέλεση κυρίως από τον Γιάννη Καλατζή που ήταν αυτός που είχε κάνει και την αυθεντική τους πρώτη εκτέλεση. 

Νωρίτερα, το 1989 είχε εκδοθεί το άλμπουμ Μνήμες: 25 τραγούδια χωρίς λόγια με οργανικές εκδοχές κλασικών τραγουδιών του συνθέτη. Συμπαθητικές διασκευές που ακούγονται ευχάριστα χάρις κυρίως στη δύναμη των εμπνευσμένων τους μελωδιών. Την ενορχήστρωση επιμελήθηκε ο ακορντεονίστας Βάκης Γιαννούλης. Ανθολογήθηκαν μόλις τρία τραγούδια από την πρώιμη φάση του συνθέτη ("Ο δρόμος", Το ακορντεόν", "Το παλιό ρολόι"), ενώ όλα τα υπόλοιπα προέρχονται από τη δεκαετία του '70. Την ορχήστρα αποτέλεσαν οι μουσικοί: Δημήτρης Χιονάς (μπουζούκι), Γιάννης Ζαραλής (βιολί), Χ. Στρατηγός (πιάνο), Φίλιππος Τσεμπερούλης (σαξόφωνο), Στέλιος Καρύδας (κιθάρα), Μάκης Γιαπράκας (μπάσο), Μένσης (βιολοντσέλο), Στέλιος Ζαχαρίου (κρουστά) και Βάκης Γιαννούλης (ακορντεόν). Οι ηχογραφήσεις έγιναν στο διάστημα από τον Νοέμβρη του 1988 ως τον Φλεβάρη του 1989.

Μάνος Λοΐζος: Αφιέρωμα - Ζωντανή ηχογράφηση από το Ολυμπιακό Στάδιο (1985)

Τρία χρόνια μετά μετά το θάνατο του Μάνου Λοΐζου, στις 13 Σεπτεμβρίου 1985, διοργανώθηκε μια μεγάλη συναυλία μνήμης και τιμής για τον συνθέτη στο Ολυμπιακό Στάδιο της Αθήνας που πλημμύρισε από τα πλήθη των ανώνυμων ανθρώπων που αγάπησαν το δημιουργό και τα τραγούδια του θεμελιώνοντας έτσι τα πρώτα λιθαράκια μιας μυθικής υστεροφημίας που συνεχίζει να χτίζεται ως σήμερα. 

Στη συναυλία έλαβαν μέρος πέντε δημοφιλέστατοι ερμηνευτές που είχαν στηρίξει μεγάλο κομμάτι της προσωπικής τους καριέρας στα τραγούδια του Λοΐζου. Πρώτος και καλύτερος ο Γιώργος Νταλάρας, ερμηνευτής σε τέσσερις μεγάλους δίσκους του συνθέτη (Ο Σταθμός, Θαλασσογραφίες, Νάχαμε τι νάχαμε, Τα τραγούδια μας) και μαζί του ο Γιάννης Καλατζής (Ο Σταθμός, Θαλασσογραφίες, Νάχαμε τι νάχαμε), η Χάρις Αλεξίου (Καλημέρα ήλιε, Τα τραγούδια της Χαρούλας), ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου (Τραγούδια του δρόμου, Για μια μέρα ζωής) και η Δήμητρα Γαλάνη (Για μια μέρα ζωής). Μόνο η Μαρία Φαραντούρη (Τα νέγρικα) έλειπε από τους βασικούς του ερμηνευτές κι αυτό γιατί εκείνες τις μέρες ήταν ετοιμόγεννη! Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, στενός φίλος και επί χρόνια συνεργάτης του συνθέτη - υπολογίζεται ότι έχει γράψει τους στίχους στα μισά περίπου τραγούδια του (και μάλιστα τα καλύτερα) -, ήταν παρών στη συναυλία και μάλιστα την προλόγισε. 

Η συναυλία μεταδόθηκε ζωντανά στο πανελλήνιο από το Δεύτερο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας και λίγο αργότερα μαγνητοσκοπημένη από την ΕΡΤ. Το μεγαλύτερο μέρος από το υλικό της ζωντανής ηχογράφησης από αυτή την ιστορική βραδιά κυκλοφόρησε στο τέλος της ίδιας χρονιάς σε διπλό άλμπουμ από τη Minos με τίτλο Αφιέρωμα. Μετά από παρέμβαση του Μανώλη Ρασούλη εξαιρέθηκαν όσα τραγούδια είχαν δικούς του στίχους. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι στο πρόγραμμα περιλαμβάνονταν και δυο τραγούδια που δεν γράφτηκαν από τον Μάνο Λοΐζο, αλλά από άλλους δημιουργούς και αφιερώθηκαν σ' αυτόν. Πρόκειται για το συγκλονιστικό "Πρωινό τσιγάρο" του Νότη Μαυρουδή σε στίχους του Άλκη Αλκαίου και το συγκινητικό "Αντίο φίλε" του Χρήστου Νικολόπουλου σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου. Την ενορχηστρωτική επιμέλεια ανέλαβε ο Φαίδων Λιονουδάκης, ενώ μεταξύ των μουσικών ήταν ο Χρήστος Νικολόπουλος (μπουζούκι), ο Χρήστος Ζέρβας (βιολί), ο Πλούταρχος Ρεμπούτσικας (βιολοντσέλο), ο Τάκης Μπουρμάς (μπάσο) και ο Νίκος Τουλιάτος (κρουστά).

Ο Μάνος Λοΐζος στον ελληνικό κινηματογράφο (2007)

Ο Μάνος Λοΐζος για λόγους βιοπορισμού είχε και μια μικρή εμπλοκή στον παλιό ελληνικό κινηματογράφο κατά την περίοδο 1965-1972, όχι τόσο ως συνθέτης soundtrack, αλλά κυρίως ως τραγουδοποιός, με αρκετά από τα πιο γνωστά του τραγούδια να ακούγονται πρώτα σε κάποιες ταινίες, πριν ενσωματωθούν σε προσωπικούς του δίσκους ή εκδοθούν στις 45 στροφές, αν και δεν είναι λίγα αυτά που έμειναν επί χρόνια ανέκδοτα. Το μόνο ολοκληρωμένο soundtrack που έγραψε και μάλιστα εκδόθηκε αμέσως και σε δίσκο ήταν η μουσική του για την ταινία του Αλέξη Δαμιανού "Ευδοκία" (1971), όπου ακούγονταν για πρώτη φορά το εμβληματικό "Ζεϊμπέκικο της Ευδοκίας", το οποίο την επόμενη χρονιά στη τελική του μορφή ενσωματώθηκε στο δίσκο Νάχαμε, τι νάχαμε.

Οι ταινίες λοιπόν που φιλοξενούν τραγούδια του Μάνου Λοΐζου είναι οι εξής: Μπετόβεν και μπουζούκι (1965) του Ορέστη Λάσκου, Τρούμπα '67 (1967) του Γρηγόρη Γρηγορίου, Φανερός πράκτωρ 000 (1968) του Θανάση Βέγγου, Το λεβεντόπαιδο (1969) του Ντίνου Δημόπουλου, Η νεράιδα και το παλικάρι (1969) του Ντίνου Δημόπουλου, Πρόκληση (1970) του Όμηρου Ευστρατιάδη, Ευδοκία (1971) του Αλέξη Δαμιανού, Η ιδιωτική ζωή μου (1971) του Όμηρου Ευστρατιάδη, Διακοπές στην Κύπρο μας (1971) του Ορέστη Λάσκου, Η Αλίκη δικτάτωρ (1972) του Τάκη Βουγιουκλάκη. Σε δυο από αυτές τις ταινίες, δηλαδή στη Νεράιδα και το παλικάρι και Η Αλίκη δικτάτωρ ο Λοΐζος συνεισέφρε μόνο τα τραγούδια του, ενώ το υπόλοιπο soundtrack έγραψαν οι συνθέτες Νίκος Μαμγκάκης και Γιώργος Χατζηνάσιος αντίστοιχα. Αξίζει να προσθέσουμε ότι στη διάσημη ταινία Ο εξορκιστής (1973) ακούγεται από ραδιόφωνο το τραγούδι του Λοϊζου "Παραμυθάκι μου"!

Το 2007 από τη σειρά των remaster επανεκδόσεων του έργου του συνθέτη με επιμέλεια της κόρης του Μυρσίνης εκδόθηκε το άλμπουμ Ο Μάνος Λοΐζος στην ελληνικό κινηματογράφο, όπου συγκεντρώθηκαν σχεδόν στο σύνολό τους τα κινηματογραφικά τραγούδια του συνθέτη, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται και μερικά από τα καλύτερά του, όπως: "Καράβια αλήτες", "Ένας πλάι στον άλλο", "Αυτό τ' αγόρι", "Το λεβεντόπαιδο", "Τζαμάικα", "Νανούρσιμα", "Μάνα δε φυτέψαμε", "Κόκκινο γλυκό μου στόμα", "Αχ, χελιδόνι μου" , "Πόσο σ' αγαπώ", "Κουτσή κιθάρα". Ερμηνεύουν οι: Γιάννης Πουλόπουλος, Αλέκα Μαβίλη, Ελένη Ροδά, Γιάννης Καλατζής, Γιάννης Πάριος, Γιάννης Γράψας, Δημήτρης Παπαμιχαήλ, Μαρίζα Κωχ, Άννα Φόνσου, Λίτσα Σακελλαρίου, Αλέκα Αλιμπέρτη και Δώρα Σιτζάνη.

Είναι αξιοσημείωτο πάντως πώς ξέφυγε από την παραγωγή ένα χοντοκομμένο λάθος στο οπισθόφυλλο. Προσέξτε λοιπόν ότι από τους τίτλους των τραγουδιών παραλείπονται δύο, δηλαδή τα υπ' αριθμόν 5 ("Λαϊκός χορός σε 9/8") και 9 ("Όταν κλαίει ένας άντρας")!

Μάνος Λοΐζος: Εκτός σειράς - 40 σκόρπιες ηχογραφήσεις 1962-1985 (2002)

Στο πλαίσιο της ιδιαίτερα φροντισμένης σειράς remaster επανεκδόσεων όλου του δικσογραφημένου έργου του Μάνου Λοΐζου που επιμελήθηκε η κόρη του Μυρσίνη εντός του 2002, είκοσι δηλαδή χρόνια μετά την πρόωρη αποδημία του συνθέτη, κυκλοφόρησε και μια εξαιρετική συλλογή σε διπλό ψηφιακό άλμπουμ με τίτλο Εκτός σειράς και διευκρινιστικό υπότιτλο 40 σκόρπιες ηχογραφήσεις 1962-1985.

Πρόκειται για μια ιδιαίτερα επιμελημένη συλλογή που έχει συμπεριλάβει όλες τις σκόρπιες ηχογραφήσεις του συνθέτη κατά το διάστημα 1962-1985, ηχογραφήσεις δηλαδή που δεν έχουν ενσωματωθεί στους ολοκληρωμένους προσωπικούς του δίσκους, αλλά περιορίστηκαν στις 45 στροφές, αρχής γενομένης από το πρώτο πρώτο τραγούδι του ("Τραγούδι του δρόμου") που ερμήνευσε ο Γιώργος Μούτσιος το 1962. Η συλλογή μάλιστα επεκτείνεται ως το 1985 περιλαμβάνοντας και αρκετά ανέκδοτα τραγούδια του συνθέτη που δισκογραφήθηκαν μετά το θάνατό του είτε με τη δική του φωνή ("Αχ, τα μάτια σου"), είτε με τις φωνές του Βασίλη Παπακωνσταντίνου ("Πρώτη Μαΐου", "Χαράματα Ομόνοια"), του Μανώλη Ρασούλη ("Με φουρτουνιάζει ο έρωτας", "Ένα πουλί θαλασσινό") ή της Δήμητρας Γαλάνη ("Καρτ ποστάλ", "Αχ, τα μάτια σου"). 

Είναι πολύ σημαντικό ότι η έκδοση μπόρεσε να συμπεριλάβει και τα πρώτα 45άρια του συνθέτη που εκδόθηκαν από τη Lyra κατά το διάστημα 1965-1966, όπως τέσσερα υπέροχα τραγούδια με ερμηνευτή τον Γιάννη Πουλόπουλο ("Καράβια αλήτες", "Νύχτα μικρή αρχόντισσα", "Το φεγγάρι έρημο", "Μικρός ο κόσμος γύρω μου") κι άλλα τρία με τη Σούλα Μπιρμπίλη ("Ο δρόμος", "Πρωτομαγιά" "Η κιθάρα"). Περιλαμβάνονται επίσης και τα δυο μοναδικά τραγούδια του συνθέτη που ερμήνευσε ο Στέλιος Καζαντζίδης το 1970 ("Δε θα ξαναγαπήσω", "Όταν βλέπετε να κλαίω"). Μερικά μάλιστα τραγούδια τα ακούμε σε διπλή εκτέλεση ("Ένας πλάι στον άλλο", "Αχ, τα μάτια σου"). 

Αν θα μπορούσαμε να επισημάνουμε κάποιες απουσίες από τη συλλογή, θα λέγαμε κυρίως για κάποια ανέκδοτα κινηματογραφικά τραγούδια με τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ ("Όταν κλαίει ένας άντρας", "Ρίξαν δώδεκα μαχαίρια", "Τζαμάικα", "Του βαρκάρη γιος") και την Αλίκη Βουγιουκλάκη ("Ο μικρός δικτάτωρ", "Για το καλό σας", "Πόσο σ' αγαπώ") που πάντως εκδόθηκαν κι αυτά σε ξεχωριστές μεταθανάτιες συλλογές.

Στην υπέροχη αυτή μελωδική παρέλαση συμμετέχουν οι ερμηνευτές: Γιώργος Μούτσιος, Γιάννης Πουλόπουλος, Σούλα Μπιρμπίλη, Κλειώ Δενάρδου, Γιάννης Γράψας, Αλέκα Μαβίλη, Ζωή Φυτούση, Δημήτρης Ευσταθίου, Γιάννης Καλατζής, Ελένη Ροδά, Στέλιος Καζαντζίδης, Γιώργος Νταλάρας, Αλέκα Αλιμπέρτη, Νίκος Αντωνιάδης, Χάρις Αλεξίου, Μπάμπης Αντωνίου, Βασίλης Παπακωνσταντίνου, Μανώλης Ρασούλης, Δήμητρα Γαλάνη και ο συνθέτης.

Ο Μάνος Λοΐζος τραγουδά Λοΐζο: Ένα κοπάδι πυγολαμπίδες (2007)

Ομολογώ πως έχω μια αδυναμία στις ερμηνείες των ίδιων των συνθετών στα δικά τους τραγούδια ανεξαρτήτως φωνητικής επάρκειας. Ποιος μπορεί να ισχυριστεί τάχα ότι ένας Μίκης ήταν καλλίφωνος; Αυτό όμως δεν αποτελεί μειονέκτημα στις δεκάδες ερμηνείες του που καταγράφονται στη δισκογραφία σε τραγούδια που έγιναν κλασικά με τη φωνή του κι ας τα ερμήνευσαν στη συνέχεια και πολλοί καταξιωμένοι ερμηνευτές. Κορυφαία και αξεπέραστη τέτοια στιγμή είναι η ερμηνεία του στους Λιποτάκτες (1960). Κι ο Γιάννης Μαρκόπουλος δεν ήταν καλλίφωνος, όπως κι ο Θάνος Μικρούτσικος, αλλά δεν μπορώ να βρω καλύτερες ερμηνείες για τα Τραγούδια του νέου πατέρα (1972) του πρώτου ή για το "Κακόηθες μελάνωμα" και το "Επτά νάνοι στο S/S Cyrenia" του δεύτερου.

Υπάρχει βέβαια και η κατηγορία των καλλίφωνων συνθετών, όπως ο Μάνος Λοΐζος που διέθετε ένα ζεστό κι άκρως εκφραστικό φωνητικό χρώμα, έστω κι αν σπάνια δοκίμαζε τη φωνή του στα τραγούδια του. Πάντως είναι πολύ ξεχωριστές οι στιγμές αυτές, διάσπαρτες μέσα στην επίσημη και ανεπίσημη δισκογραφία του. Η πρώτη χρονικά τέτοια στιγμή ήταν στο άλμπουμ Θαλασσογραφίες (1970), όπου ερμηνεύει με συγκλονιστικό τρόπο τον περίφημο "Σεβάχ το Θαλασσινό" σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου. Πιο συστηματική καταγραφή της φωνής του έχουμε στον κύκλο Τραγούδια του δρόμου (1974), όπου ερμηνεύει τα μισά τραγούδια του δίσκου σε στίχους Κωστούλας Μητροπούλου, Γιάννη Νεγρεπόντη, Λευτέρη Παπαδόπουλου και δικούς του. Στο κύκνειο δισκογραφικό του άσμα Για μια μέρα ζωής (1980) έχουμε άλλες δυο δικές του ερμηνείες, στη μία μάλιστα ("Η μέρα εκείνη δε θ' αργήσει") μαζί με τη Δήμητρα Γαλάνη σε στίχους Φώντα Λάδη. Η πιο ολοκληρωμένη ερμηνευτική του παρουσία πάντως ήρθε με τη μεταθανάτια έκδοση Γράμματα στην αγαπημένη (1983), όπου αποδίδει ο ίδιος όλα τα τραγούδια, αλλά σε πρόχειρη ιδιωτική ηχογράφηση.

Με αφορμή τη συμπλήρωση 25 χρόνων από το θάνατο του συνθέτη η Minos εξέδωσε το 2007 ένα αφιερωματικό άλμπουμ με τίτλο Ένα κοπάδι πυγολαμπίδες, όπου βρίσκουμε συγκεντρωμένες όλες τις ερμηνείες του Μάνου Λοΐζου, επίσημες ή ανεπίσημες. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται και αρκετές δεύτερες εκτελέσεις, όπως αυτή στο "Τραγούδι του δρόμου" από παραδοσιακό ισπανικό τραγούδι που διέσωσε ο Λόρκα και απέδωσε στα ελληνικά ο Νίκος Γκάτσος. Το συγκεκριμένο τραγούδι είχε γραφτεί το 1962 και είχε εκδοθεί σε δίσκο 45 στροφών με τη φωνή του Γιώργου Μούτσιου. Ο Λοΐζος το ερμήνευσε (με ελαφρά τροποποιημένους τους στίχους) το 1974 για το δίσκο Τραγούδια του δρόμου. Το άλμπουμ μάλιστα κλείνει με πέντε demo ηχογραφήσεις που έκανε ο ίδιος ο συνθέτης στο σπίτι του σε απλό κασετόφωνο.

Μάνος Λοΐζος: Γράμματα στην αγαπημένη (1983)

Η μελοποιημένη ποίηση δεν απασχόλησε ιδιαίτερα τον Μάνο Λοΐζο και γιαυτό στην επίσημη δισκογραφία του απουσιάζουν οι ποιητές. Με κάποιες μικρές εξαιρέσεις: Στα χρόνια του '60 είχε ήδη μελοποιήσει δύο ποιήματα του Λόρκα, το "Τραγούδι του δρόμου" με τη φωνή του Γιώργου Μούτσιου (αργότερα το ερμήνευσε κι ο ίδιος) και "Η κιθάρα" με τη φωνή της υπέροχης Σούλας Μπιρμπίλη. Η μόνη ολοκληρωμένη ποιητική του δουλειά ήταν ο κύκλος τραγουδιών Γράμματα στην αγαπημένη σε ποίηση Ναζίμ Χικμέτ που μάλιστα κυκλοφόρησε μετά το θάνατο του συνθέτη.

Ο Τούρκος ποιητής Ναζίμ Χικμέτ (1902-1963) συμβολίζει τον μεγάλο αγωνιστή και επαναστάτη που πέρασε όλη τη ζωή του σε διώξεις, φυλακίσεις και εξορίες. Η ποίησή του έγινε γνωστή στο ελληνικό κοινό με τα Πολιτικά Τραγούδια (1975) του Θάνου Μικρούτσικου, πριν αρχίσουν στη συνέχεια αρκετοί άλλοι συνθέτες να ασχολούνται με το έργο του (Μίκης Θεοδωράκης, Μιχάλης Τρανουδάκης, Ηδύλη Τσαλίκη, Σωτήρης Ρεμπάπης, Θανάσης Πολυκανδριώτης, Χειμερινοί Κολυμβητές). Βασικός μεταφραστής του στην ελληνική γλώσσα στάθηκε ο Γιάννης Ρίτσος κι αυτήν ακριβώς την απόδοση προσπάθησε να αξιοποιήσει με τη δική του μελοποιητική γραφή ο Μάνος Λοΐζος. Είχε ολοκληρώσει τη μελοποίηση αρκετών ποιημάτων συνεργαζόμενος για την τελική μορφή των τραγουδιών του διαδοχικά με τον Νότη Μαυρουδή και τον Νίκο Μαμαγκάκη, χωρίς ωστόσο να μπορέσει τελικά να τα ηχογραφήσει όσο ακόμη βρισκόταν στη ζωή. Και φαίνεται ότι τον παίδευε πολύ η ορχηστρική συνοδεία των τραγουδιών δοκιμάζοντας διάφορους οργανικούς συνδυασμούς με λαούτο, κιθάρες, πιάνο και φυσαρμόνικα. Προόριζε μάλιστα για ερμηνεύτρια τη Μαρία Φαραντούρη, αν και διασώζεται μια πρόχειρη ηχογράφηση με τον Μανώλη Ρασούλη. Το μόνο τελικά που κατάφερε ήταν μια αυτοσχέδια εγγραφή των τραγουδιών με τη δική του φωνή σε απλό κασετόφωνο χρησιμοποιώντας κιθάρα και φυσαρμόνικα.

Αυτό το πρόχειρα ηχογραφημένο σώμα των μελοποιημένων ποιημάτων του Ναζίμ Χικμέτ, συνολικά 14, δισκογραφήθηκε τελικά και κυκλοφόρησε με την πρώτη επέτειο του θανάτου του τον Οκτώβριο του 1983. Ο δίσκος αγκαλιάστηκε αμέσως από το κοινό που δεν έπαψε να αγαπά τη μουσική του Μάνου Λοΐζου. Μελωδίες απλές, γεμάτες λυρισμό κι ευαισθησία, τραγουδισμένες με τη θαυμάσια φωνή του συνθέτη δημιουργούν όντως ένα γοητευτικό ακρόαμα, που εύλογα αναρωτιέται κανείς πόσο πιο συναρπαστικό θα μπορούσε να γίνει, αν είχε πάρει μια τελική και επεξεργασμένη μορφή.

Μάνος Λοΐζος: 20 Χρόνια μετά... (2002)

Συμπληρώνονται σήμερα, 17 Σεπτεμβρίου, 42 χρόνια από την πρόωρη αποδημία του Μάνου Λοΐζου (1937-1982), κορυφαίου τραγουδοποιού από την εκλεκτή γενιά δημιουργών που ανέδειξε η γόνιμη δεκαετία του '60 στα χνάρια των πρωτοπόρων Μίκη και Μάνου, δίπλα στους οποίους άλλωστε έκανε και τα πρώτα του μουσικά βήματα μαζί με τον συνοδοιπόρο του Χρήστο Λεοντή.

Με αφορμή μια μεγάλη συναυλία αφιερωμένη στο έργο του που διοργάνωσε ο ραδιοσταθμός Μελωδία FM στις 17 Σεπτεμβρίου 2001 εκδόθηκε ένα χρόνο αργότερα ένα διπλό αφιερωματικό άλμπουμ με τον εύλογο τίτλο 20 Χρόνια μετά... που περιλαμβάνει κάποιες ζωντανές ηχογραφήσεις από τη συναυλία, καθώς και μια σειρά ηχογραφήσεων στο στούντιο με καινούργιες ερμηνείες κλασικών τραγουδιών του συνθέτη από σημαντικούς Έλληνες ερμηνευτές, όπως: Σωκράτης Μάλαμας, Μίλτος Πασχαλίδης, Χάρης και Πάνος Κατσιμίχας, Ελένη Τσαλιγοπούλου, Μανώλης Λιδάκης, Μελίνα Κανά, Διονύσης Τσακνής, Κώστας Θωμαΐδης, Χρήστος Θηβαίος, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Νίκος Ζούδιαρης και Ανοιχτή Θάλασσα. Μάλιστα ο Μάλαμας ερμήνευσε ζωντανά στη συναυλία το κλασικό ζεϊμπέκικο "Δε θα ξαναγαπήσω" (που είχε πρωτοτραγουδήσει ο Στέλιος Καζαντζίδης το 1970) μόλις τρεις ημέρες μετά την αποδημία του μεγάλου βάρδου που έφυγε από τη ζωή στις 14 Σεπτεμβρίου 2001. Στο σώμα της έκδοσης έχουν συμπεριληφθεί και τρεις παλιότερες ηχογραφήσεις με τη φωνή του ίδιου του συνθέτη από τους κύκλους Για μια μέρα ζωής ("Σ' ακολουθώ") και Γράμματα στην αγαπημένη ("Μονάκριβή μου", "Λίγα γαρούφαλα").

Όσο κι αν οι πρώτες εκτελέσεις αυτών των τραγουδιών παραμένουν αξεπέραστες, δεν μπορεί κανείς να μην εισπράξει ένα αυθεντικό και γνήσιο συναίσθημα που ξεχειλίζει μέσα από αυτές τις καινούργιες ερμηνείες. Κάθε ερμηνευτής μάλιστα αποδίδει τα τραγούδια του με τους δικούς του συνεργάτες κι έτσι το άλμπουμ αποκτά μια πολυφωνική διάσταση ιδιαίτερα συναρπαστική.

Ο μουσικολόγος Λάμπρος Λιάβας επισημαίνει στο ένθετο της έκδοσης:

«Tα τραγούδια του έχουν ζήσει, ζουν και θα ζουν πολλές ζωές, κάθε φορά που αναπαράγονται σε καινούργια χείλη, στις χορδές μιας άλλης κιθάρας. Πράγματι, ο Λοΐζος, σε χρόνια ταραγμένα, δύσκολα και μεταβατικά αφουγκράστηκε τον παλμό της εποχής και τον τραγούδησε ουσιαστικά και ανεπιτήδευτα. Γι’ αυτό και αξιώθηκε να τραγουδηθεί σε δωμάτια ερμητικά κλειστά αλλά και σε στάδια, στη σκοπιά και στη διαδήλωση, σαν καντάδα ερωτική και ως σύνθημα διαμαρτυρίας και διεκδίκησης».

Χρήστος Λεοντής: 60 Χρόνια μαζί - Ηρώδειο, 2023

Ολοκληρώνουμε εδώ το εκτεταμένο αυτό αφιέρωμα στην όψιμη δισκογραφία του σπουδαίου συνθέτη Χρήστου Λεοντή με ένα τριπλό άλμπουμ που κυκλοφόρησε στις αρχές του 2024. Τίτλος του: 60 Χρόνια μαζί: Εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο. Πρόκειται για μια χορταστική έκδοση απλωμένη σε τρεις ψηφιακούς δίσκους που καταγράφουν τη μεγάλη συναυλία του συνθέτη στο Ηρώδειο το βράδυ της Τρίτης, 26 Σεπτεμβρίου 2023, με αφορμή τη συμπλήρωση 60 χρόνων συνεχούς δημιουργικής παρουσίας του στα μουσικά μας πράγματα. Το υλικό λοιπόν αυτής της μαγικής βραδιάς εκδόθηκε από το Μετρονόμο σε μια πολύ επιμελημένη έκδοση σε μορφή βιβλίου με πλουσιότατο περιεχόμενο από τη διαχρονική πορεία του συνθέτη μέσα από τους μεγάλους σταθμούς της σπουδαίας του καριέρας.

Το ανθολογούμενο υλικό περιλαμβάνει 37 συνολικά τραγούδια που καλύπτουν ισορροπημένα τις έξι δημιουργικές δεκαετίες του συνθέτη από το 1963 που πρωτοεμφανίστηκε στο προσκήνιο μαζί με τον Μάνο Λοΐζο δίπλα στο Μίκη Θεοδωράκη και τον Μάνο Χατζιδάκι, όταν παρουσίασε και το πρώτο του τραγούδι με τίτλο "Το σπίτι γέμισε με λύπη" σε στίχους του Μάνου Ελευθερίου. Έχουμε λοιπόν δείγματα απ' όλες τις ολοκληρωμένες δισκογραφικές δουλειές του συνθέτη, όπως: Καταχνιά (1964), Ανάσταση ονείρων (1966), Δώδεκα παρά πέντε (1971), Αχ, έρωτα (1974), Καπνισμένο τσουκάλι (1975), Μαντζουράνα στο κατώφλι (1980), Πυγολαμπίδες (1994), Έρωτας αρχάγγελος (2007), Πρωινό άστρο (2011), Φλόγα που καίει (2017), αλλά και από θεατρικούς δίσκους και παραστάσεις, όπως:  Παραστάσεις (1975), Καντάτα Ελευθερίας (1999), Χελιδών Ηδομένη... (2010), καθώς και κάποια ακυκλοφόρητα τραγούδια, όπως ο "Ρωμηός" σε ποίηση Γεωργίου Σουρή.

Τα τραγούδια ερμήνευσαν οι: Μίλτος Πασχαλίδης, Γιάννης Κότσιρας, Κώστας Τριανταφυλλίδης, Ηρώ Σαΐα, Ιωάννα Φόρτη, Αγγελική Τουμπανάκη, Πάνος Μπούσαλης και Σταμάτης Κραουνάκης, ενώ είχαμε και την εμφάνιση της διάσημης Ισπανίδας ερμηνεύτριας Maria del Mar Bonet, η οποία ερμήνευσε το αριστουργηματικό τραγούδι του συνθέτη "Ξενιτεμένο μου πουλί" στην ισπανική του εκδοχή ("Carta al' exili"), όπως το είχε πρωτοτραγουδήσει σε προσωπικό της δίσκο το 1987. Την παρουσίαση του προγράμματος έκανε ο ηθοποιός Σπύρος Παπαδόπουλος και τη σκηνοθεσία ο Κωστής Καπελώνης. 

Μικρές ζωντανές παρεμβάσεις στη ροή του προγράμματος έκανε κι ο ίδιος ο συνθέτης, ο οποίος μας εξομολογείται:

«Το Μάρτιο του 1963, στο Θέατρο «Ακροπόλ», ο Μίκης Θεοδωράκης μας παρουσίασε, εμένα και το Λοΐζο, στην παρθενική μας συναυλία, όπου για πρώτη φορά παρουσιάζαμε, τη μουσική και τα τραγούδια μας στο κοινό. Τρεις μήνες αργότερα, ο Μάνος Χατζιδάκις, το επανέλαβε στους θεατρόφιλους, με ευχές και θερμά λόγια, στη «Μαγική Πόλη», την παράσταση που ανέβασαν με το Μίκη, στο θέατρο «Παρκ». Ήταν το βάπτισμα στο μαγικό χώρο της μουσικής. Μια απέραντη, διάπλατη λεωφόρος άνοιξε! Πέρασαν 60 χρόνια από τότε… Στην 60χρονη αυτή πορεία οι εμπειρίες ήταν πολλές. Μου έδωσαν στη μετουσίωσή τους, τραγούδια λυρικά, ερωτικά, χορευτικά, στοχαστικά κλπ.. Μ’ αυτά, μαζί ονειρευτήκαμε, αγαπήσαμε, αγωνιστήκαμε… Μαζί πορευτήκαμε αναζητώντας την ομορφιά, και την ελπίδα. Αυτή η συγκυρία, μου δημιούργησε μιαν ακατανίκητη επιθυμία και βαθύτερη εσωτερική ανάγκη να επιχειρήσω να επικοινωνήσω ξανά, μαζί σας, να μπω στην καθημερινότητά σας, που είναι και δική μου, σ’ ένα υπέροχο ταξίδι, με γεμάτο το δισάκι της ζωής στην πλάτη. Το τραγούδι έχει αυτή τη θεϊκή δύναμη της διείσδυσης στην ανθρώπινη ψυχή, του στοχασμού, της συγκίνησης. Η μακρόχρονη αυτή, 60χρονη πορεία, δεν ήταν εύκολη, ούτε ρόδινη. Όμως η αγάπη σας, η μεγάλη αγκαλιά σας, έδιναν φτερά και φούντωναν όλο και περισσότερο τη δύναμη μέσα μου, ώστε να μπορέσω να φανώ άξιος συμπαραστάτης της καθημερινής αναζήτησης της ομορφιάς και του ονείρου».

Χρήστος Λεοντής, Μίλτος Πασχαλίδης: Ήθελα κάτι να σου πω (2023)

Ο καλός τραγουδοποιός Μίλτος Πασχαλίδης εσχάτως έχει συνδέσει στενά τη δισκογραφική του δραστηριότητα με το έργο του Χρήστου Λεοντή συμμετέχοντας σε τρεις συνεχόμενες δισκογραφικές δουλειές του συνθέτη κατά το διάστημα 2021-2023. Η αρχή έγινε με το άλμπουμ Με άλλη ματιά (2021) που είδαμε χθες. Μέσα στο 2023 μάλιστα ήταν διπλή αυτή η συνεργασία, πρώτα με ένα ολοκληρωμένο άλμπουμ με αποκλειστικό ερμηνευτή τον ίδιο και στη συνέχεια με την έκδοση του τριπλού άλμπουμ από τη μεγάλη συναυλία του Λεοντή στο Ηρώδειο πέρσι τέτοια εποχή.

Το 2023 λοιπόν είχαμε την κυκλοφορία του άλμπουμ Ήθελα κάτι να σου πω που εκδόθηκε από το Ogdoo Music Group στη μοναδική αποστασία του συνθέτη από τον Μετρονόμο από το 2007 και δώθε. Ένδεκα τραγούδια του Χρήστου Λεοντή, τα περισσότερα από την όψιμη δισκογραφική του παρουσία. Μόλις τρία τραγούδια έχουν επιλεγεί από παλιότερες δουλειές και συγκεκριμένα το "Τέσσερις λεβέντες" από το άλμπουμ Αχ, έρωτα (1974) και τα "Μια φορά κι έναν καιρό" και "Θούριος του Ρήγα" από τις Παραστάσεις (1975). Τα υπόλοιπα είναι αντλημένα από τα άλμπουμ Πυγολαμπίδες (1994) σε στίχους Θεόφιλου Βερύκιου, Έρωτας Αρχάγγελος (2003) και Φλόγα που καίει (2017) σε στίχους Δημήτρη Λέντζου, καθώς και από τον ποιητικό κύκλο Πρωινό άστρο (2011) σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου, ενώ περιλαμβάνεται και το καινούργιο τραγούδι "Είπα ψέματα" σε στίχους και πάλι του Δημήτρη Λέντζου. 

Η φιλότιμη ερμηνεία του Μίλτου Πασχαλίδη καταφέρνει σε μεγάλο βαθμό να αναζωογονήσει το πνεύμα αυτών των τραγουδιών και να τους δώσει ένα καινούργιο ενδιαφέρον, χωρίς πάντως να ξεπερνά τις πρώτες εκτελέσεις τους. Μια σειρά πολύ αξιόλογων μουσικών διεκπεραιώνει άριστα το ορχηστρικό μέρος των τραγουδιών. Παρών πάντα ο διαχρονικός συνεργάτης του συνθέτη Μάνος Αβαράκης που χρωματίζει τις μελωδίες με τα γοητευτικά ηχοχρώματα της φυσαρμόνικας.

Χρήστος Λεοντής: Με άλλη ματιά (2021)

Τα τελευταία χρόνια είναι ασυνήθιστα έντονη η δισκογραφική παρουσία του Χρήστου Λεοντή με ηχογραφήσεις όμως παλιότερων τραγουδιών του σε δεύτερη εκτέλεση, είτε στο στούντιο, είτε ζωντανά από συναυλίες του. Το 2017 εκδόθηκαν οι τελευταίες μέχρι στιγμής πρωτότυπες δουλειές του (Φλόγα που καίει, Φυλάττειν Θερμοπύλας), ενώ κατά το διάστημα 2019-2023 κυκλοφόρησαν τέσσερις εκδόσεις με επανεκτελέσεις τραγουδιών. Ήδη έχουμε παρουσιάσει το δίσκο Τραγούδια ευφρόσυνα (2019) με υλικό από ζωντανή ηχογράφηση στο Ηρώδειο το 2005, ενώ ακολούθησαν τρεις ακόμη εκδόσεις, με τις οποίες θα ολοκληρώσουμε το εκτενές αυτό αφιέρωμα στην όψιμη δισκογραφία του συνθέτη.

Το 2019 λοιπόν από το Μετρονόμο κυκλοφόρησε το άλμπουμ Με άλλη ματιά με δεκατέσσερα συνολικά τραγούδια του Χρήστου Λεοντή, από τα οποία πρωτότυπο είναι μόνο το μελοποιημένο ποίημα του Κώστα Βάρναλη "Δούλος τριδουλος". Από τα υπόλοιπα, μόνο δύο προέρχονται από την παλιά εργογραφία του συνθέτη και συγκεκριμένα το "Άσπρο μου ρόδο" από το άλμπουμ Δώδεκα παρά πέντε (1971) και το "Να καρτερείς" από το δίσκο Μαντζουράνα στο κατώφλι (1980). Επίσης ένα τραγούδι ("Χάι χάι") με στίχους της Μαριανίνας Κριεζή προέρχεται από το άλμπουμ Χελιδών ηδομένη... (2010), ενώ όλα τα υπόλοιπα ανθολογούνται από τους δυο κύκλους τραγουδιών που μας έδωσε ο συνθέτης από τη συνεργασία του με τον ποιητή-στιχουργό Δημήτρη Λέντζο, δηλαδή τα άλμπουμ Έρωτας Αρχάγγελος (2007) και Φλόγα που καίει (2017).

Στην ερμηνεία των τραγουδιών συμμετέχουν οι: Γιάννης Κότσιρας, Μίλτος Πασχαλίδης, Κώστας Τριανταφυλλίδης, Σταμάτης Κραουνάκης, Αγγελική Τουμπανάκη και Αλέξανδρος Τσιώνας. Ο δίσκος μοιάζει σαν προπομπός της μεγάλης συναυλίας του συνθέτη στο Ηρώδειο τον Σεπτέμβρη του 2023, όπου ακούστηκαν τα περισσότερα από αυτά τα τραγούδια με τους ίδιους ακριβώς ερμηνευτές.

Χρήστος Λεοντής: Φυλάττειν Θερμοπύλας (2017)

Ο ποιητής, στιχουργός και θεατρικός συγγραφέας Γιάννης Νεγρεπόντης (1930-1991) έγραψε το ποίημα «Φυλάττειν Θερμοπύλας» το 1971 ευρισκόμενος στη Λέρο ως πολιτικός εξόριστος του χουντικού καθεστώτος σε μια προσπάθεια να τονώσει το ηθικό του με μιαν αναδρομή στο ένδοξο παρελθόν της Αθήνας στα χρόνια της αρχαιότητας, τότε που αναδείχθηκε το φως και το «κάλλος το τραγικό», τα οποία φώτισαν τον κόσμο και γέννησαν την ιδέα της ελευθερίας, για να προχωρήσει στη συνέχεια στις κατοπινές γενιές εκλεκτών Ελλήνων, όπως ο Σολωμός ή ο Σικελιανός που προσομοιάζονται με μαχητές ταγμένους «να φυλάττουν Θερμοπύλας».

Ο Χρήστος Λεοντής καταπιάστηκε με το ποίημα αυτό την ίδια εποχή ζώντας κι εκείνος ανάλογες συνθήκες ανελευθερίας. Πολλά χρόνια αργότερα έδωσε στη σύνθεσή του μορφή ορατορίου προορισμένου για συμφωνική ορχήστρα, βαρύτονο, μεσόφωνο, αναγνώστη, μικτή και παιδική χορωδία. Στην τελική αυτή μορφή του το έργο παρουσιάστηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 11 Οκτωβρίου 2015 σε ειδική εκδήλωση αφιερωμένη στην 71η επέτειο της απελευθέρωσης της Αθήνας από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις και αφιερώθηκε στον Μίκη Θεοδωράκη. 

Η ζωντανή ηχογράφηση αυτής της συναυλίας εκδόθηκε το 2017 σε διπλό ψηφιακό άλμπουμ από τον Μετρονόμο. Ερμήνευσαν η μέτζο σοπράνο Ιωάννα Φόρτη και ο βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος, ενώ στο ρόλο του αφηγητή ήταν ο ηθοποιός Κωνσταντίνος Κωνσταντόπουλος. Έλαβαν επίσης μέρος η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ, η Χορωδία της ΕΡΤ (διδασκαλία Νατάσας Αγγελοπούλου), η Χορωδία του Δήμου Αθηναίων (διδασκαλία Σταύρου Μπερή) και η Παιδική Χορωδία «Μανώλης Καλομοίρης» (διδασκαλία Νίκου Μαλλιαρά). Την ορχήστρα διηύθυνε ο Μιχάλης Οικονόμου.

Χρήστος Λεοντής: Παρωδύσσεια (2012)

Ιδού ένας ακόμη πολύ ενδιαφέρων θεατρικός δίσκος του Χρήστου Λεοντή με υλικό από την παράσταση Παρωδύσσεια με το δευκρινιστικό υπότιτλο "Υπό το φως του Οδυσσέα", μια παράσταση αυτοσχεδιαστικού χαρακτήρα που αρχικά ανέβασε το Θέατρο Τέχνης το 1999 σε σκηνοθεσία και θεατρική προσαρμογή του Μίμη Κουγιουμτζή. Η παράσταση αυτή μάλιστα επαναλήφθηκε την επόμενη χρονιά και από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος και στη συνέχεια από την Πειραματική Σκηνή Καλαμάτας, όπου και η μουσική πήρε την τελική της μορφή, όπως αποτυπώθηκε στο δίσκο. 

Το έργο χαρακτηρίζεται ως αυτοσχεδιαστικό σκηνικό παιχνίδι με θεματικές αφετηρίες από το ομηρικό έπος και με συμβολισμούς και αναγωγές στη σημερινή εποχή. Τα κείμενα επιμελήθηκαν ο ποιητής Γιάννης Βαρβέρης κι ο κλασικός φιλόλογος Φάνης Κακριδής. Το υλικό του δίσκου περιλαμβάνει τραγουδιστικά και αφηγηματικά μέρη που αποδίδουν οι ηθοποιοί της πρώτης παράστασης, ενώ ακούμε και την "Ιθάκη" του Κ.Π. Καβάφη με τη φωνή του σκηνοθέτη. Οι ηθοποιοί που ερμήνευσαν τους ρόλους στην παράσταση του 1999 και συμμετέχουν στην ηχογράφηση του έργου είναι οι: Διονύσης Ακτύπης, Λουκία Μιχαλά, Νικόλας Καψάλης, Βασίλης Κόκκαλης, Μαρκέλλα Δουζενάκη, Μαριάνθη Φωτάκη, Στεφανία Πάντζη, Χρύσανθος Παύλου, Σοφία Φαραζή, Θανάσης Αλευράς, Σπύρος Μαρκόπουλος, Αντιγόνη Πανταζή, Θανάσης Δήμου, Ματίνα Νικολάου, Ευανθία Παπάρα, Γιάννης Χαρμπάτσης. Το εικαστικό μέρος της έκδοσης επιμελήθηκε η Γήση Παπαγεωργίου.

Χρήστος Λεοντής: Μήτηρ Θεού (2001)

Γιορτή της Παναγίας σήμερα και σκέφτηκα να συνδυάσω το αφιέρωμα στον Χρήστο Λεοντή με τη γέννηση της Μητέρας του Θεού ανατρέχοντας σε μια θαυμάσια σειρά ψηφιακών δίσκων που εκδόθηκαν κατά το διάστημα 1998-2004 υπό την αιγίδα της Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους και ήταν αφιερωμένοι στην ελληνική ποίηση και μουσική στη διαχρονική τους διάσταση. 

Συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της σειράς Έργα Ελλήνων Κλασικών εκδόθηκαν οι δίσκοι: Διονύσιος Σολωμός: Αφιέρωμα, 1998 (Νίκου Κοτροκόη), Solomos: Hymn to Liberty, 1999 (Νίκου Κυπουργού), Χριστός Κύριος, μέρη Ι & ΙΙ, 1999-2000 (Νίκου Κυπουργού), Μήτηρ Θεού, 2001 (Χρήστου Λεοντή), The Gates of Eden, 2004 (Νίκου Κυπουργού). Την καλλιτεχνική επιμέλεια της σπουδαίας αυτής παραγωγής είχε η μεγάλη ηθοποιός Άννα Συνοδινού (1927-2016). 

Το 2001 λοιπόν εκδόθηκε το άλμπουμ Μήτηρ Θεού με θεματικό άξονα την αναφορά στη Θεομήτορα μέσα από κείμενα βυζαντινών υμνογράφων, αλλά και νεότερων ποιητών μας. Η μουσική σύνθεση και μουσική επιμέλεια είναι του Χρήστου Λεοντή, με εξαίρεση τα ψαλλόμενα από τους μοναχούς αρχαία βυζαντινά μέλη. Αφηγηματικά και μουσικά μέρη παρατίθενται σε εναλλασσόμενη διαδοχή, ενώ η εισαγωγή, βασισμένη στον ύμνο "Την ωραιότητα" σε οργανική προσαρμογή με το βιολοντσέλο να χαράζει τη βασική μελωδική γραμμή, είναι ένα πραγματικά σαγηνευτικό θέμα που επαναλαμβάνεται και ως ιντερμέδιο, ενώ η φωνητική του απόδοση αποτελεί τον ιδανικό επίλογο του ηχογραφήματος. 

Τα ποιητικά κείμενα ανήκουν στους Ιωάννη Δαμασκηνό (676-749), Γρηγόριο Παλαμά (1296-1357), Νικόλαο Καβάσιλα (1322-1391), Κωστή Παλαμά (1859-1943), Άγγελο Σικελιανό (1884-1951) και Ζωή Καρέλλη (1901-1998). Ερμηνεύουν οι: Άρης Λεμπεσόπουλος, Νένα Βενετσάνου, Μανώλης Λιδάκης, Ρένη Πιττακή, Χριστιάνα Μαντζουράνη, Ζήσιμος Λορεντζάτος, Άννα Σικελιανού και Άννα Συνοδινού. Συμμετέχουν επίσης ο Χορός Κουτλουμουσιανών Μοναχών και η Χορωδία Νέων του Δήμου Κηφισιάς. Η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στο ψηφιακό ηχογραφικό κέντρο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.

Χρήστος Λεοντής: Τραγούδια ευφρόσυνα (2019)

Όπως λέγαμε και χθες, την Πέμπτη 11 Αυγούστου 2005 ο Χρήστος Λεοντής πραγματοποίησε μια μεγάλη αναδρομική συναυλία στο Ηρώδειο ενταγμένη στο Φεστιβάλ Αθηνών, η οποία ήταν χωρισμένη σε δυο μέρη. Το πρώτο ήταν αφιερωμένο στη μουσική του για πέντε κωμωδίες του Αριστοφάνη και κυκλοφόρησε σε δίσκο το 2011 από τις εκδόσεις του Μετρονόμου με τίτλο Χελιδών ηδομένη...

Στο δεύτερο μέρος της ιστορικής αυτής συναυλίας είχε τίτλο Τραγούδια ευφρόσυνα και κυκλοφόρησε σε δίσκο αργότερα, μόλις το 2019. Περιλαμβάνει μια ανθολογία 21 τραγουδιών του συνθέτη από το σύνολο της δισκογραφίας του με ερμηνευτές τους Δημήτρη Μητροπάνο, Μανώλη Μητσιά, Γιάννη Κούτρα, Μαρία Σουλτάτου, Δώρο Δημοσθένους, Ιωάννα Φόρτη και Πέτρο Δαμούλη. Ο δίσκος μάλιστα κλείνει με ένα ανεξάρτητο τραγούδι ("Αλκυόνα") από άλλη συναυλία με τη φωνή της Νένας Βενετσάνου. Μπουζούκι έπαιξε ο Δημήτρης Χιονάς, ενώ συμμετείχε η Μικτή Χορωδία του Πολιτιστικού Κέντρου Δήμου Κηφισιάς υπό τη διεύθυνση του Θανάση Αρβανίτη. Όμορφες ερμηνείες με εκφραστική δύναμη που μπόρεσε να σταθεί αντάξια της διαχρονικής αξίας αυτών των σπουδαίων τραγουδιών. Στο κλείσιμο της συναυλίας όλοι μαζί οι ερμηνευτές τραγούδησαν τα κλασικά «Πού να χωρέσει τ’ όνειρο» και «Και να αδερφέ μου» με τη συμμετοχή του παρουσιαστή της βραδιάς Σπύρου Παπαδόπουλου. Στη συναυλία μάλιστα ακούστηκαν και ανέκδοτα τραγούδια από το θεατρικό έργο Η Ισαβέλλα, τρεις καραβέλες κι ένας παραμυθάς του Ντάριο Φο που δεν είχαν περιληφθεί στο άλμπουμ Παραστάσεις (1975), ενώ σε πρώτη εκτέλεση ακούστηκαν και μερικά καινούργια τραγούδια σε στίχους του Δημήτρη Λέντζου, τα οποία στη συνέχεια περιλήφθηκαν στο άλμπουμ Έρωτας Αρχάγγελος (2007). 

Ο συνθέτης σημειώνει για κείνη τη βραδιά: Ο τίτλος «Τραγούδια ευφρόσυνα» αποτελεί τη συνέχεια του αρχικού, που ήταν «Χελιδών ηδομένη... και τραγούδια ευφρόσυνα», της ζωντανής παράστασης στο Ηρώδειο που είχα διευθύνει το 2005 στο Φεστιβάλ. Το πρώτο μέρος -«Χελιδών ηδομένη»- αποτελούσαν πέντε μουσικές ενότητες. Ήταν μια μεταγραφή με ελάχιστες αλλαγές από τις αρχικές θεατρικές εργασίες που είχα γράψει, για λογαριασμό του Θεάτρου Τέχνης και του Εθνικού Θεάτρου (...). Με πολλή χαρά σας παρουσιάζω σε αυτό το διπλό CD το δεύτερο μέρος εκείνης της συναυλίας που ως περιεχόμενο θα μπορούσα να πω ότι απλώνεται σε ευρύ φάσμα της μουσικής μου δραστηριότητας, αφού περιλαμβάνει τραγούδια της νεότητός μου - όπως π.χ. «Το σπίτι γέμισε με λύπη», που ήταν το πρώτο τραγούδι του Μάνου Ελευθερίου και δικό μου - μέχρι και τραγούδια σε πρώτη εκτέλεση όπως ο «Έρωτας Αρχάγγελος» και «Τα πλοία δίχως φώτα και σημαία» του Δημήτρη Λέντζου, κι ακόμη τα τραγούδια από την «Ισαβέλλα...» του Ντάριο Φο, «Παίρνουμε όρκο» και «Ο Χριστόφορος Κολόμβος».Τα τραγούδια από την Ανάσταση ονείρων όπως το «Έχει ο Θεός» και «Χαμοζωή» τα δοκίμαζα τότε -το 1966- με τον νέο τότε τραγουδιστή Δημήτρη Μητροπάνο, αλλά για λόγους ανεξάρτητους από τη θέλησή μας δεν ευοδώθηκε αυτή η συνεργασία. Μάλιστα, 18άρης τότε ήρθε με τον αγαπημένο θείο του και μου τραγούδησε το «Πού να χωρέσει τ’ όνειρο». Τα κατοπινά χρόνια τα τραγούδησε ο Δημήτρης σε κάποιες συναυλίες που κάναμε. Το πλήρωμα του χρόνου μπορεί να άργησε, αλλά ήρθε, επιτέλους, το 2005 στο Ηρώδειο. Θα χαρείτε κι εσείς, όπως κι εγώ, τη μεστή και ρωμαλέα ερμηνεία του Δημήτρη που δίνει φτερά σ’ αυτά τα τραγούδια.Θέλω να ευχαριστήσω και να σφίξω το χέρι σε όλους τους συνεργάτες, μουσικούς και τραγουδιστές για τη μοναδική, την υπέροχη ερμηνεία τους. Τέλος, θέλω να κάνω ένα μικρό δώρο στους φίλους της μουσικής μου, ένα τραγούδι από το θέατρο που το αγαπώ ιδιαίτερα, την «Αλκυόνα», σε μια υπέροχη ερμηνεία της Νένας Βενετσάνου. Είναι το Β΄ Στάσιμο από την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη που κι αυτό είναι από άλλη ζωντανή συναυλία.

Χρήστος Λεοντής: Χελιδών ηδομένη... (2010)

Η μοίρα δυστυχώς της μη εμπορικής μουσικής και ιδιαίτερα αυτής που γράφεται για τον θνησιγενή βίο μιας θεατρικής παράστασης είναι να μένει στο περιθώριο και σπανιότατα να παίρνει το δρόμο της δισκογραφίας και δι' αυτής της αθανασίας. Και ο Χρήστος Λεοντής είναι κατεξοχήν συνθέτης του θεάτρου, όπου έχει καταθέσει ένα τεράστιο και πολυσύνθετο έργο από τις αρχές του '60, όταν πρωτοεμφανίστηκε, μέχρι και τις μέρες μας. Μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισε η αναγνώριση αυτού του έργου, η οποία επισφραγίστηκε με μια σειρά βραβεύσεων του συνθέτη, όπως το 2004 που κέρδισε το βραβείο "Δημήτρης Μητρόπουλος" για τη μουσική του στη Λυσιστράτη (Εθνικό Θέατρο), ενώ το 2009 απέσπασε το βραβείο "Νίκος Καζαντζάκης" του Δήμου Ηρακλείου για τη συνολική καλλιτεχνική προσφορά του.

Ο Λεοντής υπήρξε για χρόνια μόνιμος συνεργάτης του Κάρολου Κουν στο Θέατρο Τέχνης (1973-1982), μια συνεργασία που συνεχίστηκε γόνιμα και μετά το θάνατο του μεγάλου σκηνοθέτη. Ασχολήθηκε συστηματικά με το αρχαίο δράμα, ενώ υπήρξε και συνιδρυτής της εταιρίας Κομμός, που ειδικεύεται στην καταγραφή και έκδοση όλων των μουσικών συνθέσεων που γράφτηκαν για το αρχαίο ελληνικό δράμα. Ως συνθέτης θεατρικής μουσικής ξεκίνησε το 1962 με τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, ο οποίος ήταν και ο πιο αγαπημένος του τραγικός, αφού έγραψε μουσική για όλες σχεδόν τις τραγωδίες του.

Η πρώτη επαφή του Λεοντή με τον αριστοφανικό λόγο σημειώθηκε το 1970 με τους Σφήκες. Η συγκεκριμένη κωμωδία τον απασχόλησε άλλες δύο φορές τα επόμενα χρόνια (1992, 2003). Έγραψε επίσης μουσική για τις κωμωδίες: Αχαρνής (1976), Ειρήνη (1977), Εκκλησιάζουσες (1988), Ιππής (1999), Πλούτος (1994) και Λυσιστράτη (2004). Δυστυχώς το σπουδαίο αυτό υλικό παρέμενε μέχρι πρόσφατα ανέκδοτο. Στις 19 Μαρτίου 1995 παρουσιάστηκε ένα μέρος του σε μεγάλη συναυλία του συνθέτη στο Θέατρο Rex με την Κρατική Ορχήστρα Ελληνικής Μουσικής. Η συναυλία αυτή ηχογραφήθηκε, αλλά δεν πέρασε ποτέ στη δισκογραφία.

Στις 11 Αυγούστου του 2005 ο Χρήστος Λεοντής παρουσίασε στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού ένα μεγάλο μέρος της αριστοφανικής του μουσικής και συγκεκριμένα, χαρακτηριστικά μέρη από τις κωμωδίες: Αχαρνής (μετάφραση Λεωνίδα Ζενάκου), Σφήκες (μετάφραση Τάσου Ρούσσου), Ιππής (μετάφραση Νίκου Σφυρόερα), Πλούτος (μετάφραση Γιώργη Γιατρομανωλάκη) και Ειρήνη (μετάφραση Κώστα Βάρναλη). Στους στίχους συνεργάστηκαν επίσης η Μαριανίνα Κριεζή και ο Ερρίκος Μπελιές. Η συναυλία είχε τίτλο "Χελιδών ηδομένη... και τραγούδια ευφρόσυνα". Παρουσιαστής της συναυλίας ήταν ο ηθοποιός Σπύρος Παπαδόπουλος, ενώ τραγούδησαν οι Γιάννης Κούτρας, Δώρος Δημοσθένους, Πέτρος Δαμουλής, Μαρία Σουλτάτου, Ιωάννα Φόρτη και η Μικτή Χορωδία Πολιτιστικού Κέντρου του Δήμου Κηφισιάς. Την ορχήστρα διηύθυνε ο συνθέτης. Το ηχογραφημένο υλικό αυτής της συναυλίας κυκλοφόρησε το 2010 από τον Μετρονόμο σε μια προσεγμένη πολυτελή έκδοση σε μορφή βιβλίου, όπου περιέχεται η σχετικός δίσκος ήχου και μαζί το αντίστοιχο dvd. Να διευκρινίσω ότι η έκδοση περιλαμβάνει το υλικό μόνο του πρώτου μέρους της συναυλίας που είχε τον τίτλο Χελιδών ηδομένη..., δηλαδή το υλικό από την αριστοφανική μουσική του συνθέτη, ενώ το δεύτερο μέρος με τίτλο Τραγούδια ευφρόσυνα, μια ανθολογία τραγουδιών του συνθέτη ερμηνευμένων από γνωστούς τραγουδιστές, θα περάσει στη δισκογραφία ξεχωριστά πολλά χρόνια αργότερα (2019).

Χρήστος Λεοντής: Φλόγα που καίει (2017)

Με τον ποιητή και στιχουργό Δημήτρη Λέντζο (γενν. 1960) ο Χρήστος Λεοντής πρωτοσυναντήθηκε το 2007 με τον ενδιαφέροντα κύκλο τραγουδιών Έρωτας Αρχάγγελος. Δέκα χρόνια αργότερα η συνεργασία αυτή επανενεργοποιήθηκε αποφέροντας τον κύκλο Φλόγα που καίει (ο τίτλος παραπέμπει εμφανώς στην ποιητική συλλογή "Το φως που καίει" του Κώστα Βάρναλη) που κυκλοφόρησε το 2017 από τις εκδόσεις του μουσικού περιοδικού Μετρονόμος. 

Πρόκειται για έναν εξαιρετικό κύκλο λυρικών κι ευαίσθητων τραγουδιών που μας γυρίζουν στις καλύτερες στιγμές του συνθέτη από τα χρόνια του '70. Θαυμάσιες μελωδίες ("Παράξενη νοσταλγία", "Κάτασπρο γιασεμί", "Για μιαν Ιθάκη", "Σιταρήθρα"), στέρεοι λαϊκοί σκοποί και προσεγμένη ενορχήστρωση με τον γοητευτικό ήχο της φυσαρμόνικας του εξαίρετου Μάνου Αβαράκη να διαγράφει σαγηνευτικά ηχοχρώματα συνιστούν το υλικό αυτής της δουλειάς. Προσεκτικά επιλεγμένοι και οι ερμηνευτές των τραγουδιών, όλοι από τη νεότερη γενιά, δηλαδή ο Θοδωρής Βουτσικάκης, ο οποίος μάλιστα πιστώνεται και μια σπουδαία συνεργασία με τον διάσημο Ιταλό συνθέτη Nicola Piovani ("Όμορφη ζωή", 2020), η λυρική μεσόφωνος Ιωάννα Φόρτη (η ερμηνεία της συνειρμικά φέρνει στο μυαλό μας την Τάνια Τσανακλίδου του Αχ, έρωτα και των Παραστάσεων) και ο πρωτοεμφανιζόμενος Αλέξανδρος Τσιωνάς που αποδίδει τα λαϊκότροπα τραγούδια του δίσκου.

Αντιγράφω από το δελτίο τύπου που συνόδευε την έκδοση του δίσκου: “Τα τραγούδια της εργασίας αυτής είναι λυτρωτικά και πάσχοντα. Είναι τραγούδια που καίνε σαν αιώνιες φλόγες στους βωμούς της αξιοπρέπειας, του έρωτα και της ανάγκης. Αυτή η «φλόγα που καίει» δεν είναι τίποτε άλλο από την ελπίδα του κόσμου να πάει ένα βηματάκι μέσα του. Είναι αυτό το «ωραίο ταξίδι» για μιαν Ιθάκη. Κι όλος ο κόσμος, πια, είναι μία Ιθάκη, κι όλος ο κόσμος πια είναι μια θάλασσα και τα άλλα νησιά δεν είναι τίποτε άλλο από τα πέτρινα δάκρυα των ανθρώπων”.

Την ενορχήστρωση και διεύθυνση της ορχήστρας επιμελήθηκε ο ίδιος ο συνθέτης, ενώ ο πίνακας του εξωφύλλου ανήκει στο ζωγράφο Στάθη Λεοντή.

Χρήστος Λεοντής, Γιάννης Ρίτσος: Πρωινό άστρο (2011)

Τριανταέξι χρόνια μετά την ιστορική συνάντηση του Χρήστου Λεοντή με τον μεγάλο μας ποιητή Γιάννη Ρίτσο που αποτυπώθηκε στο εμβληματικό άλμπουμ Καπνισμένο τσουκάλι (1975) ήρθε η δεύτερη ολοκληρωμένη δουλειά του συνθέτη πάνω στο έργο του ποιητή με τον μικρό κύκλο τραγουδιών Πρωινό Άστρο που κυκλοφόρησε το 2011 από τις εκδόσεις του περιοδικού Μετρονόμος. Ο κύκλος αποτελείται από έξι μελωδικές, βαθύτατα λυρικές στιγμές που ερμηνεύει ο ευαίσθητος νέος τραγουδιστής Παντελής Θεοχαρίδης, ενώ η ηθοποιός Ουρανία Μπασλή απαγγέλλει αποσπάσματα του έργου, το οποίο συνέθεσε ο ποιητής το 1955 και το αφιέρωσε στην κόρη του Έρη.

Σημειώνει χαρακτηριστικά ο συνθέτης: «Το ‘’Πρωινό άστρο’’ του Ρίτσου, είναι ίσως από τα τρυφερότερα πράγματα που έχω διαβάσει. Είναι γραμμένο για την κόρη του, για ένα μωρό, κι από κει μέσα περνάει μια ολόκληρη ιδεολογία ο Ρίτσος, για έναν άνθρωπο που αντικρίζει πρώτη φορά τον κόσμο, έναν κόσμο όπως εκείνος τον είχε αντιληφθεί τότε, και έναν κόσμο που οραματιζότανε ο ίδιος. Άλλα ζούσε, άλλα οραματιζότανε. Μέσα από την ματιά ενός πατέρα που τον έχει συνεπάρει η γέννηση του δικού του παιδιού και κάθε παιδιού. Γιατί το ποίημα ξεφεύγει από τη σχέση του πατέρα προς το νεογέννητό του και προχωρεί τα πράγματα πολύ πιο πέρα (...) Αφιερώνω αυτά τα τραγούδια σε όλα τα παιδιά και σε όλους εκείνους που δείχνουν την ίδια τρυφερότητα σ’ αυτά, όπως και ο Ρίτσος, με την ευχή, όλοι μαζί ν’ αλλάξουμε τον κόσμο». 

Αξίζει εδώ να σημειώσω ότι αυτή είναι η τρίτη μελοποίηση του όμορφου ποιήματος του Γιάννη Ρίτσου, αφού είχαν προηγηθεί άλλες δύο εξίσου ενδιαφέρουσες, μία από τον Σαράντη Κασσάρα που κυκλοφόρησε επίσης το 2011 με τίτλο Carmina Graeca κι άλλη μία από τον Σάκη Τσιλίκη που είχε εκδοθεί το 2009.

Χρήστος Λεοντής: Έρωτας Αρχάγγελος (2007)

Οι Πυγολαμπίδες του Χρήστου Λεοντή κυκλοφόρησαν το 1984, δεκατρία ολόκληρα χρόνια μετά την τελευταία του δισκογραφική δουλειά το 1981 (Συναυλίες '81). Και θα χρειαστούν άλλα δεκατρία χρόνια, για να ξαναδούμε καινούργια τραγούδια του, όταν το 2007 πια θα εκδοθεί ο κύκλος τραγουδιών Έρωτας Αρχάγγελος, μόλις δέκατος συνολικά από το ξεκίνημά του με την Καταχνιά το 1964. Με το δίσκο μάλιστα αυτό ο συνθέτης εγκαινιάζει τη μόνιμη έκτοτε συνεργασία του με τις εκδόσεις του μουσικού περιοδικού Μετρονόμος.

Πρόκειται για έναν ενδιαφέροντα κύκλο δεκαπέντε πρωτότυπων τραγουδιών βασισμένων σε στίχους του έκτοτε σταθερού συνεργάτη του συνθέτη Δημήτρη Λέντζου με ερμηνευτές τους καταξιωμένους ήδη Δημήτρη Μητροπάνο και Νίκο Δημητράτο, αλλά και τους νεότερους Παντελή Θαλασσινό, Δώρο Δημοσθένους, Μαρία Σουλτάτου και Ιωάννα Φόρτη. 

Ο συνθέτης περιγράφει ως εξής τη δουλειά του αυτή: «... Διάλεξα αυτό εδώ το βήμα να σας τραγουδήσω σαν μια προσωπική εκμυστήρευση σε όποιον έχει το ενδιαφέρον και την έγνοια γι' αυτό που λέμε ελληνικό τραγούδι, εκείνο που τον εκφράζει αληθινά και τον συντροφεύει σε όλες τις στιγμές που έχει την ανάγκη μιας τέτοιας συντροφιάς και παρουσίας. Διάλεξα έναν καίριο ποιητικό λόγο του Δημήτρη Λέντζου που είναι κατανοητός, λαϊκός, με αίσθηση που αρμόζει σ' ένα λαό που από τα σπλάχνα του αναβλύζει η ποίηση σαν το τρεχούμενο νερό, καθάρια, αμόλυντη, κρυστάλλινη, ζωοδότρα. (...) Πρόκειται για λαϊκά τραγούδια που διαφέρουν από τα υπόλοιπα, επειδή εκτρέπονται λίγο από την τρέχουσα νοοτροπία και κατά πολύ από τη νοοτροπία της τηλεόρασης. Δηλαδή υπάρχουν ζεϊμπέκικα, χασάπικα αλλά και τραγούδια μπαλάντες. Άλλα είναι αφηγηματικά, άλλα άκρως ερωτικά ή ρομαντικά που σου δημιουργούν μια συγκίνηση και μια τρυφερότητα. Μεγάλη ποικιλία ρυθμών και καταστάσεων...».

Στην εκτέλεση των τραγουδιών έλαβαν μέρος οι μουσικοί: Νεοκλής Νεοφυτίδης (πιάνο), Γιάννης Σινάνης (μπουζούκι, τζουρά, μπαγλαμά), Παναγιώτης Μάργαρης (κλασική κιθάρα), Γιάννης Παπαζαχαριάκης (ακουστική κιθάρα), Μαριλίζα Παπαδούρη (βιολοντσέλο), Μάνος Αβαράκης (φυσαρμόνικα), Χρήστος Πανόπουλος και Κώστας Παριορίτσας (κρουστά), Τεό Λαζάρου (κοντραμπάσο) και Στέλιος Πετράκης (ούτι, λύρα). Ενορχήστρωσε και διηύθυνε ο Χρήστος Λεοντής, ενώ το εικαστικό μέρος επιμελήθηκε ο ζωγράφος Στέφανος Ρόκος.

Χρήστος Λεοντής: Πυγολαμπίδες (1994)

Επιστρέφοντας από μια μικρή καλοκαιρινή ανάπαυλα σκέφτηκα να ανοίξω ένα αφιέρωμα στον μεγάλο συνθέτη Χρήστο Λεοντή επικεντρώνοντας στην όψιμη δισκογραφική του παραγωγή, η οποία ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του '90 με τη γνωστή αραιή συχνότητα που χαρακτηρίζει συνολικά τη σχέση του με το χώρο της επίσημης δισκογραφίας, η οποία πάντως την τελευταία δεκαπενταετία έχει πάρει γοργούς ρυθμούς και ήδη καταγράφονται πάμπολλες ηχογραφήσεις που πλούτισαν σημαντικά την προσωπική του δισκογραφία.

Μετά την παραγωγική δεκαετία του '70, όταν μας έδωσε το κύριο σώμα του αξιολογότατου δισκογραφικού του έργου με ακροτελεύτιους σταθμούς τους δίσκους Μαντζουράνα στο κατώφλι (1980) και Συναυλίες '81 (1981), ο Χρήστος Λεοντής πέρασε σε μια μακρά περίοδο σιωπής, η οποία καλλιέργησε αναπόφευκτα μιαν ιδιαίτερη προσμονή για την επανεμφάνισή του. Η αναμονή αποδείχθηκε τελικά πολύ μακρύτερη του εύλογου χρόνου σιωπής και περίσκεψης ενός καλλιτέχνη, αφού χρειάστηκαν 13 ολόκληρα χρόνια μέχρι την κυκλοφορία των Πυγολαμπίδων του στα μέσα πια της δεκαετίας του '90.

Ο δίσκος έγινε δεκτός με μεγάλη ανακούφιση, αν και φοβούμαι πως δεν προκάλεσε τελικά την προσδοκώμενη ικανοποίηση για το περιεχόμενό του. Αυτό όμως ήταν και αναπόφευκτο. Δε θα μπορούσε προφανώς ο συνθέτης να συνεχίσει στην ίδια γραμμή και σε ένα ύφος που γεννήθηκε σε μιαν άλλη εποχή με εντελώς διαφορετικές κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, αλλά μοιραία έπρεπε να εναρμονιστεί με τα δεδομένα της νέας εποχής. Απ' αυτήν την άποψη ο Λεοντής τα κατάφερε πολύ καλά και μας χάρισε έναν αξιόλογο κύκλο τραγουδιών με τρυφερή πάντα, αλλά και εύστοχη καταγραφή της σύγχρονης πραγματικότητας συνεπικουρούμενος από τους ενδιαφέροντες στίχους του Θεόφιλου Βερύκιου και τις έξοχες ερμηνείες της Νένας Βενετσάνου, του Γιώργου Μπαγιώκη και της Λυδίας Κονιόρδου. Κράτησε μάλιστα για τη δική του φωνή ένα από τα ωραιότερα τραγούδια του δίσκου ("Για μιαν Ελένη"). Στα θετικά του δίσκου και η πανέμορφη αισθητική της έκδοσης που κοσμείται από ζωγραφικούς πίνακες του Γιώργου Σταθόπουλου.