Ο τραγουδοποιός Δήμος Μούτσης: Φράγμα (1981)

Ο σπουδαίος συνθέτης τραγουδιών Δήμος Μούτσης διέγραψε μια λαμπρή πορεία στο ελληνικό τραγούδι που κράτησε κοντά στα 30 χρόνια (1966-1994) έχοντας χαρίσει πληθώρα υπέροχων λαϊκών τραγουδιών στην πρώτη δημιουργική του περίοδο, καθώς και μερικούς ολοκληρωμένους δίσκους που αποτελούν σταθμό στην ελληνική δισκογραφία ("Κάποιο καλοκαίρι", "Ένα χαμόγελο", "Άγιος Φεβρουάριος", "Τετραλογία" κ.ά.). Με το κλείσιμο της δεκαετίας του '70 ο ανήσυχος συνθέτης αποφάσισε να αλλάξει μουσικό προσανατολισμό αναζητώντας ένα καινούργιο ύφος.

Κι έτσι φτάσαμε στο "Φράγμα", έναν οριακό δίσκο στην εξέλιξη του ελληνικού τραγουδιού και της πορείας του Δήμου Μούτση στη δισκογραφία. Κλείνοντας απότομα τους λογαριασμούς του με το λαϊκό τραγούδι δύο χρόνια νωρίτερα με το "Δρομολόγιο", ο συνθέτης αποφασίζει να περάσει σ' έναν άλλο ήχο, πιο προσωπικό, με στοιχεία ηλεκτρικά και προσανατολισμό προς το αμερικάνικο μπλουζ. Δεν ήταν εύκολη αυτή η μετάβαση και είναι βέβαιο ότι οι πιστοί φίλοι του από τα παλιά μπερδεύτηκαν αρκετά με τον καινούργιο του ήχο, μέχρι να τον αποδεχθούν.

Βασικός συνοδοιπόρος του σ' αυτήν τη νέα κατεύθυνση στάθηκε ο σπουδαίος στιχουργός Κώστας Τριπολίτης, που εκείνη τη χρονιά, το 1981, έκανε μια πολύ δυναμική εισβολή στη δισκογραφία με δύο δίσκους που έφεραν την υπογραφή του Μίκη Θεοδωράκη ("Ραντάρ", "Επιβάτης"), άλλον ένα με τον Χατζηνάσιο ("Πίσω απ' τη βιτρίνα") κι έναν ακόμη με τον Κραουνάκη ("Σκουριασμένα χείλια")! Ωστόσο το "Φράγμα" ήταν αυτό που ξεχώρισε και τον εδραίωσε στο επίπεδο των σημαντικών στιχουργών.

Σε μουσικό επίπεδο, ο Μούτσης πειραματίζεται με νέα ενορχηστρωτικά σχήματα σε ένα ύφος ροκ ηλεκτρικής μπαλάντας διανθισμένης πάντως και με λαϊκά στοιχεία, όπως το δυνατό ζεϊμπέκικο "Δε λες κουβέντα". Χαρακτηριστική είναι η παρουσία του βιολιού στο σώμα της ορχήστρας, ιδιαίτερα στο κορυφαίο τραγούδι του δίσκου, τη γλυκύτατη "Ερηνούλα" με τις αινιγματικές λατινικές αποστροφές του Τριπολίτη. Ο συνθέτης εγκαινιάζει εδώ και το ρόλο του τραγουδιστή που εφεξής θα αναλάβει στα τραγούδια του, έχοντας όμως στο πλάι του μερικές ακόμη σημαντικές φωνές, όπως της Σωτηρίας Μπέλλου, του Λουκιανού Κηλαηδόνη και της Άλκηστης Πρωτοψάλτη.

Λένα Πλάτωνος, Μαρία Φαραντουρη: Η τρίτη πόρτα (2000)

Ολοκληρώνουμε σήμερα την παρουσίαση της προσωπικής δισκογραφίας της Μαρίας Φαραντούρη που κυκλοφόρησε κατά την 25/ετία 1975-2000 εξαιρουμένων βέβαια των αδιάλειπτων συνεργασιών της με τον Μίκη Θεοδωράκη.

Κι όπως ξεκίνησε αυτή η περίοδος με μια αποκλειστική συνεργασία με μια γυναίκα δημιουργό, την Ελένη Καραΐνδρου, έτσι και ολοκληρώθηκε με μια νέα γυναικεία συνεργασία. Αυτή τη φορά ήταν η Λένα Πλάτωνος.

Τη Λένα Πλάτωνος τη γνωρίσαμε, ώριμη ήδη δημιουργό, το 1980 με τα πολυαγαπημένα τραγούδια της "Λιλιπούπολης". Ακολούθησε η ιδιαίτερα γόνιμη και εμπνευσμένη δισκογραφική της δεκαετία του '80, για να περάσει την επόμενη δεκαετία σε μια δύσκολη προσωπική περιδίνηση και ουσιαστικά να χαθεί εντελώς από το χώρο της μουσικής για πολλά χρόνια, εκτός από μια μικρή μόνο ελπιδοφόρο παρένθεση με το δίσκο "Αναπνοές" (1997).

Ωστόσο με την αλλαγή του αιώνα η δημιουργός επανήλθε αποφασιστικά στο προσκήνιο καταθέτοντας μια καινούργια δουλειά με τίτλο "Η τρίτη πόρτα", ξαφνιάζοντας μάλιστα τους φίλους της, γιατί ο δίσκος αυτός κινούνταν τελείως έξω από το γνωστό και διακριτό προσωπικό της ύφος προς την κατεύθυνση της έντεχνης λαϊκής μπαλάντας. Η επιλογή άλλωστε των βασικών της συνεργατών έδινε το συγκεκριμένο στίγμα. Στιχουργός είναι ο Θόδωρος Ποάλας, γνωστός και ως Αλέξανδρος Αλεξάνδρου (μ' αυτό το ψευδώνυμο υπέγραψε τραγούδια με τον Χρήστο Νικολόπουλο, τον Γιώργο Ζαμπέτα κ.ά.), ενώ στην ερμηνεία έχουμε τη μεγάλη Μαρία Φαραντούρη με μικρή συμμετοχή και του Γιώργου Νταλάρα. Την ενορχήστρωση υπογράφει ο Νίκος Κούρος. 

Τα τραγούδια χαρακτηρίζονται από απλές και ήρεμες μελωδίες που αποκτούν όγκο και στιβαρότητα από την ερμηνεία της Φαραντούρη. Ξεχωρίζω τρία τραγούδια: "Γιατί", "Τρίτη πόρτα" και "Το κύμα". Όλα πάντως ακούγονται ευχάριστα, έστω κι αν δεν διεκδικούν δάφνες πρωτοτυπίας.

Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά Lucio Dalla (1995)

Πέντε χρόνια μετά τον σημαντικό δίσκο "17 Τραγούδια" κι αφού συναντήθηκε για πολλοστή φορά και πάλι με τον Μίκη Θεοδωράκη στον ποιητικό κύκλο "Η Βεατρίκη στην Οδό Μηδέν" (1994), η Μαρία Φαραντούρη μας παρουσίασε άλλη μια σημαντική διεθνή της συνεργασία με το δίσκο "Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά Lucio Dalla". 

Πρόκειται για μια ξεχωριστή συνάντηση με τον ιδιαίτερο Ιταλό τραγουδοποιό Lucio Dalla (1943-2012) ερμηνεύοντας γνωστά ή λιγότερο γνωστά τραγούδια του μεταφερμένα στην ελληνική γλώσσα. Ο Γιάννης Σπυρόπουλος-Μπαχ και ο Διονύσης Σαββόπουλος υπογράφουν τους ελληνοποιημένους στίχους. Εξαιρετική η μεταφορά της "Ιθάκης" σε μια στιγμή οίστρου του Διονύση! Εδώ βρίσκουμε άλλη μια ερμηνεία του σπουδαίου "Caruso", το οποίο είχε γίνει διάσημο μερικά χρόνια νωρίτερα με τη φωνή του ίδιου του δημιουργού του, αλλά κυρίως με την ασυναγώνιστη ερμηνεία του κορυφαίου τενόρου Luciano Pavarotti. Εδώ η ερμηνεία της Φαραντούρη, την οποία μάλιστα συνοδεύει ο ίδιος ο Dalla, νομίζω πως υπολείπεται πολύ αυτής του Pavarotti. 

Στο δίσκο έχουμε επίσης κι ένα πρωτότυπο τραγούδι ("Βοσνία 94-95") γραμμένο ειδικά για τη φωνή της Φαραντούρη απευθείας σε ελληνικούς στίχους του Σπυρόπουλου. Την ενορχήστρωση όλου του υλικού έκανε ο στενός συνεργάτης του συνθέτη Roberto Costa.

Μαρία Φαραντούρη: 17 Τραγούδια (1990)

Μετά τα τραγούδια του Λιβανελί που μας παρουσίασε η Μαρία Φαραντούρη το 1982, ακολούθησε μια πιο χαλαρή δισκογραφική περίοδος χωρίς πολλές νέες ηχογραφήσεις. Ουσιαστικά τη βρίσκουμε κυρίως σε κάποιες ζωντανές της εμφανίσεις στο Olympia του Παρισιού (1985, 1987) και σε δυο συνεργασίες της με τον Μάνο Χατζιδάκι μέσα στο 1986 ("Σκοτεινή μητέρα", "Ρωμαϊκή αγορά"). Κι έτσι η επόμενη σημαντική προσωπική της δουλειά ήρθε λίγο αργά, μπαίνοντας πια στη δεκαετία του '90.

Ο δίσκος "17 Τραγούδια" κυκλοφόρησε από τη Minos το 1990 και χωρίς αμφιβολία αποτελεί ένα χαρακτηριστικό και απόλυτα πειστικό δείγμα των απεριόριστων φωνητικών και ερμηνευτικών δυνατοτήτων της Μαρίας Φαραντούρη. Είναι ένας δίσκος με πολύ ετερόκλητο υλικό, τραγούδια ελληνικά και ξένα, πρωτότυπα ή επανεκτελεσμένα, διαφορετικών χωρών και εποχών, από τη Λατινική Αμερική, τη Γερμανία, την Ιταλία, την Ισπανία και φυσικά την Ελλάδα.

Στο ξεκίνημα ακούμε την εξαιρετική σύνθεση του Lucio Dalla "Caruso" και η έκπληξη εδώ είναι η συμμετοχή του Διονύση Σαββόπουλου. Βεβαίως η ερμηνεία που λάμπρυνε αυτό το κομμάτι από τον Luciano Pavarotti παραμένει απλησίαστη, αλλά κι αυτή εδώ είναι ενδιαφέρουσα. Πρωτότυπα είναι τα τρία τραγούδια του Βαγγέλη Παπαθανασίου που ακούγονται στο δίσκο με στίχους του Μιχάλη Μπουρμπούλη. Ξεχωρίζει το "Τώρα ξέρω", όπου η Φαραντούρη μας δίνει μια συγκλονιστική ερμηνεία.

Επίσης περιλαμβάνονται και δύο κλασικά τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι, "Οι κύκνοι" από τους "Όρνιθες" και το "Νανούρισμα" από τον "Ματωμένο Γάμο" σε ποίηση Λόρκα (μετάφραση Νίκου Γκάτσου), που αποδίδει στα ελληνικά η μεγάλη αργεντινή ερμηνεύτρια Mercedes Sosa (1935-2009), η οποία επίσης συνοδεύει τη Φαραντούρη στο "Sol Negro" του Βραζιλιάνου συνθέτη Gaetano Veloso.
Ο δίσκος συμπληρώνεται με μερικά ακόμη μεγάλα τραγούδια του διεθνούς ρεπερτορίου που υπογράφονται από τους Kurt Weill, Michel Legrand, Nicola Piovani, Leon Gieco, Milton Naschimento και Hollaender, καθώς και παραδοσιακές μελωδίες από την Ισπανία και την Καλαβρία.

Η ενορχήστρωση του δίσκου ανήκει στον διάσημο Κουβανό κιθαριστή και συνθέτη Leo Brouwer, που ενοποιεί θαυμάσια το ύφος του ετερόκλητου αυτού υλικού.

Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδάει Λιβανελί (1982)

Το 1980 η Μαρία Φαραντούρη βρέθηκε και πάλι με τον Μάνο Χατζιδάκι σε μια μνημειώδη δισκογραφική στιγμή, το δίσκο "Η εποχή της Μελισσάνθης", ενώ συγχρόνως συνεργάστηκε και με τον λόγιο συνθέτη Μιχάλη Γρηγορίου στον κύκλο μελοποιημένης ποίησης "Η αγάπη είναι ο φόβος" βασισμένο σε ποιήματα του Μανώλη Αναγνωστάκη. Την επόμενη χρονιά ηχογράφησε ακόμη έναν κύκλο τραγουδιών με τον Μίκη ("Ο επιβάτης") και φτάνουμε έτσι στο 1982, τη χρονιά που παρουσίασε τον νέο της προσωπικό δίσκο.

Το 1982 λοιπόν κυκλοφόρησε το άλμπουμ "Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδάει Λιβανελί", με συνθέσεις του Τούρκου συνθέτη και αγωνιστή Zulfu Livaneli (γενν. 1946), πολύ γνωστού στην Ελλάδα από τις πολλαπλές του συνεργασίες με Έλληνες δημιουργούς, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης και φυσικά η Φαραντούρη, με την οποία άλλωστε αργότερα ηχογράφησε ακόμη έναν ολοκληρωμένο δίσκο ("Η μνήμη του νερού", 2005).

Ο δίσκος περιλαμβάνει πρωτότυπες συνθέσεις του Λιβανελί ή διασκευές παραδοσιακών μελωδιών της πατρίδας του. Τα περισσότερα τραγούδια ερμηνεύονται στα ελληνικά σε εξαιρετική απόδοση του Λευτέρη Παπαδόπουλου. Μεταξύ άλλων περιλαμβάνονται και κάποια μελοποιημένα ποιήματα του μεγάλου Τούρκου ποιητή Ναζίμ Χικμέτ ("Karli kayin ormani", "Bulut mu olsam", "Χιροσίμα", "Σαν τον Κερέμ"), κάποια από τα οποία είχε μελοποιήσει και ο Μάνος Λοΐζος. Το τραγούδι "Bulut mu olsam" ερμηνεύει ο ίδιος ο Λιβανελί.

Το τελευταίο τραγούδι του δίσκου ήταν γραμμένο για την ταινία "Το κοπάδι" (1978) του Τούρκου ηθοποιού και σκηνοθέτη Γιλμάζ Γκιουνέι.

Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδάει Μπρεχτ (1979)

Το 1979, δυο χρόνια μετά τα "Τραγούδια διαμαρτυρίας απ' όλο τον κόσμο", η Μαρία Φαραντούρη επιστρέφει στο φυσικό της χώρο με μια καινούργια συνεργασία με τον μέντορά της Μίκη Θεοδωράκη ως βασική ερμηνεύτρια του έργου "Οι γειτονιές του κόσμου" σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου.

Την ίδια όμως χρονιά ηχογραφεί έναν ακόμη σημαντικό προσωπικό δίσκο με τίτλο: "Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδάει Μπρεχτ" με δώδεκα κλασικά τραγούδια σε ποίηση του μεγάλου Γερμανού ποιητή και θεατρικού συγγραφέα Bertolt Brecht (1898-1956). H μουσική ανήκει στους δυο σπουδαίους συνοδοιπόρους του ποιητή, Γερμανούς επίσης συνθέτες Kurt Weill (1900-1950) και Hans Eisler (1898-1962), ενώ υπάρχουν και δυο τραγούδια με μουσική του ίδιου του ποιητή. Φαίνεται πως ήταν μια εποχή τότε στο ελληνικό τραγούδι που ο Μπρεχτ είχε μεγάλη απήχηση! Θυμίζω ότι το 1977 ο Νίκος Μαμαγκάκης είχε παρουσιάσει τη δική του μουσική πρόταση για τον "Κύκλο με την κιμωλία", ενώ το 1978 ο Θάνος Μικρούτσικος μας έδωσε τον κορυφαίο δίσκο "Μουσική πράξη στον Μπρεχτ". Κι αμέσως μετά ήρθε ο δίσκος της Φαραντούρη!

Η συγκεκριμένη έκδοση μας δίνει την ευκαιρία να ξανακούσουμε φρεσκαρισμένς μερικές κλασικές στιγμές του λόγιου τραγουδιού του 20ου αιώνα, οι περισσότερες παρμένες από εμβληματικές θεατρικές δημιουργίες, όπως η "Όπερα της Πεντάρας", το "Happy End" ή το "Μαχαγκόνι", σε έξοχη ελληνική απόδοση του ποιητικού λόγου από τον Παύλο Μάτεσι, ο οποίος νωρίτερα είχε συνεργαστεί και στο δίσκο του Μικρούτσικου.

Για την ενορχήστρωση των τραγουδιών επιστρατεύτηκε ο ειδικευμένος στο συγκεκριμένο ρεπερτόριο μαέστρος Henry Kritschil, ενώ ο σκηνοθέτης Θόδωρος Ταρζόπουλος ανέλαβε τη θεατρική διδασκαλία των τραγουδιών. Συμμετέχει επίσης και χορωδία με διεύθυνση της Έλλης Νικολαΐδου.

Η Μαρία Φαραντούρη κολυμπάει σε βαθιά νερά με απόλυτη φυσικότητα και άνεση προσθέτοντας το δικό της αδρό αποτύπωμα στη μακρά σειρά των μεγάλων ερμηνευτών του Μπρεχτ.

Μαρία Φαραντούρη: Τραγούδια διαμαρτυρίας απ' όλο τον κόσμο (1977)

Δυο χρόνια μετά τη "Μεγάλη αγρυπνία" της Ελένης Καραΐνδρου και τα "Νέγρικα" του Μάνου Λοΐζου η Μαρία Φαραντούρη, έχοντας πλέον ενταχθεί στο δυναμικό της Minos, επανέρχεται με τον τρίτο προσωπικό της δίσκο χωρίς τραγούδια του Θεοδωράκη. 

Ο δίσκος ονομάζεται "Τραγούδια διαμαρτυρίας απ' όλο τον κόσμο" και περιέχει αυτό ακριβώς που δηλώνει ο τίτλος: Μια σειρά υπέροχα τραγούδια ελεγειακού ή αγωνιστικού χαρακτήρα από διάφορα μέρη του κόσμου, όπως Ιταλία, Ισπανία, Λατινική Αμερική, αλλά ακόμα και νέγρικα spiritual ή ελληνόφωνα της Κάτω Ιταλίας. Τα περισσότερα είναι ανώνυμων δημιουργών και μερικά επώνυμων, όπως των Victor Jara, Franco Cirliano, Violeta Parra, Carlow Puebla, Hayes-Rodinson, Ramirez. Όλα ερμηνευμένα στην πρωτότυπη γλώσσα. 

Η προσεγμένη ενορχήστρωση υπογράφεται από τον Κώστα Γανωσέλλη, ενώ συμμετέχει πληθώρα αξιόλογων μουσικών, μεταξύ των οποίων: Ανδρέας Ροδουσάκης (κοντραμπάσο), Σπύρος Αλεξανδράτος (τρομπόνι), Μάνος Αβαράκης (φυσαρμόνικα), Γιάννης Κιουρκτσόγλου (μαντολίνο).

Η Μαρία Φαραντούρη υπηρετεί με σεβασμό, απόλυτη φωνητική επάρκεια και συγκινητική προσπάθεια στην ορθή απόδοση του ξενόγλωσσου λόγου το ακριβό αυτό υλικό. Καμία σύγκριση ασφαλώς με κάποιες μεταγενέστερες, μάλλον ατυχείς φωνητικές ακροβασίες του Γιώργου Νταλάρα σε ανάλογου ύφους τραγούδια! Κλασικός κι αγαπημένος δίσκος.

Ελένη Καραΐνδρου, Μαρία Φαραντούρη: Η μεγάλη αγρυπνία (1975)

Ανοίγουμε σήμερα ένα νέο θεματικό κύκλο αφιερωμένο στη μετά Θεοδωράκη προσωπική δισκογραφία της μεγάλης ελληνίδας ερμηνεύτριας Μαρίας Φαραντούρη. Είναι γνωστό βέβαια ότι η πρώτη δεκαετία της μουσικής της πορείας ήταν απόλυτα ταυτισμένη με τον Μίκη Θεοδωράκη και επισφραγίστηκε με μνημειώδεις ηχογραφήσεις ("Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεν", "Ένας όμηρος", "Romancero gitano", "Αρκαδία 6 & 8", "Canto general"), χωρίς ποτέ να διακόψει τη συμπόρευσή της μαζί του και τις κατοπινές δεκαετίες. Από τα μέσα της δεκαετίας του '70 ωστόσο άρχισε τα ανοίγματά της και σε άλλους συνθέτες ξεκινώντας το 1975 με τα "Νέγρικα" του Μάνου Λοΐζου και τη "Μεγάλη αγρυπνία" της Ελένης Καραΐνδρου, για να ακολουθήσει μια πολύ σημαντική προσωπική δισκογραφία με πολυσυλλεκτικό υλικό ("Τραγούδια διαμαρτυρίας", "Η Φαραντούρη τραγουδά Μπρεχτ", "Η Φαραντούρη τραγουδά Λιβανελλί", "17 τραγούδια"), αλλά και η συνεργασία της με τον Μάνο Χατζιδάκι ("Τα παράλογα", "Η εποχή της Μελισσάνθης", "Σκοτεινή μητέρα") και πιο πρόσφατα με τη Λένα Πλάτωνος ("Η τρίτη πόρτα"), ενώ συχνά ηχογραφούσε και πολλές από τι; ζωντανές της εμφανίσεις.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με οριακή δισκογραφική στιγμή της Μαρίας Φαραντούρη, την πρώτη της συνάντηση με την εκλεκτή συνθέτρια Ελένη Καραΐνδρου, της οποίας εδώ και χρόνια η φήμη έχει υπερβεί τα στενά όρια της ελληνικής επικράτειας. Και λέω "πρώτη" συνάντηση, γιατί αργότερα ξαναβρέθηκαν σε νέες ηχογραφήσεις ("Ωδείον Ηρώδου του Αττικού", "Elegy of the Uprooting").

Η Ελένη Καραΐνδρου πρωτοεμφανίστηκε στα χρόνια της δικτατορίας ευρισκόμενη ακόμη στη Γαλλία για μουσικές σπουδές. Το 1969 ηχογράφησε τα δύο πρώτα της τραγούδια με ερμηνεύτρια τη Δήμητρα Γαλάνη ("Μια νύχτα σ' έχασα", "Ποια πόρτα να χτυπήσω") γραμμένα σε λαϊκό ύφος, με το οποίο μάλιστα συνέχισε την επόμενη χρονιά ηχογραφώντας άλλα τέσσερα τραγούδια με τον Μανώλη Μητσιά ("Δεν είναι αυλή να δροσιστείς", "Έλα αύριο βράδυ στις εννιά", "Απόψε τα μεσάνυχτα", "Μαζί σου να την πάρεις δεν μπορείς"). Παράλληλα είχε και μια μικρή συνεργασία με τη Νάνα Μούσχουρη, ενώ άρχισε να συνθέτει τα τραγούδια του πρώτου της προσωπικού δίσκου. Με την πτώση της δικατορίας επιστρέφει οριστικά στην Ελλάδα κι αρχίζει η λαμπρή της μουσική διαδρομή στο χώρο του θεάτρου και του κινηματογράφου.

Πριν όμως αρχίσει να δισκογραφεί τις υπέροχες κινηματογραφικές της μουσικές, παρουσίασε τον μοναδικό της κύκλο τραγουδιών εν έτει 1975 με τίτλο "Η μεγάλη αγρυπνία". Πρόκειται για δέκα τραγούδια σε ύφος έντεχνο συνδυασμένο με παραδοσιακά στοιχεία και με δωρικές μελωδίες που συνταιριάζουν αρμονικά με την απογυμνωμένη από κάθε περιττό στολίδι, αλλά με στέρεες βάσεις πάνω στη δημοτική παράδοση ποίηση του Κ.Χ. Μύρη, ο οποίος είχε ήδη στο ενεργητικό του μια πολύ γόνιμη συνεργασία του με τον Γιάννη Μαρκόπουλο ("Χρονικό", "Ιθαγένεια"). 

Τα τραγούδια αυτά γράφτηκαν το 1972, στα δύσκολα χρόνια της δικτατορίας, και αντικατοπτρίζουν άμεσα το σκληρό κλίμα της εποχής με τον εύγλωττα υπαινικτικό λόγο των στίχων. Η ηχογράφηση ξεκίνησε μέσα στο 1973 και ολοκληρώθηκε σε δύο φάσεις, καθώς η εγγραφή της ορχήστρας έγινε στην Αθήνα, αλλά η προσθήκη της φωνής, λόγω των περιστάσεων, έγινε στο στούντιο Apple του Λονδίνου. 

Η στιβαρή ερμηνεία βέβαια της Μαρίας Φαραντούρη σφραγίζει ανεξίτηλα τα σπουδαία αυτά τραγούδια. Κι αυτή είναι η πρώτη επίσημη παρασπονδία της από το περιβάλλον του Μίκη Θεοδωράκη, με τον οποίο ήταν απόλτυτα συνδεδεμένη ως τότε η καριέρα της.

Σπύρος Σαμοΐλης, Μενέλαος Λουντέμης: Κραυγή στα πέρατα (1976)

Το 1976, δυο χρόνια μετά την πρώτη εμφάνιση του Σπύρου Σαμοΐλη με τον κύκλο τραγουδιών "Βάστα καρδιά", ο συνθέτης επιστρέφει με δύο δισκογραφικές καταθέσεις. Η μία ήταν για τις 45 στροφές με τα τραγούδια "Βάστα καρδιά" (παρμένο από τον πρώτο δίσκο) και "Υποθήκη του Νίκου Μπελογιάννη".

Την ίδια χρονιά από τη Lyra κυκλοφόρησε ο δεύτερος μεγάλος δίσκος του συνθέτη με τίτλο "Κραυγή στα πέρατα" και υπότιτλο "Κατοχή-Μακρονήσι". Πρόκειται για μια σειρά μελοποιημένων ποιημάτων του σημαντικού μεταπολεμικού μας λογοτέχνη Μενέλαου Λουντέμη (1912-1977) παρμένα από την ομώνυμη ποιητική του συλλογή που είχε εκδοθεί το 1954, όταν οι σκληρές μνήμες της γερμανικής Κατοχής και η πικρή εμπειρία της ιδεολογικής μισαλλοδοξίας και των εξοριών ήταν τόσο νωπά. Ο ποιητής δεν καταφεύγει σε συνθηματολογικές κραυγές, αλλά αποκαλύπτει με τρυφερότητα και έντονη διάθεση αισιοδοξίας τις απόκρυφες ανθρώπινες αντιδράσεις απέναντι σ' αυτό το απάνθρωπο σκηνικό. 

Το πρώτο μέρος του έργου καλύπτεται από το τραγούδι-σουίτα "Είμαι καλά", μοιρασμένο σε πέντε μέρη, όπου ακούγεται και η φωνή του ίδιου του ποιητή που απαγγέλλει στίχους του, ενώ τα μελοποιημένα μέρη ερμηνεύει ο Χρήστος Στυλιανέας συνοδευόμενος από χορωδία. 

Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει πέντε καλογραμμένα λαϊκά τραγούδια με κορυφαίο το θαυμάσιο "Οι κερασιές θ' ανθίσουνε και φέτος". Ερμηνεύει μια υπέροχη αλλά τόσο παραγνωρισμένη τραγουδίστρια, η Ισιδώρα Σιδέρη (μετέπειτα σύζυγος του Γιάννη Ζουγανέλλη), ενώ συμμετέχει και η άγνωστη Μάρω Λύτρα (καμία σχέση με τη νεότερη συνονόματή της αοιδό!) ερμηνεύοντας μαζί με τον συνθέτη το χαριτωμένο "Η ταχυδρόμα" που περιγράφει ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο από τη ζωή των ανταρτών.

Σπύρος Σαμοΐλης: Βάστα καρδιά (1974)

Μιας και σήμερα έχουμε τη ...μεγάλη επέτειο της Επαναστάσεως, όχι του '21, αλλά της 21ης Απριλίου (αυτής μωρέ με το πουλί που αναδύεται μέσα από τις φλόγες!!!), σκέφτηκα να σας παρουσιάσω τη δουλειά ενός συνθέτη που ξεκίνησε τη μουσική του περιπέτεια στα τελευταία χρόνια της δικτατορίας κι αμέσως με τη Μεταπολίτευση μπήκε δυναμικά στη δισκογραφία με έργα πολιτικού προσανατολισμού.

Μιλώ για τον κερκυραίο συνθέτη Σπύρο Σαμοΐλη (γενν. 1947) που αποτελεί μία από τις χαρακτηριστικότερες μεταθεοδωρακικές μεταλλάξεις του πολιτικού τραγουδιού στα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Στη διάρκεια της δεκαετίας του '70 μας έδωσε τους τρεις από τους τέσσερις συνολικά κύκλους τραγουδιών του ("Βάστα καρδιά", "Κραυγή στα πέρατα", "Οι γειτονιές του κόσμου"), για να ολοκληρώσει το 1985 με τις "Λαϊκές εικόνες". Στη συνέχεια περιορίστηκε σε σποραδικές μόνο επανεμφανίσεις με σκόρπια τραγούδια ασχολούμενος κυρίως με το θέατρο, αλλά και την αγιογραφία, ενώ επί σειρά ετών πραγματοποίησε εκατοντάδες συναυλίες. Πληροφορίες μιλούν για περισσότερες από 2000 συναυλίες σε μια δεκαετία (1977-1987)!

Με υλικό λοιπόν γραμμένο επί επταετίας ηχογράφησε το 1974 τον πρώτο προσωπικό του δίσκο με τίτλο "Βάστα καρδιά" παρμένο από το ομώνυμο ποίημα του Κώστα Βάρναλη, το οποίο μελοποιημένο περιέχεται στο δίσκο. Τα υπόλοιπα τραγούδια βασίζονται σε λαϊκά ποιήματα του επίσης κερκυραίου Νίκου Πανδή, ξάδερφου του σπουδαίου τραγουδιστή Πέτρου Πανδή, τα οποία περιέχουν αναφορές στην ταραγμένη πολιτική κατάσταση που είχε προηγηθεί. Το όμορφο "Χτυπάνε σήμαντρα" έχει στίχους του Σαράντη Αλιβιζάτου στην πρώτη του (νομίζω) δισκογραφική εμφάνιση. 

Όλα τα τραγούδια έχουν λαϊκό χρώμα με μια ροπή προς τον εμβατηριακό ρυθμό, πράγμα που υποβάλλεται και από το περιεχόμενο των στίχων, αλλά και από την περιρρέουσα αισθητική του κυρίαρχου πολιτικού τραγουδιού. Πάντως ο Σαμοΐλης δίνει μ' αυτή την πρώτη του δουλειά μερικά πολύ καλά δείγματα λαϊκής γραφής, όπως με τα τραγούδια "Σου το 'λεγα" και "Στο χέρι ένα γαρούφαλο". 

Την ερμηνεία των τραγουδιών μοιράζονται ο θεοδωρακικός Πέτρος Πανδής και η νεοφώτιστη του χώρου Ελένη Βιτάλη. Το έξοχο χαρακτικό του εξωφύλλου είναι του Α. Τάσσου.

Ανακρέων Παπαγεωργίου: Άσπρη γραμμή (1992)

Ο Ανακρέων Παπαγεωργίου, αδελφός του ποιητή Κώστα Παπαγεωργίου, αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση αφανούς δημιουργού με πολύχρονη διαδρομή και πολύπλευρη δραστηριότητα στα μουσικά μας πράγματα και με σημαντική θητεία στο χώρο του θεάτρου, αλλά και του Τρίτου Προγράμματος. 

Η δισκογραφική του παρουσία ωστόσο είναι πενιχρή, καθώς περιορίζεται σε απλές συμμετοχές στους δίσκους "Χρυσός Δίσκος 1974" (1974) με το τραγούδι "Σαράντα παλικάρια" που ερμήνευσε η Τάνια Τσανακλίδου, και "14 Νέα Τραγούδια" (1983) που παρουσίασε το 8ο Φεστιβάλ ΚΝΕ Οδηγητή με το τραγούδι "Πυρετός" σε ποίηση Νικηφόρου Βρεττάκου που ερμήνευσε η Αιμιλία Σαρρή, καθώς και κάποιες μικρές ακόμη σκόρπιες συμμετοχές, ενώ έχει παρουσιάσει έναν μόλις ολοκληρωμένο δίσκο.

Ωστόσο ο συνθέτης έχει τη δική του ιστορία, για να παραφράσω τον εμβληματικό στίχο της Κωστούλας Μητροπούλου. Και δεν ανέφερα τυχαία το όνομα της γνωστής θετρικής συγγραφέως και στιχουργού, αφού δίπλα της έκανε τα πρώτα μουσικά του βήματα ο Παπαγεωργίου, μιας και ήταν αυτός που μελοποίησε τα δεκατρία ποιήματα που συνοδεύουν το περίφημο "Χρονικό των τριών ημερών", το συγκλονιστικό εκείνο αφήγημά της Μητροπούλου για την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973. Τα τραγούδια αυτά κυκλοφορούσαν πρόχειρα ηχογραφημένα σε κασέτες από χέρι σε χέρι και τραγουδιούνταν στις αντιδικτατορικές δραστηριότητες της νεολαίας, ακούστηκαν ίσως και σε κάποιες συναυλίες στη μεταπολίτευση, όπως και στην τηλεόραση με ερμηνεύτρια την Έλενα Ναθαναήλ, αλλά ποτέ δεν ηχογραφήθηκαν κανονικά, για να εκδοθούν σε δίσκο, με εξαίρεση ένα μόνο τραγούδι.

Κι έτσι φτάνουμε πια στα 1992, τη χρονιά που αξιώθηκε ο συνθέτης τη μοναδική ολοκληρωμένη του δουλειά σε δίσκο μακράς διαρκείας. Τίτλος του δίσκου: "Άσπρη γραμμή". Περιλαμβάνει δεκατρία τραγούδια, όλα σε στίχους της Κωστούλας Μητροπούλου. Καλογραμμένα τραγούδια σε ύφος μπαλάντας με μικρές ροκ εκτροπές. Οι στίχοι αποπνέουν εκείνο το παλιό αγωνιστικό και καταγγελτικό κλίμα και ίσως ηχούν κάπως παράταιροι για την εποχή που κυκλοφόρησαν τα τραγούδια, πράγμα που εξηγεί εν πολλοίς και την εμπορική τους ατυχία. 

Μονή Βατοπαιδίου: Άγιον Πάσχα (2000)

Ο τελευταίος δίσκος στη σειρά των ψηφιακών ηχογραφημάτων για τη Μεγάλη Εβδομάδα από την Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους είναι αφιερωμένος στη μεγάλη εορτή του Πάσχα κι έχει τίτλο: Άγιον Πάσχα - Εκ της ακολουθίας της Αναστάσεως.

Ο δίσκος ξεκινά με το εμβληματικό απολυτίκιο του Πάσχα "Χριστός Ανέστη", συνεχίζει με εννέα Ωδές του Κανόνος μετά Καταβασίας και κλείνει με δοξαστικούς αναστάσιμους ύμνους.

Όπως μας πληροφορεί ο επιμελητής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης που φρόντισε όλη την έκδοση Νίκος Διονυσόπουλος, αντίθετα με τη συνήθεια να ψάλλονται οι αναστάσιμοι ύμνοι τα μεσάνυχτα του Μεγάλου Σαββάτου, σε πολλά μοναστήρια και οπωσδήποτε στα αγιορείτικα η αναστάσιμη λειτουργία διαρκεί όλη τη νύχτα ("παννυχίς") και νωρίς στον όρθρο της Κυριακής του Πάσχα ολοκληρώνεται η Ανάσταση.

Ψάλλει χορός Βατοπαιδινών Πατέρων και η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στο φυσικό χώρο της Μονής εξασφαλίζοντας μοναδική αυθεντικότητα και ατμόσφαιρα απόλυτης κατάνυξης.

Ιερά Μονή Βατοπαιδίου: Ύμνοι του Μ. Σαββάτου (2000)

Στην Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους λειτουργεί το σημαντικό Μουσικοδιδασκαλείον, όπου καλλιεργείται συστηματικά η μουσική κατάρτιση των μοναχών με επίκεντρο την ψαλτική παράδοση, ενώ διαθέτει πλουσιότατο αρχείο χειρογράφων, βιβλίων και ηχογραφημάτων που καταγράφηκαν κατά καιρούς.

Αξιοποιώντας την πολύτιμη αυτή μουσική παράδοση οι δραστήριες Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, γνωστές και για την έξοχη σειρά μουσικών εκδόσεων για το παραδοσιακό μας τραγούδι, υπό την επιμέλεια του μουσικολόγου Νίκου Διονυσόπουλου ανέλαβαν την πρωτοβουλία να εκδώσουν μια σειρά ψηφιακών δίσκων που καλύπτουν κάθε μέρα ξεχωριστά της Μεγάλης Εβδομάδας με κλασικές συνθέσεις ύμνων και ψαλμών μεγάλων βυζαντινών και μεταβυζαντινών μελοποιών πάνω στο θέμα του Θείου Πάθους και της Ανάστασης.

Ο δίσκος που είναι αφιερωμένος στο Μέγα Σάββατον περιλαμβάνει ψαλμούς και ύμνους των "Εγκωμίων" και του "Επιταφίου", γιατί σύμφωνα με την αγιορείτικη παράδοση η ακολουθία του Επιταφίου ολοκληρώνεται τις πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου.

Όλες οι ηχογραφήσεις πραγματοποιήθηκαν επί τόπου στο φυσικό εκκλησιαστικό περιβάλλον από μοναχούς της Μονής μέσα σε μια απολύτως κατανυκτική και συγκινητική ατμόσφαιρα.

Αρχείο Σίμωνα Καρά: Βυζαντινοί ύμνοι του Επιταφίου και του Πάσχα (1976)

Επιστρέφουμε για λίγο στο ιστορικό αρχείο του μεγάλου μουσικού ερευνητή της ελληνικής παράδοσης Σίμωνα Καρά (1905-1999), για να σταθούμε σε ένα δίσκο με υλικό επίκαιρο των ημερών της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα, που εκδόθηκε το 1976 από το Σύλλογο προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής. Ο δίσκος φέρει τον αριθμό 12 στην αναλογική έκδοση και 10 στη νεότερη ψηφιακή επανέκδοση της σειράς.

Ο δίσκος είναι μοιρασμένος σε δύο επιμέρους ενότητες. Η πρώτη είναι αφιερωμένη στην ημέρα της Μεγάλης Παρασκευής, δηλαδή στην ημέρα του Επιταφίου, όταν ακούγεται μεταξύ άλλων και ο εμβληματικός εκκλησιαστικός ύμνος "Η ζωή εν τάφω". Το δεύτερο μέρος αφιερώνεται στην Ανάσταση και το μέγα Πάσχα με υπέροχους ύμνους, όπως το "Δεύτε λάβετε φως" και φυσικά τον λαμπρό πανηγυρικό ύμνο "Χριστός Ανέστη".

Ψάλλει ο ίδιος ο Σίμων Καράς συνοδευόμενος από την εκκλησιαστική χορωδία του Συλλόγου προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής, μέλη της οποίας είναι οι: Λυκούργος Αγγελόπουλος, Νικόλαος Γαΐτης, Χαράλαμπος Γιαννόπουλος, Κωνσταντίνος Κουταλιάγκας και Λεωνίδας Λιούμης.

Θυμίζω ότι στον Δισκοβόλο φιλοξενείται ακόμη ένας δίσκος από το αρχείο του Σίμωνα Καρά με υλικό αφιερωμένο στη Μ. Εβδομάδα και ειδικότερα με τον μεγάλο χριστιανικό ύμνο της Ακολουθίας του Ακάθιστου Ύμνου.

Δυο τραγούδια του Νίκου Γκάτσου για τη Μεγάλη Εβδομάδα

Έχοντας ήδη ολοκληρώσει το μεγάλο μας αφιέρωμα στην ιστορική και μακροχρόνια συνεργασία του Μάνου Χατζιδάκι με τον Νίκο Γκάτσο σκέφτηκα ότι θα ήταν ταιριαστός επίλογος τούτη τη μεγαλοβδομαδιάτικη βραδιά για τον κορυφαίο ποιητή και στιχουργό ένα μουσικό βιντεάκι που είχα φτιάξει πέρσι και το παρουσίασα στο Youtube.

Ο Νίκος Γκάτσος έχει εμπνευστεί από το πνεύμα και το κλίμα της Μεγάλης Εβδομάδας και μας έχει αφήσει έναν μάλλον άγνωστο στον πολύ κόσμο κύκλο έξι ποιημάτων με γενικό τίτλο "Μέρες Επιταφίου", ένα ποίημα για κάθε μέρα από τη Μεγάλη Δευτέρα ως το Μεγάλο Σάββατο. Τα ποιήματα αυτά είναι έμμετρα και έτοιμα να γίνουν τραγούδια*!
Ένα από αυτά λοιπόν, το ποίημα της Μεγάλης Πέμπτης, μελοποιήθηκε από τον Χρήστο Τσιαμούλη και τραγουδήθηκε εξαίσια από τον Αλκίνοο Ιωαννίδη για το δίσκο "Δωδεκάορτο" (2007).

Πρέπει ωστόσο να θυμίσω ότι πολύ νωρίτερα, το 1974, ο Σταύρος Ξαρχάκος είχε περιλάβει στον σπουδαίο δίσκο του "Νυν και αεί" το τραγούδι "Μεγάλη Παρασκευή" σε στίχους του Γκάτσου με ερμηνεύτρια τη Βίκυ Μοσχολιού, με τη διαφορά ότι οι στίχοι εκείνου του τραγουδιού δεν προέρχονται από τον κύκλο "Μέρες Επιταφίου", αλλά είναι τελείως διαφορετικοί. 

Πάντως και τα δυο αυτά τρυφερά και βαθύτατα λυρικά τραγούδια είναι πανέμορφα με κατανυκτική μελωδική λιτότητα που συγκινούν βαθιά και εναρμονίζονται ιδανικά με το πνεύμα των ημερών.

* Διαβάστε το πολύ χρήσιμο σχόλιο του φίλου Χρόνη...

Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Αμοργός (2005)

Η "Αμοργός" του Νίκου Γκάτσου, η μοναδική ολοκληρωμένη ποιητική του σύνθεση, που εκδόθηκε το 1943, στα μαύρα χρόνια της Κατοχής (χρονιά του θανάτου του Κωστή Παλαμά), είναι ένα έργο ορόσημο για τη νεότερη λογοτεχνία μας, από τις ακρώρειες της γενιάς του '30, μια βραχονησίδα στο πέλαγος του σύγχρονου πολιτισμού μας κι ένα έργο που όμοιό του δεν ξαναβγήκε και μάλλον δεν πρόκειται να ξαναβγεί. Αγνοημένη για πολλά χρόνια κάποια στιγμή αναγνωρίστηκε η ξεχωριστή της ομορφιά, αλλά και η πρωτοποριακή της ποιητική γραφή που συνδυάζει εντελώς απροσδόκητα τη δημοτική παράδοση με την υπερρεαλιστική γλώσσα και εικονογραφία.
Ο ίδιος ο Γκάτσος δε θέλησε να δώσει καμία συνέχεια σ' αυτόν το δρόμο και - με λιγοστές μόνο παρεκκλίσεις - στράφηκε σ' ένα δρόμο διαμετρικά αντίθετο αφιερώνοντας το τεράστιο πνευματικό του οπλοστάσιο στη μετάφραση ξένων κλασικών έργων, αλλά κυρίως στο έντεχνο τραγούδι με τα γνωστά μεγαλειώδη αποτελέσματα.

Ο μεγάλος συνοδοιπόρος του Μάνος Χατζιδάκις είχε πάντα στο βάθος του μυαλού του το αριστουργηματικό αυτό ποίημα και εν είδει έμμονης ιδέας ανέτρεχε συνεχώς σ' αυτό πασχίζοντας να το υποτάξει στους δρόμους της μουσικής γραφής, πράγμα που φαίνεται πως δεν ήταν καθόλου εύκολο, έτσι που τελικά η σχέση αυτή να καταλήξει σε σχέση ζωής και η "Αμοργός" να μετατραπεί για τον συνθέτη σε βασανιστικό νόστο για την προσωπική του Ιθάκη. 

Μια πρώτη απόπειρα έγινε στις αρχές του '60 και κατέληξε σε μερικά τραγούδια και κάποιες μελωδίες που ενσωματώθηκαν στον κινηματογραφικό δίσκο "Ελλάς, η χώρα των ονείρων" (1960). Πιο αποφασιστικά επανήλθε στο έργο το 1972 ευρισκόμενος ακόμη στην Αμερική, οπότε και ολόκλήρωσε έναν μικρό κύκλο έξι τραγουδιών που τα προόριζε για τις φωνές της Φλέρυς Νταντωνάκη και του Σπύρου Σακκά. Τελικά τα έξι αυτά τραγούδια παρουσιάστηκαν ζωντανά το καλοκαίρι του 1981 στις εκδηλώσεις του Μουσικού Αυγουστου στο Ηράκλειο της Κρήτης με ερμηνευτή τον Σπύρο Σακκά και τον ίδιο να προλογίζει το έργο και να συνοδεύει στο πιάνο. Η τελευταία φορά που έσκυψε ξανά στο έργο ήταν στο διάστημα 1986-87 προσθέτοντας μερικά ακόμη τραγούδια και κάποια ορχηστρικά θέματα, ενώ επεξεργάστηκε εκ νέου το παλιότερο υλικό.

Κάπου εκεί εκεί σταματά οριστικά την ενασχόληση με το έργο αφήνοντάς το έτσι ημιτελές σε μορφή σχεδιασμάτων, πράγμα που εύλογα μας παραπέμπει στους "Ελεύθερους Πολιορκημένους" του εθνικού μας ποιητή, έργο επίσης ημιτελές, αν και έργο ζωής για κείνον, όπως και για τον Χατζιδάκι η "Αμοργός"!

Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Αντικατοπτρισμοί (1993)

Τα “Reflections” με την φόρτιση των Ελληνικών στίχων του Γκάτσου έγιναν σαν τα πολλά πρόσωπα μιας γυναίκας. Μιας γυναίκας που θα μπορούσε να είναι κι ένας νέος άντρας μέσα στην επαναστατημένη ατμόσφαιρα αμφισβήτησης που χαρακτήριζε τη Νέα Υόρκη του '68. Έγιναν οι αντικατοπτρισμοί της πόλης και των νέων ανθρώπων της και απαιτούσαν πολυεδρική ερμηνεία γυναίκας με διαφορετικές φωνές, με αντιδράσεις, με όψεις σπασμένες μέσα σε κρύσταλλα. Η Αλίκη Καγιαλόγλου φανερώνεται άξια ερμηνεύτρια, παίζοντας και μεταπηδώντας από το ύφος της Γκρέτα Γκάρμπο στην πληθωρικότητα της Μανιάνι ή την τραγική έξαρση της Κατίνας Παξινού. Με την ερμηνεία της το έργο αποκαλύπτεται. Κι έτσι με την απόσταση του χρόνου και με την ωριμότητα της ερμηνείας φανερώθηκαν ξανά οι "Αντικατοπτρισμοί" στην Αθήνα του ’93.

Με τα λόγια αυτά μας συστήνει τον τελευταίο του εν ζωή κύκλο τραγουδιών ο Μάνος Χατζιδάκις με τίτλο "Αντικατοπτρισμοί". Τυπικά πρόκειται για την ελληνοποίηση του αρχικά αγγλόφωνου δίσκου "Reflections" που γράφτηκε το 1968 και κυκλοφόρησε το 1970 στην Αμερική με το νεανικό συγκρότημα New York Rock & Roll Ensemble, ένα έργο που ανήκε στην τότε μουσική πρωτοπορία σε μια περίοδο μαζικών εξεγέρσεων της αμερικανικής νεολαίας. 

Ο Νίκος Γκάτσος ανέλαβε να μεταφέρει τα τραγούδια στην ελληνική γλώσσα παίρνοντας μικρές μόνο αφορμές από τους ξενόγλωσσους στίχους, αλλά ουσιαστικά αναδημιουργώντας τα τραγούδια εξ αρχής. Μάλιστα έγραψε στίχους ακόμη και για τα δυο οργανικά μέρη του έργου ("Dance of the Dogs", "The Three Answers"). Το τραγούδι "The Day" το είχαμε ήδη ακούσει στην ελληνική απόδοση του Γκάτσου με τον τίτλο "Χελιδόνι στο κλουβί" στο δίσκο "Επιστροφή" (1970), αλλά εδώ το ακούμε με ελαφρώς αλλαγμένους στίχους και νέο τίτλο "Πού το πήγαν το παιδί". Και βέβαια το αριστουργηματικό "Noble Dame" έγινε η χιλιοτραγουδισμένη "Περιμπανού" που σ' αυτή τη μορφή την πρωτακούσαμε από τη Δήμητρα Γαλάνη ("Ατέλειωτος δρόμος", 1983) και λίγο αργότερα στη "Ρωμαϊκή Αγορά" (1986). Επίσης η σύντροφός του ποιητή Αγαθή Δημητρούκα έχει μια μικρή, αλλά ουσιαστική συμμετοχή στο δίσκο συνεισφέροντας τους στίχους της συγκινητικής "Προσευχής του ακροβάτη".

Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Οι μύθοι μιας γυναίκας (1988)

Η Νάνα Μούσχουρη δε χρειάζεται τις δικές μου συστάσεις φυσικά! Και βέβαια είναι πασίγνωστοι οι στενοί της δεσμοί με τον Μάνο Χατζιδάκι στο ξεκίνημά της (1958-1962), δεσμοί μάλιστα που δεν αποκόπηκαν και στα κατοπινά χρόνια της διασημότητάς της, αφού κατά καιρούς συνέχισαν οι δυο τους να έχουν δισκογραφικές συναντήσεις, όπως το 1972 με το δίσκο "Σπίτι μου, σπιτάκι μου", ο οποίος - σημειωτέον - αποτελεί και τον πρώτο "προσωπικό" δίσκο Έλληνα στιχουργού με σύμπραξη πολλών συνθετών κι αυτός δεν είναι άλλος από τον Νίκο Γκάτσο! Βεβαίως είναι επίσης γνωστό ότι κάποια στιγμή ο μεγάλος συνθέτης αποκήρυξε τη σχέση του μαζί της και καταφέρθηκε με πολύ σκληρούς χαρακτηρισμούς απέναντι στη διάσημη αοιδό, της οποίας άλλωστε κάποιες δημόσιες τοποθετήσεις ομολογουμένως προκαλούν μια δυσφορία, έτσι που να δικαιώνουν και με το παραπάνω τη διορατική ευθυκρισία του Μάνου Χατζιδάκι!

Από την άλλη όμως, για να είμαστε δίκαιοι, δεν μπορούμε ν' αρνηθούμε τις μοναδικές ερμηνευτικές ικανότητες της Νάνας Μούσχουρη και το υπέροχο φωνητικό της ηχόχρωμα, τουλάχιστον στα νεανικά της χρόνια. Αυτό προφανώς το εκτιμούσε κι ο συνθέτης και γιαυτό φρόντισε να κλείσει ουσιαστικά την καριέρα του ως συνθέτης τραγουδιών με τη δική της φωνή στον κύκλο "Οι μύθοι μιας γυναίκας", έργο 47, ερμηνευμένο εξολοκλήρου από τη Νάνα Μούσχουρη. Και λέω "να κλείσει", γιατί μετά το δίσκο αυτό ο Μάνος μας έδωσε μόνο την ελληνική εκδοχή των "Αντικατοπτρισμών", που όμως δεν περιλαμβάνει πρωτότυπες συνθέσεις, και τα "Τραγούδια της αμαρτίας" που ωστόσο γράφτηκαν αρκετά νωρίτερα. Εξαιρείται φυσικά η μεταθανάτια έκδοση της ολοκληρωμένης "Αμοργού" που είναι έργο μακροχρόνιας και δύσκολης κυοφορίας.

Ο συγκεκριμένος λοιπόν κύκλος περιλαμβάνει  δώδεκα θαυμάσιες "έντεχνες" μπαλάντες σε ποιητικούς στίχους του Νίκου Γκάτσου και (σε ένα τραγούδι) της Αγαθής Δημητρούκα. Ο τίτλος του έργου υποδεικνύει και τον διακριτικό θεματικό άξονα που ενοποιεί εν πολλοίς τη σειρά αυτή των τραγουδιών. Η ποιητική ματιά του μεγάλου στιχουργού διατρέχει χωροχρονικά το πεδίο της γυναικείας παρουσίας και φωτίζει επιλεγμένα πρόσωπα που ο χρόνος τα έχει αναγάγει στο επίπεδο του συμβόλου, θετικά ή αρνητικά. Το τελευταίο μέρος του έργου περιλαμβάνει ένα μικρό αφιέρωμα σε τέσσερις επώνυμες μυθικές μορφές του 20ου αιώνα, τον ποιητή F. G. Lorca, τον προπολεμικό κινηματογραφικό συνθέτη Maurice Jaubert, τη θρυλική Αιγύπτια τραγουδίστρια Ουμ Καλσούμ (την οποία θαύμαζε βαθιά ο Μάνος Χατζιδάκις) και τη διάσημη τυχοδιώκτρια Alma Mahler, σύζυγο του Gustav Mahler και άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων της εποχής της.

Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Σκοτεινή Μητέρα (1986)

Σχεδόν ταυτόχρονα με την πρώτη έκδοση του "Χειμωνιάτικου ήλιου" (1986) κυκλοφόρησε ακόμη ένας κύκλος τραγουδιών του Μάνου Χατζιδάκι σε στίχους του Νίκου Γκάτσου. Τίτλος του: "Σκοτεινή μητέρα", έργο 45. Εκδόθηκε αρχικά από τον Σείριο και διανεμήθηκε μέσω της μεγάλης εταιρίας Minos-EMI. Αποκλειστκή ερμηνεύτρια η Μαρία Φαραντούρη.

Η ξεχωριστή εκτίμηση που έτρεφε ο Μάνος Χατζιδάκις για τις ερμηνευτικές ικανότητες της Μαρίας Φαραντούρη εκφράστηκε με πάμπολλες  συνεργασίες τους, αρχής γενομένης με τα "Παράλογα" (1976) και στη συνέχεια με την "Εποχή της Μελισσάνθης" (1980) και τη "Ρωμαϊκή Αγορά" (1986) που ηχογραφήθηκε την ίδια χρονιά με  τη "Σκοτεινή Μητέρα".

Ο συγκεκριμένος κύκλος περιλαμβάνει δώδεκα μπαλάντες με τα γνωστά χαρακτηριστικά της εκλεκτής τέχνης των δύο διαχρονικών συνεργατών. Η στιχουργική του Γκάτσου, πάντα εμπνευσμένη και περίτεχνα δουλεμένη, χαρακτηρίζεται από έκδηλα απαισιόδοξη οπτική κι επίμονη χρήση του δεύτερου προσώπου που προσδίδει στα τραγούδια την αμεσότητα της προσωπικής συνομιλίας και της δραματικής ψευδαίσθησης. Το θεματικό κέντρο της έμπνευσής του είναι η "γυναίκα" στις πολλαπλές της μεταμορφώσεις: μητέρα, φίλη, ερωμένη κι εν τέλει η ίδια η ζωή. Ο συνθέτης δείχνει μεγάλη οικειότητα με το ποιητικό σώμα, οι μελωδίες του είναι αυθόρμητες, άμεσες κι εύκολες από το πρώτο κιόλας άκουσμα. Κορυφαία ίσως στιγμή η a capella "Πλατυτέρα των ουρανών".

Ο δίσκος έχει μια ιδιαιτερότητα στο ενορχηστρωτικό του μέρος με την παντελή απουσία του μπουζουκιού, καθώς εδώ η παρουσία του Νίκου Αντύπα και του Γιάννη Σπάθα στην ορχήστρα διαμορφώνουν έναν ήχο έντονα ηλεκτρικό και ξερό που δεν έχουμε συνηθίσει στα τραγούδια του Χατζιδάκι, αν και υπογράφει ο ίδιος την ενορχήστρωση. Ενδιαφέρον πείραμα, αν και προσωπικά θα προτιμούσα ένα πιο συμβατικό ορχηστρικό υπόστρωμα για τις συγκεκριμένες μελωδίες.

Επισημαίνω, τέλος, ότι το εξώφυλλο κοσμείται με ένα από τα όμορφα κολλάζ που φιλοτέχνησε ο μεγάλος ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, στενός φίλος και των δύο δημιουργών του δίσκου.

Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Χειμωνιάτικος ήλιος (1986/87)

Μετά τα "Παράλογα" και την "Αθανασία" (1986) ακολουθεί 10/χρονη διακοπή της στενής δισκογραφικής συνεργασίας του Μάνου Χατζιδάκι και του Νίκου Γκάτσου με μια μικρή απλώς συνάντηση ενδιάμεσα στο δίσκο "Πορνογραφία" (1982), όπου ο Γκάτσος έγραψε δυο τραγούδια ("Η Παναγία των Πατησίων", "Έλα σε μένα"). Θα τους ξαναβρούμε και πάλι ετοιμοπόλεμους και ακμαίους στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του '80 με τριπλή μάλιστα δισκογραφική κατάθεση κατά το διάστημα 1986-1988.

Πρώτος στη σειρά αυτής της τριλογίας ο κύκλος τραγουδιών "Χειμωνιάτικος ήλιος", έργο 44, που κυκλοφόρησε το 1986, αλλά είχε γραφτεί το 1983. Ο δίσκος αυτός έχει μια εντελώς ασυνήθιστη πρωτοτυπία: Ηχογραφήθηκε δυο φορές και μάλιστα με τον ίδιο τραγουδιστή, τον Μανώλη Μητσιά! Η πρώτη έκδοση του 1986 αποσύρθηκε σχεδόν αμέσως μετά την κυκλοφορία της, γιατί ο συνθέτης διαπίστωσε ότι η ενορχήστρωση δεν είχε δουλευτεί ολοκληρωμένα, ενώ είδε και μια φωνητική αστάθεια στην ερμηνεία. Δεν κάνουν εύκολα οι εταιρίες τέτοια χατίρια, αλλά στην περίπτωση αυτή δεν πρόβαλε καμία αντίρρηση στον μεγάλο συνθέτη κι έτσι λίγους μήνες αργότερα κυκλοφόρησε η δεύτερη εγγραφή του έργου στην οριστική του πλέον μορφή! Στο ένθετο βιβλιαράκι πάντως της δεύτερης έκδοσης ο συνθέτης φροντίζει να δώσει τις αναγκαίες εξηγήσεις:

«Ζήτησα από την εταιρεία Μ. Μάτσας να επαναλάβω την ηχογράφηση του Χειμωνιάτικου ήλιου και να ξανα- κυκλοφορήσει ο δίσκος με άλλο εξώφυλλο και την καινούργια ηχογράφηση. Η εταιρία το δέχτηκε και την ευχαριστώ. Οι λόγοι, απόλυτα καλλιτεχνικοί, μ’ οδήγησαν ύστερα από τις καλοκαιρινές συναυλίες να αναθεωρήσω την ερμηνεία και την ενορχήστρωση των τραγουδιών. Νομίζω πως μ’ αυτή την έκδοση σας δίνω το έργο, έτσι όπως ακριβώς το συνέλαβα ως συνθέτης. Βλέπετε, έκανα κι εγώ σχεδόν ένα χρόνο για ν’ αντιληφθώ τι πα να πει Χειμωνιάτικος ήλιος. Εσείς μπορείτε να τ’ ανακαλύψετε σε δύο, σε τρία ή και σε περισσότερα χρόνια. Θα σας περιμένω!»

Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Τα παράλογα (1976)

Την ίδια χρονιά που εκδόθηκε από την Columbia η "Αθανασία", κυκλοφόρησε και ο κύκλος τραγουδιών "Τα παράλογα", ένα έργο που δίχως δεύτερη σκέψη τοποθετείται στις κορυφαίες κατακτήσεις της ελληνικής δισκογραφίας και στην πρώτη πεντάδα των έργων του Μάνου Χατζιδάκι, μαζί με τους "Όρνιθες", τον "Μεγάλο Ερωτικό", το "Χαμόγελο της Τζοκόντας" και τη "Μυθολογία". 

Το έργο φέρει τον αριθμό καταλόγου 32 στην επίσημη εργογραφία του συνθέτη και χαρακτηρίζεται από τον ίδιο ως "Μουσική και τραγούδια της φθοράς και του ονείρου". Εκδόθηκε το 1976 από τη Lyra (Notos), όπου ο Μάνος Χατζιδάκις βρήκε φιλόξενη στέγη αμέσως μετά την επιστροφή του από την Αμερική, καταθέτοντας μερικά από τα πιο ξεχωριστά του έργα, όπως ο "Μεγάλος Ερωτικός" (1972), "Ο οδοιπόρος, το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης" (1974), "Τα πέριξ" (1974), "Sweet Movie" (1974), "Οι γειτονιές του φεγγαριού" 1977), "Χωρίον ο Πόθος" (1977), "Για την Ελένη" (1978) και "Η εποχή της Μελισσάνθης" (1980).

Με "Τα παράλογα" ο συνθέτης συνεχίζει την "έντεχνη" μουσική του αναζήτηση στους δρόμους που ξεκίνησε με τον "Μεγάλο Ερωτικό" πατώντας πάνω στη στέρεη ποιητική γραφή του Νίκου Γκάτσου που εδώ βρίσκεται σε κατάσταση οιστρηλατημένης έμπνευσης με στίχους υψηλών ποιητικών πτήσεων σε ετερόκλητα πεδία ιστορικής και ψυχικής αναδίφησης, με αναφορές στα γερμανικά πρότυπα ενός Μπρεχτ, αλλά και στις αντίστοιχες μουσικές κατακτήσεις ενός Κουρτ Βάιλ ή ενός Χανς Άισλερ. Άλλωστε ο δίσκος περιλαμβάνει κι ένα αυθεντικό ποιητικό κατάλοιπο της νεανικής δραστηριότητας του Γκάτσου, το "Ιππότης και ο θάνατος", γραμμένο στα χρόνια της γερμανικής κατοχής με καταγγελτική διάθεση για τη χιτλερική παράνοια, στο περιθώριο της "Αμοργού", μαζί με την οποία εκδόθηκε αργότερα σε βιβλίο.

Το έργο δομείται σε εναλλαγή τραγουδιστικών και οργανικών μερών, για να καταλήξει σε ένα μακροσκελές πεζοτράγουδο θεατρικού μονολόγου ιστορικής αφήγησης με επιτηδευμένη καθαρεύουσα που διαμορφώνει εμφανώς μια ευφυέστατη παρωδία με το χαρακτηριστικό τίτλο "Ελλαδογραφία" και με την απολύτως αντιτραγουδιστική ερμηνεία του Μίκη Θεοδωράκη εν είδει εκφοράς ευαγγελικού κειμένου με τη συμμετοχή μικρών παρέμβλητων χορωδιακών.

Για την ερμηνεία αυτού του "παράλογου" υλικού ο συνθέτης διάλεξε έναν εντυπωσιακά ετερόκλητο μουσικό θίασο! Βασική ερμηνεύτρια η στιβαρή Μαρία Φαραντούρη, η οποία εγκαινιάζει έτσι επίσημα την παρασπονδία της από τη στενή συμπόρευσή της με τον Μίκη, μια παρασπονδία ωστόσο άκρως δημιουργική και με πολύ σπουδαία συνέχεια τα κατοπινά χρόνια. Εδώ ο Χατζιδάκις αξιοποιεί στο έπακρο τις μεγάλες ερμηνευτικές της δυνατότητες, οι οποίες πράγματι φτάνουν σε ζηλευτά επίπεδα με αριστουργηματικά τραγούδια, όπως "Ο εφιάλτης της Περσεφόνης" ή "Οι χρησμοί της Σίβυλλας". Δίπλα της ο Μελίνα Μερκούρη στην πανέξυπνη σάτιρα "Η προσευχή της παρθένου" και δίπλα στη Μελίνα ο Διονύσης Σαββόπουλος ερμηνεύοντας μαζί της το ακραία σουρρεαλιστικό "Άλογο του Ομέρ Βρυώνη"! Τέλος, ο νεαρότατος νεοφώτιστος του μουσικού χώρου Ηλίας Λιούγκος ερμηνεύει το υψηλών ερμηνευτικών απαιτήσεων μελοποιημένο ποίημα "Ο ιππότης και ο θάνατος". Και φυσικά ο Μίκης που προαναφέραμε.

Γιώργος Κουρουπός & Περικλής Κοροβέσης: Η συνέλευση των ζώων (1983)

Ας ανοίξουμε μια σύντομη ποαρένθεση στην παρουσίαση της δισκογραφίας του Μάνου Χατζιδάκι και του Νίκου Γκάτσου, για να αποχαιρετήσουμε έναν αξιόλογο πνευματικό άνθρωπο που έφυγε σήμερα από τη ζωή: Τον Περικλή Κοροβέση (1941-2020), συγγραφέα, δημοσιογράφο πολιτικό ακτιβιστή της αριστεράς χωρίς ωστόσο σταθερούς κομματικούς δεσμούς, με σημαντικές θεατρικές σπουδές δίπλα στον μεγάλο θεατράνθρωπο Δημήτρη Ροντήρη, αλλά και σπουδές σημειολογίας στο Παρίσι.

Τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησης και βασανισμού του από το χουντικό καθεστώς κατέγραψε στο πρώτο του βιβλίο με τίτλο "Ανθρωποφύλακες" (1969), για να ακολουθήσουν πολλά άλλα έργα στη συνέχεια που εκτείνονται σε ευρύ πεδίο ενδιαφερόντων (πολιτική, θέατρο, γυναίκα, παιδιά, ποίηση).

Υπηρέτησε κατά καιρούς σε διάφορες δημόσιες θέσεις, όπως στο δήμο της Αθήνας, αλλά και στο ελληνικό κοινοβούλιο, ενώ αρθρογραφούσε επί πολλά χρόνια σε εφημερίδες, όπως η Ελευθεροτυπία και η Εφημερίδα των Συντακτών.

Το 1983 συνεργάστηκε με τον λόγιο συνθέτη Γιώργο Κουρουπό, ο οποίος μελοποίησε το αλληγορικό παιδικό παραμύθι του "Η συνέλευση των ζώων" που εκδόθηκε σε δίσκο από τη CBS, μαζί με έναν μικρό κύκλο παιδικών τραγουδιών του συνθέτη με τίτλο "Έξι τραγούδια για ποντίκια". Και τα δύο έργα αποδίδονται λιτά με πιάνο και φωνή. Αν και σε πρώτο επίπεδο μοιάζει με έναν παιδικό δίσκο, στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα μουσικό έργο υψηλών απαιτήσεων που ανάγει τις ρίζες του στο ιμπρεσιονιστικό ρεύμα των αρχών του 20ου αιώνα (Debussy, Ravel). 

Το έργο ερμηνεύει με εμφανή ενθουσιασμό και μεγάλη ερμηνευτική ευχέρεια ο σημαντικός βαρύτονος Σπύρος Σακκάς, ενώ πιάνο παίζει ο συνθέτης. Τα χαριτωμένα σκίτσα των εξωφύλλων σχεδίασε ο Σπύρος Ορνεράκης.

Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Αθανασία (1976)

Ο λαϊκός κύκλος τραγουδιών "Αθανασία" του Μάνου Χατζιδάκι γράφτηκε το 1975, αλλά κυκλοφόρησε την επόμενη χρονιά, πέντε ολόκληρα χρόνια μετά το δίσκο "Της γης το χρυσάφι" και έξι μετά την "Επιστροφή", των δύο δηλαδή "λαϊκών" δίσκων του συνθέτη, των οποίων μοιάζει σαν φυσική συνέχεια κι έρχεται μετά από μια εξαιρετικά δημιουργική "παρένθεση" με δυο έξοχα έργα ("Ο Μεγάλος Ερωτικός", "Ο οδοιπόρος, το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης") που απογειώνουν τη χατζιδακική τέχνη σε απάτητες κορυφές!

Πέρα από το συγγενικό μουσικό ύφος, υπάρχει και ο Νίκος Γκάτσος που γεφυρώνει στέρεα αυτή τη "λαϊκή τριλογία" με τους εμπνευσμένους στίχους του, αλλά και η Δήμητρα Γαλάνη που συμμετέχει με το ίδιο ακριβώς ποσοστό και στις τρεις αυτές δουλειές πλαισιωμένη από την Γρηγόρη Μπιθικώτση στον πρώτο δίσκο και από τον Μανώλη Μητσιά στους άλλους δύο. 

Κι όμως! Ο συνθέτης διαχώριζε καθαρά την "Αθανασία" που φέρει την επισήμανση ως "έργο 31α" από τους δύο παλιότερους κύκλους, τους οποίους δε θεώρησε άξιους να καταγραφούν στον αριθμημένο κατάλογο των επίσημων συνθέσεών του. Γιατί άραγε; Η μόνη εμφανής διαφορά εντοπίζεται στο ενορχηστρωτικό επίπεδο, όπου λόγω της δικής του απουσίας εκείνα τα χρόνια ανέλαβαν άλλοι αυτή τη δουλειά για τα δύο πρώτα έργα και μάλιστα πολύ σημαντικοί δημιουργοί (Δήμος Μούτσης, Γιάννης Σπανός), οι οποίοι είναι ολοφάνερο ότι σεβάστηκαν το ύφος του συνθέτη και κατέθεσαν εξαιρετικό ενορχηστρωτικό έργο, ενώ η "Αθανασία" έχει ενορχηστρωθεί από τον ίδιο τον Χατζιδάκι. Το ερώτημα παραμένει και προσωπικά δεν μπορώ να κρύψω ότι πάντα θεωρούσα άδικη αυτή τη στάση του συνθέτη. Τέλος πάντων! Δε μας πέφτει δα και λόγος!
Επί της ουσίας τώρα, η "Αθανασία" είναι ένας συναρπαστικός δίσκος με 11 λαϊκότροπα τραγούδια κι ένα εντυπωσιακό εναρκτήριο ορχηστρικό ("Μπαλάντα του Ούρι"), το οποίο αργότερα απέκτησε στίχους κι έγινε κανονικό τραγούδι σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία. Η υπερρεαλιστική καταγωγή του Νίκου Γκάτσου εδώ βρίσκει μια εντυπωσιακή διέξοδο προς τη λαϊκή στιχουργική που χωρίς να απαρνείται τις ποιητικές αξιώσεις καταφέρνει να έχει απόλυτη αμεσότητα. Μικρές πλάγιες αναφορές στα σκοτεινά χρόνια που άφηνε πίσω της η Μεταπολίτευση περνούν μέσα από τους στίχους. Ο συνθέτης δείχνει απόλυτη εξοικείωση με τους λαϊκούς δρόμους και ιδιαίτερα το χασάπικο που κυριαρχεί στη μελοποιητική του γραμμή. Το εμβληματικό "Ο Γιάννης ο φονιάς" είναι ένα τεράστιο τραγούδι, μια ολόκληρη τραγωδία με πολιτικά υπονοούμενα συμπυκνωμένη σε τρία μόλις λεπτά. Η απόλυτη αφαίρεση που αποδεικνύει πειστικότατα πόσο υψηλή τέχνη μπορεί να είναι ένα απλό τραγούδι, όταν βρίσκεται στα χέρια ενός άξιου δημιουργού!

Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Της γης το χρυσάφι (1971)

Ο δίσκος "Της γης το χρυσάφι" με μουσική του Μάνου Χατζιδάκι και στίχους του Νίκου Γκάτσου αποτελεί τη φυσική συνέχεια του δίσκου "Επιστροφή" των δύο δημιουργών που είχε εκδοθεί ένα χρόνο νωρίτερα. Περιλαμβάνει δώδεκα λαϊκά τραγούδια γραμμένα κι αυτά εξ αποστάσεως, αφού και πάλι ο συνθέτης έγραψε τη μουσική ευρισκόμενος ακόμη στην Αμερική πάνω σε στίχους που του έστελνε ο Γκάτσος.

Συγκριτικά πάντως με τα τραγούδια της "Επιστροφής" έχω την προσωπική άποψη ότι εδώ έχουμε πιο καλοδουλεμένο υλικό με πιο στρογγυλεμένες μελωδίες και ρυθμούς και γιαυτό ο δίσκος σημείωσε μεγάλη επιτυχία εγκαινιάζοντας μάλιστα πολύ πετυχημένα τη μακροχρόνια συνοδοιπορία δύο κορυφαίων ερμηνευτών του ελληνικού πενταγράμμου, του Μανώλη Μητσιά και της Δήμητρας Γαλάνη που αποδίδουν υποδειγματικά τα τραγούδια. 

Ο δίσκος ξεκινάει με το "Κυκλαδίτικο", ένα δροσερό και κεφάτο τραγούδι που αναδεικνύει τη μεγάλη ευκολία του στιχουργού να ενσωματώνει σε ελάχιστους στίχους τόσα πολλά πράγματα, όπως εδώ που παρελαύνουν με χαρακτηριστικές εικόνες όλες οι Κυκλάδες! Το εναρκτήριο τραγούδι "Χασάπικο 40" της δεύτερης πλευράς αποτελεί ένα πειστικό δείγμα της ευφυίας του Μάνου Χατζιδάκι. Ο αινιγματικός του τίτλος στην πραγματικότητα αποτελεί επιβεβαίωση της δεδηλωμένης αντίληψης του συνθέτη (πρώτος το είπε ο Stravinsky) ότι "οι μικροί μιμούνται, ενώ οι μεγάλοι κλέβουν"! Γιατί η μελωδική βάση του τραγουδιού είναι "κλεμμένη" από τη Συμφωνία αρ.40 του μεγάλου αυστριακού συνθέτη Wolfgang Amadeus Mozart κι αυτό ακριβώς μας φωνάζει ο Μάνος να καταλάβουμε με τον αριθμό "40" που έβαλε δίπλα στη λέξη "χασάπικο"! Αλλά, αναρωτιέμαι: Πόσοι από μας το είχαμε πάρει χαμπάρι, όταν πρωτακούσαμε το υπέροχο αυτό, ορθόδοξο και ελληνοπρεπέστατο χασάπικο; Θα μου πείτε: Και πόσοι από μας ξέραμε τον Μότσαρτ; Ο Χατζιδάκις τον ήξερε πάντως και φρόντισε να τον ενσωματώσει τόσο περίτεχνα σε ένα λαϊκό τραγούδι που είμαι βέβαιος πως ακούγοντάς το από τη μακρινή χώρα των Μακάρων ο γενναιόδωρος Amadeus θα χαμογελά με ικανοποίηση!

Από τα υπόλοιπα τραγούδια του δίσκου, όλα πανέμορφα, σημειώνω τη "Μικρή Ραλλού" που λίγο αργότερα ερμήνευσε έξοχα και η Φλέρυ Νταντωνάκη στο δίσκο "Οι γειτονιές του φεγγαριού" (1977), ενώ το τραγούδι "Πρωτομηνιά" αποτελεί μεταγγραφή του παλιότερου τραγουδιού "Πάει ο καιρός" που είχε τραγουδήσει για τις 45 στροφές ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης το 1965, μόνο που εδώ τίτλος και στίχοι είναι τελείως διαφορετικοί.

Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Επιστροφή (1970)

Μετά τη "Μυθολογία" (1965) ακολούθησε μια "νεκρή" πενταετία στη συνεργασία του Μάνου Χατζιδάκι με τον Νίκο Γκάτσο, γιατί ο συνθέτης την επόμενη χρονιά αποφάσισε να μετακομίσει στην Αμερική και να εγκατασταθεί στη Νέα Υόρκη, όπου μάλιστα τον βρήκε και η επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος στην Ελλάδα, πράγμα που τον ανάγκασε να παρατείνει την εκεί παραμονή του για αρκετά χρόνια.
Στο διάστημα αυτό βέβαια κάθε άλλο παρά έμεινε αδρανής. Η πρώτη του δουλειά ήταν η προετοιμασία της μουσικοθεατρικής παράστασης "Illya Darling" βασισμένης στο μουσικό υλικό του "Ποτέ την Κυριακή" με σκηνοθέτη πάλι τον Jules Dassin και πρωταγωνίστρια τη Μελίνα Μερκούρη.
Την ίδια εποχή επίσης έγραψε μουσική για διεθνείς κινηματογραφικές παραγωγές, όπως για τις ταινίες "Blue" (1968), "The Heroes" (1969) και "The Martlet's Tale" (1970), ενώ γνωρίστηκε και με το κλασικών αποχρώσεων ροκ συγκρότημα New York Rock & Roll Ensemble, με το οποίο ηχογράφησε το υπέροχο άλμπουμ "Reflections" (1970).
Τότε ήταν που γνωρίστηκε και με τη Φλέρυ Νταντωνάκη εγκαινιάζοντας τη μυθική τους συνεργασία, η οποία ξεκίνησε στη Νέα Υόρκη με πρόχειρες ηχογραφήσεις στο σπίτι του συνθέτη. Μεταξύ αυτών των ηχογραφήσεων ήταν και τα "Λειτουργικά" που όμως εκδόθηκαν πολύ αργότερα, αλλά και μια σημαντική ανέκδοτη εκτέλεση του "Επιτάφιου" του Μίκη Θεοδωράκη.

Το 1970 λοιπόν ο συνθέτης δέχθηκε από την Ελλάδα την πρόταση για έναν "καινούργιο" δίσκο του που θα σηματοδοτούσε την "επιστροφή" του στα πάτρια. Ο παλιός του συνεργάτης, ο στιχουργός Νίκος Γκάτσος - που εν τη απουσία του συνθέτη είχε στραφεί για λίγο σε άλλες κατευθύνσεις συνεργαζόμενος κατά σειρά με τον Σταύρο Ξαρχάκο και τον Δήμο Μούτση - άρχισε να του στέλνει στίχους κι εκείνος τους έντυνε με μουσική, για να προκύψει έτσι ο κύκλος τραγουδιών που πήρε το σημαδιακό όνομα "Επιστροφή" και κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 1970 από την Columbia.

Πρόκειται για έναν λαϊκό δίσκο με ένδεκα συνολικά τραγούδια, τα οποία μάλιστα σχεδόν στο σύνολό τους αγαπήθηκαν πολύ από τον κόσμο και γνώρισαν αρκετές επανεκτελέσεις. Διαχρονικότερο όλων αποδείχθηκε το χορευτικό "Μίλησέ μου". Αρκετές μελωδίες των τραγουδιών ο συνθέτης τις ανέσυρε από την παλιά ανέκδοτη μουσική του για το κωμειδύλλιο "Η τύχη της Μαρούλας" (1960), ενώ το υπέροχο ελεγειακό τραγούδι "Χελιδόνι σε κλουβί" αποτελεί μουσική διασκευή του τραγουδιού "The Day" από το δίσκο "Reflections".

Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Μυθολογία (1965)

Παρότι η μνημειώδης συνεργασία του Μάνου Χατζιδάκι και του Νίκου Γκάτσου είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '40, με πρώτους σταθμούς τον "Ματωμένο Γάμο" (1947) και το περίφημο "Χάρτινο το φεγγαράκι" (1949), και είχε εξελιχθεί στο μεσοδιάστημα με πολλές σημαντικές στιγμές, η "Μυθολογία" υπήρξε η πρώτη ολοκληρωμένη και πρωτότυπη δουλειά τους εν έτει 1965 σηματοδοτώντας ουσιαστικά τη φάση των μεγάλων κύκλων τραγουδιών του Χατζιδάκι, στους περισσότερους από τους οποίους οι στίχοι ανήκουν στον Γκάτσο. 

Ο συγκεκριμένος κύκλος κατέχει κεντρική θέση στην εργογραφία του συνθέτη, όπου καταγράφεται ως έργο αρ. 23. Η μουσική έχει τη φόρμα λυρικής μπαλάντας με σαγηνευτικές μελωδίες ("Αερικό", "Ήσουν παιδί σαν το Χριστό", "Τα καλοτάξιδα πουλιά"), αλλά και εύθυμους ρυθμούς ("Ο Ροβινσών στη Μύκονο", "Ο Ιρλανδός κι ο Ιουδαίος", "Ορέστης"). Η ποιητική του Γκάτσου πλουτίζει το ελληνικό τραγούδι με ευφάνταστα υπερρεαλιστικά σχήματα δοσμένα με απλές λαϊκές εικόνες και αφηγήσεις που ανάγουν τις αφετηρίες τους στην αχλύ του μύθου και της ιστορίας στοχεύοντας εμμέσως και στο παρόν. 

Ο δίσκος πάντως κρύβει και τη δική του μικρή περιπέτεια: Η αρχική ιδέα περιλάμβανε 14 συνολικά τραγούδια συνυπολογίζοντας και τα τραγούδια "Το σκοτεινό παράθυρο" και "Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί" που είχαν ηχογραφηθεί τον προηγούμενο χρόνο με τη φωνή του Γιώργου Ρωμανού. Τελικά κρίθηκε ότι δεν κινούνταν στο ίδιο κλίμα με τα υπόλοιπα τραγούδια κι έμειναν έξω παραμένοντας ανέκδοτα, ώσπου συμπεριλήφθηκαν πολύ αργότερα στη συλλογή "Σπανιες ερμηνείες 1955-1965", αρ. 2 (1984). Έτσι ο δίσκος στην πρώτη του έκδοση κυκλοφόρησε με 12 τραγούδια, αλλά στη συνέχεια το τραγούδι "Ο Τζώνης ο μπόγιας" απαγορεύτηκε από τη χουντική λογοκρισία, με αποτέλεσμα ο δίσκος να επανεκδοθεί με 11 τραγούδια, αν και στο εξώφυλλο εξακολούθησαν να αναγράφονται οι τίτλοι και των 12 τραγουδιών! Ο δίσκος τελικά αποκαταστάθηκε στη νεότερη έκδοση του 1985 και στις μετέπειτα ψηφιακές του επανεκδόσεις, χωρίς ωστόσο ποτέ να συμπεριληφθούν και τα άλλα δύο τραγούδια που προανέφερα.

Και κάποιες μικρές διευκρινίσεις: Το υπέροχο τραγούδι "Αερικό" στο δίσκο ακούγεται σε δεύτερη εκτέλεση, γιατί πρώτη το ηχογράφησε η Νάνα Μούσχουρη το 1962, αν και τελικά εκείνη η εκτέλεση εκδόθηκε πολύ αργότερα στο δίσκο "Ο ελληνικός κινηματογράφος και ο Μάνος Χατζιδάκις" (1985). Μάλιστα οι στίχοι αυτού του τραγουδιού αρχικά γράφτηκαν από τον ίδιο τον Χατζιδάκι, ενώ ο Γκάτσος το πέρασε ένα "δεύτερο χέρι"! Γιαυτό ίσως και η ομοιοκαταληξία του δίστιχου ρεφρέν ("Αερικό" - "αγαπώ") δεν έχει τη γνωστή μαεστρία του Γκάτσου!

Μάνος Χατζιδάκις-Νίκος Γκάτσος: Τα πρώτα τους τραγούδια (1949-1965)

Στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού είναι πολλές οι περιπτώσεις πολύχρονης και γόνιμης συμπόρευσης, ενίοτε σε βαθμό ταύτισης, πολλών συνθετών και στιχουργών μας. Θυμίζω μερικές χαρακτηριστικές: Ο Γιώργος Κατσαρός με τον Πυθαγόρα, ο Μίμης Πλέσσας. ο Μάνος Λοΐζος και ο Γιάννης Σπανός με τον Λευτέρη Παπαδόπουλο, ο Γιάννης Μαρκόπουλος με τον Κ.Χ. Μύρη, ο Νότης Μαυρουδής με τον Γιάννη Κακουλίδη, ο Γιώργος Ζαμπέτας με τον Δημήτρη Χριστοδούλου, ο Νίκος Ξυδάκης με τον Θοδωρή Γκόνη, ο Σταμάτης Κραουνάκης με τη Λίνα Νικολακοπούλου και αρκετοί άλλοι.

Υπάρχει όμως και μία μοναδική περίπτωση συμπόρευσης όπου οι δυο δημιουργοί συνδέθηκαν με ένα δεσμό ισόβιο και σχεδόν αποκλειστικό. Είναι η περίπτωση του Μάνου Χατζιδάκι (1925-1994) με τον Νίκο Γκάτσο (1911-1992), ενός κορυφαίου συνθέτη με τον αναμφισβήτητα κορυφαίο στιχουργό που ανέδειξε το ελληνικό τραγούδι. Από την αρχή της γνωριμίας τους μέχρι το τέλος του βίου τους συμπορεύτηκαν αρμονικά και δημιουργικά, καταθέτοντας ένα έργο θεμελιώδες, βαριά παρακαταθήκη για τις σημερινές και τις επόμενες γενεές. 

Σ' αυτούς λοιπόν τους δύο μεγάλους σκαπανείς του "έντεχνου" λαϊκού μας τραγουδιού είναι αφιερωμένη η νέα θεματική ενότητα που ανοίγουμε σήμερα στον Δισκοβόλο. Θα σταθούμε βέβαια αναλυτικά στους ολοκληρωμένους κύκλους τραγουδιών που έχουν αφήσει βαθύ αποτύπωμα στην ελληνική δισκογραφία κατά το διάστημα 1965-2005, δηλαδή ακόμη και μετά το θάνατό τους, αφού όμως προηγηθεί μια αναγκαία καταγραφή των ανεξάρτητων στιγμών που μας χάρισαν κατά την πρώτη περίοδο της συνεργασίας τους στο διάστημα 1949-1965, μέχρι δηλαδή την έκδοση του "Ματωμένου Γάμου" και κυρίως της "Μυθολογίας".

α) Τραγούδια για το θέατρο και τον κινηματογράφο:

Η πρώτη γνωριμία των δύο ανδρών έγινε στα χρόνια της γερμανικής κατοχής εκεί στο περίφημο πατάρι του Λουμίδη, λίγο πριν εκδοθεί η "Αμοργός" (1943). Δυο χρόνια αργότερα εκδόθηκε η ελληνική απόδοση του "Ματωμένου Γάμου" του Lorca από τον Νίκο Γκάτσο, πάνω στην οποία βασίστηκε η ιστορική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης τη σεζόν 1947-48, για την οποία κλήθηκε από τον Κάρολο Κουν ο μόλις 22χρονος Χατζιδάκις να γράψει τη μουσική. Τότε λοιπόν γράφτηκαν τα υπέροχα τραγούδια του έργου που πολύ αργότερα (1965) ηχογραφήθηκαν σε δίσκο με τη φωνή του Λάκη Παππά. 

Λίγο αργότερα (1949) πάλι για το Θέατρο Τέχνης ο Χατζιδάκις έγραψε τη μουσική της παράστασης "Λεωφορείον ο Πόθος" του Tennessee Williams, όπου ακούστηκε για πρώτη φορά με τη φωνή της Μελίνας Μερκούρη το εμβληματικό τραγούδι "Χάρτινο το φεγγαράκι" σε ελληνικούς στίχους του Νίκου Γκάτσου με στίχους ελαφρά διαφοροποιημένους από την τελική εκδοχή που γνωρίσαμε και αγαπήσαμε μετέπειτα από τη Νάνα Μούσχουρη (1958), αλλά και από τις αμέτρητες μεταγενέστερες επανεκτελέσεις του. Για την ιστορία, όπως μας πληροφορεί ο εξαίρετος ιστορικός της μουσικής Γιώργος Β. Μονεμβασίτης, να πούμε ότι οι στίχοι του τραγουδιού πρωτακούστηκαν στη θεατρική παράσταση "The Great Maggo" (1933) και από εκεί πήρε το τραγούδι ο σκηνοθέτης Elia Kazan και το ενσωμάτωσε στην παράσταση "A Streetcar Named Desire" που ανέβασε το 1947 στο Broadway.

Πέρασαν σχεδόν δέκα χρόνια μετά τη σημαδιακή εκείνη συνάντησή τους, μέχρι να ξαναβρεθούν οι δυο δημιουργοί. Κι αυτό συνέβη το 1958, χρονιά που σηματοδοτεί το ξεκίνημα μιας πολύ παραγωγικής συνεργασίας, είτε με ανεξάρτητα τραγούδια, είτε με τραγούδια για τον κινηματογράφο και το θέατρο και με κύριο όχημα αρχικά την περιζήτητη φωνή της Νάνας Μούσχουρη.

Το 1960 συνεργάστηκαν στο soundtrack της γερμανικής ταινίας "Ελλάς, η χώρα των ονείρων", όπου περιλαμβάνονται τα τραγούδια: "Τραγούδι της Αθήνας", "Κι αν θα διψάσεις", "Τώρα που πας στην ξενιτιά", "Το πέλαγο είναι βαθύ", "Σαν σφυρίξεις τρεις φορές". Στον Γκάτσο ανήκουν οι στίχοι των τριών πρώτων. Τα ερμήνευσε η Νάνα Μούσχουρη. Αξιοσημείωτο με τα τραγούδια αυτά είναι ότι εδώ έχουμε την πρώτη προσέγγιση του συνθέτη στο μεγάλο ποίημα "Αμοργός" του Νίκου Γκάτσου, ένα έργο που θα βασανίζει το συνθέτη σε όλη του τη ζωή!

Το 1962 για την παράσταση "Οδός Ονείρων" ο Νίκος Γκάτσος έγραψε τους στίχους του τραγουδιού "Έφυγε το τρένο" που ερμήνευσε η Ζωή Φυτούση.

Το 1963 είχαμε τρεις απανωτές κινηματογραφικές συνεργασίες και μάλιστα σε διεθνείς παραγωγές. Για τη (χαμένη) ταινία "Aliki my Love" σε σκηνοθεσία του Αμερικανού Rudolph Mate γράφτηκαν τα τραγούδια: "Νανούρισμα" ("Νάνι του Ρήγα το παιδί"), "Θαλασσοπούλια μου" και "Τραγούδι της Σειρήνας". Πρώτη τα ερμήνευσε η Αλίκη Βουγιουκλάκη, ενώ το "Τραγούδι της Σειρήνας" και το "Θαλασσοπούλια μου" τα ηχογράφησε την ίδια χρονιά και η Μαίρη Λίντα. Από αυτά το δεύτερο περιλήφθηκε στο δίσκο "Πρώτη Εκτέλεση" (1965), ενώ το πρώτο πολύ αργότερα στο δίσκο «Σπάνιες ερμηνείες, 1955-1965, αρ.1» (1983).

Την ίδια χρονιά είχαμε και τη σπουδαία ταινία "America America" του Elia Kazan με μουσική του Μάνου Χατζιδάκι που περιλάμβανε τα τραγούδια "Τ' αστέρι του Βοριά", "Τα λουστράκια" και "Μια Παναγιά". Το πρώτο το τραγούδησαν για την ταινία σε ντουέτο ο Βασίλης Ριζιώτης και ο Γιώργος Ρωμανός, ενώ την επόμενη χρονιά (1964) το ηχογράφησαν κατά σειρά ο Λάκης Παππάς, η Ζωή Φυτούση, ο Κώστας Χατζής και η Χορωδία Θάλειας Βυζαντίου. Τα "Λουστράκια" έμειναν στη χορωδιακή μορφή που ακούγονται στην ταινία, ενώ το "Μια Παναγιά" που στην ταινία ακουγόταν μόνο σε οργανική μορφή, στη συνέχεια απέκτησε στίχους και ηχογραφήθηκε το 1964 με τον Λάκη Παππά, για να ενσωματωθεί τελικά στο δίσκο "Πρώτη Εκτέλεση" (1965), αλλά και με τη Χορωδία της Θάλειας Βυζαντίου.

Τέλος, το 1963 είχαμε και την ταινία "In the Cool of the Day", για την οποία γράφτηκε το τραγούδι "Κάνε το δάκρυ σου χαρά" (ή "Κάνε τον πόνο σου χαρά") που ερμήνευσε στα αγγλικά πρώτος ο περίφημος Nat King Cole, ενώ στην ελληνική του εκδοχή το ερμήνευσε το 1964 η Μαίρη Λίντα για την ταινία "Διακοπές στην Αθήνα" και κατέληξε κι αυτό στο δίσκο "Πρώτη Εκτέλεση" (1965).

β) Ανεξάρτητα τραγούδια:

Αν υπολογίσουμε ότι τα τραγούδια του "Ματωμένου Γάμου" (1947) και το "Χάρτινο το φεγγαράκι" (1949), όπου πρωτοσυναντήθηκε ο Μάνος Χατζιδάκις με τον Νίκο Γκάτσο, δεν είχαν πρωτότυπους στίχους του ποιητή, αλλά βασίστηκαν σε ξένα πρότυπα, τότε ιστορικά θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η πρώτη τους συνεργασία πάνω σε πρωτότυπους στίχους του Νίκου Γκάτσου σημειώθηκε δέκα χρόνια αργότερα, όταν στην παρέα τους προστέθηκε και τρίτο αναπόσπαστο για μερικά χρόνια μέλος: Η Νάνα Μούσχουρη. Το 1958 λοιπόν οι τρεις τους υπέγραψαν το ελάχιστα γνωστό τραγούδι "Μαζί με σένα", το οποίο κυκλοφόρησε σε 45άρι μαζί το πασίγνωστο "Ο Ιλισσός", αν και παραδόξως δεν περιλαμβάνεται στη συγκεντρωτική έκδοση των τραγουδιών του Γκάτσου (εκδ. Πατάκη, 1998), ίσως γιατί το τραγούδι υπογράφει ως στιχουργός ο ...Βασίλης Καρδής, που ωστόσο δεν είναι παρά το ψευδώνυμο του Νίκου Γκάτσου! 

Την ίδια χρονιά επίσης ηχογράφησαν τα τραγούδια "Για σένα την αγάπη μου", το οποίο λίγο αργότερα το τραγούδησε και ο Γιάννης Βογιατζής, καθώς και το "Έλα πάρε μου τη λύπη" που κυκλοφόρησε σε 45άρι μαζί με το τραγούδι "Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι", ενώ το 1961, πάλι οι τρεις, υπέγραψαν το "Κουρασμένο παλικάρι" που την ίδια χρονιά είχε κερδίσει το 2ο βραβείο στο 3ο Φεστιβάλ Τραγουδιού του ΕΙΡ, ένα τραγούδι που παράλληλα ηχογραφήθηκε και με τον Στέλιο Καζαντζίδη και τη Νινή Ζαχά. 

Η τριπλή αυτή συνεργασία ολοκληρώνεται το 1962 με το τραγούδι "Αερικό" που πρώτη το ηχογράφησε η Μούσχουρη, πριν το ερμηνεύσει ο Γιώργος Ρωμανός για τη "Μυθολογία", αλλά η εκτέλεση της Μούσχουρη παρέμεινε ανέκδοτη, μέχρι που ενσωματώθηκε  το 1985 στο δίσκο "Ο ελληνικός κινηματογράφος και ο Μάνος Χατζιδάκις". 

Το 1963 με την Παιδική Χορωδία των Ανακτόρων ηχογραφήθηκαν σε δίσκο 45 στροφών δυο προσκοπικά τραγουδάκια με τίτλους: "Το τραγούδι του Τζάμπορη" και "Η φωτιά", χωρίς πάντως να αναγράφεται στην ετικέτα το όνομα του Γκάτσου, αν και περιλαμβάνονται στη συγκεντρωτική έκδοση των τραγουδιών του (εκδ. Πατάκη, 1998). 

Το 1964 ο Γιώργος Ρωμανός ηχογράφησε τα τραγούδια: "Το σκοτεινό παράθυρο" και "Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί", προκειμένου να ενταχθούν στο δίσκο "Μυθολογία" (1965), αλλά τελικά παρέμειναν ανέκδοτα, ώσπου πολύ αργότερα ενσωματώθηκαν στο δίσκο "Σπάνιες ερμηνείες 1955-1965, αρ.2" (1984). 

Από την ίδια εποχή σώζεται και μια ανέκδοτη ηχογράφηση δύο άγνωστων τραγουδιών που προορίζονταν για ραδιοφωνική σειρά με τίτλο "Ο Γιάννης και το ποδήλατο", η οποία ωστόσο δε μεταδόθηκε ποτέ από το ραδιόφωνο! Τα κείμενα ανήκουν στον Νίκο Γκάτσο και η μουσική στον Μάνο Χατζιδάκι. Ερμηνεύουν οι ηθοποιοί Τζόλυ Γαρμπή, Γιάννης Φέρτης και (πιθανόν) Χρόνης Εξαρχάκος. 

Τέλος, το 1965 ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης ηχογράφησε τα τραγούδια "Στο Λαύριο γίνεται χορός" και "Πάει ο καιρός". Το πρώτο κόπηκε από τη λογοκρισία της δικτατορίας, αλλά με κάποιες αλλαγές στους στίχους ηχογραφήθηκε λίγο αργότερα από τη Νάνα Μούσχουρη, ενώ το δεύτερο με εντελώς καινούργιους στίχους και με άλλο τίτλο ("Πρωτομηνιά") το ερμήνευσε ο Μανώλης Μητσιάς στο δίσκο "Της γης το χρυσάφι" (1971).