Μίκης Θεοδωράκης - Μαρία Φαραντούρη (1974)

Μέσα στον καταιγισμό των δισκογραφικών κυκλοφοριών με έργα του Μίκη Θεοδωράκη τη χρονιά της Μεταπολίτευσης βγήκαν στην αγορά αμέτρητες επανεκδόσεις ηχογραφήσεων ποικίλων προελεύσεων που είχαν κυκλοφορήσει νωρίτερα στην ξένη αγορά και βρήκαν τώρα την ευκαιρία να περάσουν και στο ελληνικό κοινό.

Όπως ξέρουμε, ο Μίκης στα πρώτα χρόνια της χούντας γνώρισε μύριες περιπέτειες από το καθεστώς, είτε με φυλακίσεις στην περίφημη Οδό Μπουμπουλίνας, είτε με κατ' οίκον περιορισμό στην ορεινή Αρκαδία, ώσπου κατάφερε να αναπνεύσει ελεύθερος με τη φυγή του στο εξωτερικό και τη μνημειώδη περιήγησή του στα πέρατα της οικουμένης με το μουσικό του σχήμα παρουσιάζοντας το έργο του σε ατέρμονες συναυλίες. 

Αυτό βέβαια είχε ήδη ξεκινήσει και πριν ο ίδιος βρεθεί κοντά στους μετέπειτα αχώριστους συνεργάτες του (Γιάννη Διδίλη, Μαρία Φαραντούρη, Αντώνη Καλογιάννη, Πέτρο Πανδή). Το μουσικό σχήμα "Λαϊκή ορχήστρα Μίκη Θεοδωράκη" με επικεφαλής τον μαέστρο-πιανίστα Γιάννη Διδίλη είχε αρχίσει να συστήνει το έργο του μεγάλου συνθέτη στο κοινό του Παρισιού από τα πρώτα χρόνια της χούντας. Κάποιες από αυτές τις συναυλίες ηχογραφούνταν και εκδίδονταν από ξένες εταιρίες με πρόχειρο υλικό, αλλά αυθεντικό και ενδεικτικό μιας αισθητικής που επέβαλαν οι ειδικές συνθήκες.

Από τέτοιου είδους λοιπόν ζωντανές συναυλιακές ηχογραφήσεις προέκυψε και το υλικό του "γαλλικού" δίσκου "Les bouzouki de Mikis Theodorakis" που αρχικά εκδόθηκε το 1968 με ένδεκα σπουδαία τραγούδια του συνθέτη (το ένα ορχηστρικό) ερμηνευμένα από τη Μαρία Φαραντούρη και τον Αντώνη Καλογιάννη με μουσική διεύθυνση του Γιάννη Διδίλη. Ο δίσκος επανεκδόθηκε στην Ελλάδα το 1974 από τη Minos με τίτλο "Μίκης Θεοδωράκης - Μαρία Φαραντούρη" (παρόλο που συμμετέχει και ο Αντώνης Καλογιάννης), ενώ το 1976 και το 1978 επανεκδόθηκε διαδοχικά από τις εταιρίες Delta και General με το ίδιο ακριβώς περιεχόμενο, αλλά με εντελώς διαφορετικά εξώφυλλα.

Ο Γιάννης Πουλόπουλος τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη (1974)

Ο φετινός Σεπτέμβρης μας αποχαιρετά σιγά σιγά αφήνοντας πίσω του μια βαθιά πληγή με την απώλεια του κορυφαίου Έλληνα συνθέτη και τραγουδοποιού Μίκη Θεοδωράκη που η ανυπολόγιστης αξίας μουσική του παρακαταθήκη θα εμπνέει γενιές και γενιές στο παρόν και στο μέλλον. Για το λόγο αυτό λοιπόν θέλω να κλείσω το μήνα με λίγο Μίκη ακόμα!

Μπορεί να ξέρουμε οι περισσότεροι τον Γιάννη Πουλόπουλο μέσα από τα κοσμαγάπητα ερωτικά τραγούδια του Μίμη Πλέσσα και άλλων δημιουργών που έδρασαν στο περιβάλλον της Lyra, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το βάπτισμα του πυρός ως τραγουδιστής το έλαβε από τον Μίκη Θεοδωράκη, όταν το 1963 συμμετείχε στην ομάδα ερμηνευτών του θεατρικού κύκλου τραγουδιών "Η γειτονιά των αγγέλων". 

Ένα χρόνο αργότερα ο Πουλόπουλος μεταπήδησε στη νεοσύστατη Lyra του Αλέκου Πατσιφά, όπου άρχισε να ηχογραφεί τραγούδια στις 45 στροφές. Οι πρώτες του λοιπόν ηχογραφήσεις στη Lyra περιλάμβαναν και πάλι τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη από τους μεγάλους κύκλους τραγουδιών που ήδη είχαν εκδοθεί στην Columbia. Φυσικά οι ηχογραφήσεις αυτές του Πουλόπουλου ήταν σε δεύτερη εκτέλεση, αλλά όλες ήταν πολύ όμορφες κι ακούστηκαν πολύ στον καιρό τους συμβάλλοντας αποφασιστικά στην εδραίωση του τραγουδιστή, ώστε στη συνέχεια να του εμπιστευτούν τραγούδια τους σε πρώτη εκτέλεση πολλοί νέοι και σημαντικοί συνθέτες, όπως ο Μάνος Λοΐζος, ο Σταύρος Κουγιουμτζής και ο Γιάννης Σπανός, μέχρι να έρθει η σειρά του Μίμη Πλέσσα που εκτόξευσε τον τραγουδιστή στην κορυφή του ελληνικού πενταγράμμου.

Όλες αυτές οι δεύτερες εκτελέσεις τραγουδιών του Μίκη για τις 45 στροφές από τον Γιάννη Πουλόπουλο εκδόθηκαν τελικά σε ένα δίσκο 33 στροφών αμέσως μετά τη μεταπολίτευση και κυκλοφόρησαν από τη Lyra σε μια εποχή που ο τραγουδιστής είχε πλέον αλλάξει δισκογραφικό στέκι. Δώδεκα σπουδαία τραγούδια ανθολογημένα από τους πρώτους τραγουδιστικούς κύκλους του συνθέτη: "Πολιτεία", "Πολιτεία Β'", "Τραγούδι του νεκρού αδελφού", "Όμορφη πόλη", "Μαγική πόλη", "Χρυσοπράσινο φύλλο", "Η γειτονιά των αγγέλων" και "Κύκλος Φαραντούρη".

Κυριάκος Σφέτσας: Silent Days (1991)

Ολοκληρώνουμε τη δισκογραφία του σημαντικού συνθέτη Κυριάκου Σφέτσα με ένα ακόμη σπουδαίο δείγμα της λόγιας πλευράς του μουσικού του ταλέντου. 

Το 1991 λοιπόν εκδόθηκε μόνο σε ψηφιακή μορφή το άλμπουμ "Silent Days" που περιλαμβάνει τέσσερα έργα μουσικής δωματίου για διάφορους συνδυασμούς, γραμμένα κατά το διάστημα 1986-1989. Πρόκειται για τα έργα:

α) Duo ("Μνήμη") για σοπράνο σαξόφωνο και πιάνο, σύνθεση αυτοσχεδιαστικού περιεχομένου. Ερμηνεύουν οι Τάκης Πατερέλης (σαξόφωνο) και Τάκης Φαραζής (πιάνο).

β) Τρεις Μπαλάντες για σόλο πιάνο με ερμηνευτή τον Mikhail Petukhov.

γ) Τέσσερα Τραγούδια για φωνή και πιάνο πάνω σε ποίηση Charles Cotton. Ερμηνεύουν η Susan Lambert (σοπράνο) και Τάκης Φαραζής (πιάνο).

δ) Κουαρτέτο Εγχόρδων αρ. 1 σε τρία μέρη. Ερμηνεύει το Mlada String Quartet.

Ο συνθέτης σημειώνει για την έκδοση αυτού του δίσκου:

Ημέρες σιωπής ή χρόνος περισυλλογής. Αν έχεις απωλέσει σημαντικά πράγματα, "κι αν (κατά Καβάφη) δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις", προσπάθησε τουλάχιστον να περισώσεις ό,τι σου απόμεινε, και ζήσε τον βαθύ κόσμο της σιωπής. Εκεί, ακούγονται πολλές μυστήριες μουσικές, που ξεψυχούν πάραυτα στο... αλαλλάζον φως της μέρας. Το "Silent Days" είναι τίτλος δηλωτικός, ιδεολογικού και αισθητικού περιεχομένου, και ουδεμία μουσική ειδική σχέση έχει με τα έργα, (διαφόρων στυλ και αποχρώσεων), που περιέχονται στο δίσκο. Υπογράμμιζε το 1991, όπως και σήμερα άλλωστε, μια χειρονομία που με ήθελε να αντιτάσσομαι διά της σιωπής και της ενάργειας, έναντι στην ευτέλεια, την αφασία και τον αριβισμό.

Κυριάκος Σφέτσας: Τοπίο / Ερωτικό τραγούδι (1985)

Ιδού μια ακόμη αξιόλογη δισκογραφική δουλειά του συνθέτη Κυριάκου Σφέτσα που εκδόθηκε το 1985, την εποχή της πιο γόνιμης παραγωγής του. Ο δίσκος περιλαμβάνει δύο φωνητικά έργα με τους τίτλους: "Τοπίο" και "Ερωτικό τραγούδι". Το πρώτο είναι γραμμένο για φωνή και πιάνο και ερμηνεύουν οι Anne-Marie Muhle (μεσόφωνος) και Μερόπη Κολλάρου (πιάνο), ενώ το δεύτερο για φωνή και οργανικό σύνολο με ερμηνευτή τον Λυκούργο Αγγελόπουλο και διευθυντή ορχήστρας τον Λευτέρη Χαλκιαδάκη.

Το κατατοπιστικό σημείωμα που έγραψε ο συνθέτης στο εσώκλειστο τετρασέλιδο φυλλάδιο μας εξηγεί καλύτερα το περιεχόμενο των έργων αυτών:

Ο πρώτος δίσκος στον οποίο δημοσιοποιώ έργα φωνητικής μουσικής. Πέντε ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη (Ο τρελός λαγός, Η στάχτη, Τοπίο, Κρυμμένος, Θρήνος), συνθέτουν το "Τοπίο". Δεν έχω γνωρίσει από κοντά τον Σαχτούρη. Έχουμε μια δυο φορές αλληλογραφήσει. Από υπερβολικό ίσως σεβασμό στον άνθρωπο και το έργο του δεν θέλησα ποτέ να ενοχλήσω αυτόν τον σπουδαίο δημιουργό και σύγχρονο αναχωρητή. Έτσι, πιστεύω πως διασώζουμε μιαν άφθαρτη εικόνα ο ένας του άλλου… Η μελωδική γλώσσα ακολουθεί πιστά, ενίοτε και με ορισμένες παρεκτροπές, την ποιητική φόρμα, ενώ η πιανιστική υπόκρουση ως υποκατάστατο μεγάλης ορχήστρας σχολιάζει την αφήγηση των στίχων, νοήματα και υπαινιγμούς, επιζητώντας επίμονα να αναδείξει, φορτίσει και προεκτείνει τις πλέον μύχιες ροές και διαδρομές τους.

Στο "Ερωτικό Τραγούδι" η ποίηση του Μακηδόνιου Ύπατου (520 μ.Χ.) μας φέρνει πίσω, στους χρόνους του Ιουστινιανού. Στον λιτό, αλλά και λυρικό λόγο του μεγάλου ποιητή, (μετάφραση Ανδρέα Λεντάκη) συντάσσω μια βυζαντινότροπη γραφή. Μία, μακράς διάρκειας και φόρμας, οργανική εισαγωγή μας εισάγει στο μυστικιστικό και υπερβατικό κλίμα, που θαρρώ μας είναι αναγκαίο, για να νιώσουμε στη συνέχεια τον τραγουδισμένο ψαλτικά, δηλ. λατρευτικά και ευλαβώς, ερωτικό ποιητικό λόγο. Εδώ, το μικρό σε έκταση ποίημα διαμελίζεται, χάριν της μουσικής φόρμας, σε τέσσερις βραχείες ενότητες, η κάθε μια των οποίων είναι μελοποιημένη σε διαφορετικό τρόπο. Ανάμεσά τους, παρεμβάλλονται μικρά επίσης ορχηστρικά ιντερλούδια, οι καταλήξεις των οποίων προετοιμάζουν τον τρόπο της νέας ενότητας.

Κυριάκος Σφέτσας: Στο ρεύμα του ήλιου / Taksim (1981)

O συνθέτης Κυριάκος Σφέτσας πρωτοεμφανίστηκε στη δισκογραφία το 1971 με τη συμμετοχή του στην πολυσυλλεκτική έκδοση "4η Ελληνική Εβδομάδα Σύγχρονης Μουσικής", όπου φιλοξενήθηκε η οργανική του σύνθεση "Δοκιμολογία". Το 1974 μας έδωσε τον πρώτο προσωπικό του δίσκο με τίτλο "Smog", αλλά η συστηματική δισκογραφική του παρουσία ξεκινάει το 1980 με το δίσκο "Χωρίς σύνορα", για να ακολουθήσουν πλέον τακτικές επανεμφανίσεις του με σημαντικές ηχογραφήσεις έργων που καλύπτουν ευρύ φάσμα μουσικού ενδιαφέροντος, από τη λόγια ως τη τζαζ, την αυτοσχεδιαστική, κινηματογραφική ή παραδοσιακή μουσική.

Το 1981 μας έδωσε μια πολύ αξιόλογη διπλή δουλειά με τίτλο "Στο ρεύμα του ήλιου - Taksim". Το πρώτο έργο γράφτηκε στο διάστημα 1980-81 και περιλαμβάνει δώδεκα μικρά κομμάτια για πιάνο (ή και άλλους οργανικούς συνδυασμούς) ως πρώτο μέρος μιας ευρύτερης σειράς συνθέσεων για παιδιά και μαθητές. Τα κομμάτια αυτά χαρακτηρίζονται από πρωτότυπες αρμονικές, μελωδικές και ρυθμικές γραμμές και φόρμες με αναφορές στη μουσική παράδοση Ανατολής και Δύσης. Το έργο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά τον Ιούλιο του 1981 στο Μεξικό με σολίστ τη σημαντική Ελληνίδα πιανίστρια Δανάη Καρά, με την οποία άλλωστε ηχογραφήθηκε κιόλας για την παρούσα έκδοση.

Το δεύτερο έργο του δίσκου ("Taksim") είναι παλιότερο και γράφτηκε στο Παρίσι κατά το διάστημα 1974-75 σε φόρμα ντούο για βιολοντσέλο και πιάνο. Και σ' αυτό το έργο ανιχνεύονται οι ετερόκλητες επιρροές του συνθέτη από Ανατολή και Δύση μετουσιωμένες σε μια γόνιμη αφομοίωση των παραδοσιακών ηχοχρωμάτων που απέφερε μια διαυγή σύγχρονη μουσική γλώσσα. Βιολοντσέλο παίζει ο αδελφός του συνθέτη Χρήστος Σφέτσας και πιάνο η Νέλλη Σεμιτέκολο.

Μάνος Χατζιδάκις: Μπολιβάρ, Για έναν ελεύθερο άνθρωπο (1983)

Το 1983 κυκλοφόρησε από τη Minos ένα δισκάκι 45 στροφών με δυο μάλλον άγνωστα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι ερμηνευμένα από τον Βασίλη Λέκκα, με τον οποίο ο συνθέτης είχε ξεκινήσει ήδη από την "Εποχή της Μελισσάνθης" (1980) στενή συνεργασία. Πρόκειται για τα τραγούδια "Μπολιβάρ", από το ομώνυμο ποιητικό έργο του Νίκου Εγγονόπουλου (1907-1985), και "Για έναν ελεύθερο άνθρωπο" σε στίχους του συνθέτη.

Η αλήθεια είναι ότι ο Μάνος Χατζιδάκις είχε πολύ νωρίς καταπιαστεί με το εμβληματικό κείμενο του υπερρεαλιστή ποιητή Νίκου Εγγονόπουλου που διακρίνεται για το αγωνιστικό του πνεύμα και εκδόθηκε στα δύσκολα χρόνια της γερμανικής κατοχής (1943), ενώ ήδη ο ποιητής κουβαλούσε την εμπειρία του πολέμου ως στρατιώτης στο μέτωπο. Το 1945 ο μόλις 20χρονος τότε συνθέτης, δραστήριο μέλος της ΕΠΟΝ και με έντονες αγωνιστικές διαθέσεις, αλλά και ήδη αξιόλογη μουσική δραστηριότητα για το θέατρο ("Ο τελευταίος ασπροκόρακας" του Αλέξη Σολομού, "Το καλοκαίρι θα θερίσουμε" του Αλέξη Δαμιανού κ.ά.), έκανε μια πρώτη μουσική προσέγγιση πάνω στον "Μπολιβάρ", αλλά η προσπάθεια έμεινε ημιτελής και γρήγορα ξεχάστηκε.

Το 1983 λοιπόν, με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων από τη γέννηση του μεγάλου επαναστάτη από τη Βενεζουέλα Simon Bolivar (1783-1830), ο Χατζιδάκις θυμήθηκε την παλιά του ημιτελή σύνθεση και ηχογράφησε το τραγούδι "Μπολιβάρ" με ερμηνευτή τον Βασίλη Λέκκα, ενώ στη δεύτερη όψη του δίσκου πρόσθεσε το τραγούδι "Για έναν ελεύθερο άνθρωπο" σε δικούς του στίχους που μοιάζει να δίνουν μια συνέχεια στο ποίημα του Εγγονόπουλου ή ίσως μια αγωνιστική προτροπή για τον ατέρμονο αγώνα προς την κατάκτηση της ελευθερίας.

Μάνος Χατζιδάκις: Βάκχαι (1962, ανέκδοτο)

Πολύ πριν εμφανιστούν στην ελληνική δισκογραφία οι συνθέσεις του Νίκου Μαμαγκάκη (1969), του Πέτρου Ταμπούρη (2001) και του Γιάννη Μεταλλινού (2017) για την τραγωδία "Βάκχες" του Ευριπίδη, είχαν ήδη καταπιαστεί με το ίδιο έργο οι συνθέτες Αργύρης Κουνάδης (1960) και Μάνος Χατζιδάκις (1962), αν και η σπουδαία δουλειά τους παραμένει ουσιαστικά ανέκδοτη κι επομένως άγνωστη.

Ο Μάνος Χατζιδάκις συνέθεσε τη μουσική για τις "Βάκχες" που ανέβασε το Εθνικό Θέατρο το καλοκαίρι του 1962 στην Επίδαυρο και το Ηρώδειο. Το έργο παρουσιάστηκε σε μετάφραση Παντελή Πρεβελάκη και σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή. Στους βασικούς ρόλους εμφανίστηκαν οι ηθοποιοί: Αλέξης Μινωτής, Κατίνα Παξινού, Παντελής Ζερβός, Βασίλης Κανάκης, Όλγα Τουρνάκη και Στέλιος Βόκοβιτς. 

Η αυθεντική σύνθεση που καταγράφεται στην εργογραφία του συνθέτη ως έργο 19 και είναι αφιερωμένο στη μεγάλη ηθοποιό Κατίνα Παξινού. Στην ολοκληρωμένη της μορφή περιλάμβανε μουσικά μέρη για όλες τις ενότητες του έργου με συνοδεία ακουστικών οργάνων που μπορούν να δημιουργήσουν τα κατάλληλα ηχοχρώματα (φλάουτο,  φαγκότο, όμποε, κλαρινέτο κ.ά), αλλά δυστυχώς δεν μας είναι γνωστή στο σύνολό της παρά εμμέσως και σε περιορισμένη μορφή. Τρία χαρακτηριστικά μέρη λοιπόν του έργου σε μορφή lied για φωνή και πιάνο διασώζονται από μια ανέκδοτη ηχογράφηση που πραγματοποιήθηκε στη 1 Νοεμβρίου 1986 στην Εθνική Πινακοθήκη σε μια συναυλία για τους σεισμοπαθείς της Καλαμάτας. Ερμηνεύει η μεσόφωνος Κική Μορφονιού και τη συνοδεύει ο Μάνος Χατζιδάκις. 

Επίσης άλλη μια ηχογράφηση των ίδιων μερών καταγράφεται με τη φωνή του Σπύρου Σακκά και την πιανιστική συνοδεία του Γιώργου Κουρουπού σε δίσκο που έκδόθηκε το 2009. Προσθέτω επίσης ότι σε μια αφιερωματική δισκογραφική έκδοση της Philips (1975) με ντοκουμέντα από τη μυθική καλλιτεχνική διαδρομή της Κατίνας Παξινού περιλαμβάνονται άλλα δύο οργανικά μέρη του έργου.

Νίκος Μαμαγκάκης: Βάκχες (1969)

Οι "Βάκχες" του Ευριπίδη αποτελούν αναμφισβήτητα ένα από τα προσφιλή κλασικά έργα των Ελλήνων συνθετών, οι οποίοι συχνά καταπιάστηκαν μαζί του με αφορμή διάφορες παραστάσεις και κατέθεσαν εκλεκτές μουσικές συνθέσεις. Το 1962 ο Μάνος Χατζιδάκις μας έδωσε τη δική του εκδοχή με μια ανέκδοτη σύνθεση αφιερωμένη στην Κατίνα Παξινού. Το 1969 ο Νίκος Μαμαγκάκης ηχογράφησε έναν ολόκληρο δίσκο αφιερωμένο στο ίδιο έργο. Είδαμε επίσης ήδη τη δουλειά του Πέτρου Ταμπούρη (2001), ενώ στο Δισκοβόλο υπάρχει από καιρό και η πιο πρόσφατη μουσική εργασία πάνω στο έργο από τον συνθέτη Γιάννη Μεταλλινό (2017). 

Η οργιαστική δράση των Μαινάδων (Βακχών ή Βακχίδων) και ο έντονα εκστασιακός χαρακτήρας της πλοκής του έργου έδωσαν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία στον πολυμήχανο συνθέτη Νίκο Μαμαγκάκη να γράψει ένα avantgarde μουσικό έργο εμφανώς αυτοσχεδιαστικό με εναλλασσόμενα δυναμικά κρεσέντο και ντεκρεσέντο μέσα από μια ευφάνταστη ενορχήστρωση. Ένα ηλεκτρονικό υπόστρωμα με επίμονη παρουσία κρουστών και πνευστών οργάνων υποδέχεται τον ακανόνιστο βηματισμό του αλλόφρονος χορού. Με τη συμμετοχή του ποιητή-στιχουργού Δημήτρη Ιατρόπουλου επιλέχθηκαν αποσπάσματα από τα χορικά του έργου (πάροδος και τρία στάσιμα), τα οποία αποδίδονται στο πρωτότυπο. Το φλάουτο της Στέλλας Γαδέδη χρωματίζει ανάλαφρα την ορχήστρα με τη διακριτική του παρουσία. Το έργο έχει πειραματικό χαρακτήρα, όπως άλλωστε το ομολογεί με την γνωστή του παρρησία ο ίδιος ο συνθέτης με την έκφραση "προσπάθεια" που συνοδεύει τον τίτλο. Είναι γραμμένο σε φόρμα μουσικής μπαλέτου και η πρώτη του εκτέλεση προορίζονταν για την παρουσίαση της τραγωδίας του Ευριπίδη στο Πανεπιστήμιο του Western Illinois. Τη διδασκαλία του χορού φρόντισε η Άννα Δεβάρη.

Η έκδοση περιλαμβάνει ένα εξαιρετικά κατατοπιστικό μουσικολογικό σημείωμα του μεγάλου δάσκαλου και μουσικολόγου Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου, το οποίο παραθέτω αυτούσιο:

Πέτρος Ταμπούρης: Ευριπίδου Βάκχαι (2001)

Οι "Βάκχες" είναι το σημαντικότερο δραματικό έργο του Ευριπίδη και γράφτηκε στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αρχέλαου. Παίχτηκε μετά το θάνατό του, στα 405, μαζί με την "Ιφιγένεια εν Αυλίδι" και κέρδισε το πρώτο βραβείο. Είναι το μόνο σωζόμενο δράμα που έχει σχέση με τον θεό Διόνυσο και τις ακόλουθές του (Βάκχες ή Μαινάδες).

Για την παράσταση του έργου από το Θεσσαλικό Θέατρο σε μετάφραση του Κ.Χ. Μύρη και σκηνοθεσία του Βασίλη Νικολαΐδη έγραψε τη μουσική ο Πέτρος Ταμπούρης ακολουθώντας τους τρόπους της αρχαιοελληνικής μουσικής. Χρησιμοποίησε μάλιστα ανακατασκευασμένα όργανα κατά το πρότυπο των αυθεντικών αρχαίων, μοιρασμένα στις τρεις βασικές κατηγορίες, δηλαδή τα πνευστά (αυλός, πλαγίαυλος, σύριγξ, σάλπιγξ), τα έγχορδα (λύρα, βάρβιτος, κιθάρα, τρίγωνον, πανδουρίς) και τα κρουστά (δίσκοι, κύμβαλα, τύμπανον, σείστρον, κώδων, κρόταλα). Στο πολύ ενδιαφέρον ένθετο της έκδοσης υπάρχουν πολύ χρήσιμες πληροφορίες για τα μουσικά αυτά όργανα που χρησιμοποιήθηκαν στην ηχογράφηση του έργου.

Τα φωνητικά μέρη αποδίδονται από χορωδία, ενώ συμμετέχει και ο τραγουδιστής Γιάννης Σαμσιάρης.

Πέτρος Ταμπούρης: 100 Χρόνια Ολυμπιακών Αγώνων (1996)

Το 1996 ήταν η χρονιά που γιορτάστηκαν διεθνώς τα 100 χρόνια των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων. Ήταν επίσης η χρονιά της μεγάλης εθνικής απογοήτευσης, αφού δεν καταφέραμε να διοργανώσουμε εμείς την πανηγυρική αυτή επέτειο, όπως ίσως είχαμε το ηθικό δικαίωμα. 

Συμμετέχοντας πάντως στη μεγάλη γιορτή πραγματοποιήσαμε στο Καλλιμάρμαρο μια επίσημη εκδήλωση, την οποία μετά από σχετική παραγγελία ανέλαβε να επενδύσει μουσικά ο Πέτρος Ταμπούρης. Το μουσικό υλικό λοιπόν αυτό περιλαμβάνεται στην παρούσα δισκογραφική έκδοση που κυκλοφόρησε αμέσως μετά από την FM Records.

Πρόκειται για μια φιλόδοξη έκδοση με στόχο τη διεθνή αγορά, εξού και οι αγγλόφωνοι τίτλοι και τα κείμενα, αν και δε νομίζω πως κατάφερε σπουδαία πράγματα σε εμπορικό επίπεδο κι εν τέλει περιορίστηκε στην εγχώρια αγορά, χωρίς μάλιστα κι εδώ να κάνει κάποια ιδιαίτερη εντύπωση, ενώ η κριτική στάθηκε αρνητική καταλογίζοντάς της τάσεις μεγαλοϊδεατισμού! 

Προσωπικά θεωρώ υπερβολικές αυτές τις αιτάσεις, γιατί ο δίσκος έχει αξιόλογο μουσικό υλικό, κυρίως ορχηστρικά χορευτικά και τελετουργικά θέματα που αντλούν την έμπνευσή τους από τις διαχρονικές πηγές της ελληνικής μουσικής. Έχει επίσης και δυο θαυμάσια τραγούδια που ερμηνεύει άψογα ο Γεράσιμος Ανδρεάτος. Το πρώτο βασίζεται στην αυθεντική ωδή του μεγάλου λυρικού ποιητή της αρχαιότητας Πινδάρου "14ος Ολυμπιόνικος", ενώ το δεύτερο έχει στίχους του Θοδωρή Γκόνη και είναι αφιερωμένο στη μυθική μορφή των νεότερων Ολυμπιακών Αγώνων, τον Σπύρο Λούη. 

Πέτρος Ταμπούρης: Χάδια και καρφιά (1995)

Ο 3ος κύκλος τραγουδιών του Πέτρου Ταμπούρη  τιτλοφορείται "Χάδια και Καρφιά" και κυκλοφόρησε το 1995 από την πολύ παραγωγική τότε δισκογραφική εταιρία FM Records, όπου μεταστεγάστηκε εκείνη τη χρονιά ο συνθέτης αναλαμβάνοντας μάλιστα και διαχειριστικά καθήκοντα στον τομέα της παραγωγής.

Δέκα τραγούδια και δύο οργανικά κομμάτια αποτελούν το υλικό του δίσκου, όπως ακριβώς και στα "Πορφυρά Καμπάγια" που είχαν προηγηθεί δυο χρόνια νωρίτερα. Οι δυο δίσκοι άλλωστε έχουν πολλά κοινά στοιχεία: Ένα βασικό είναι ο στιχουργός Θοδωρής Γκόνης, σε μια εποχή που βρισκόταν στο απόγειο της δημιουργικής του πορείας συνεργαζόμενος με πολλούς συνθέτες, όπως ο Νίκος Ξυδάκης, ο Γιώργος Ανδρέου, ο Τάσος Γκρους κλπ. Σε μελωδικό επίσης επίπεδο τα τραγούδια των δύο δίσκων είναι πολύ συγγενικά: Λιτές μελωδίες, εναλλασσόμενοι αργοί και γοργοί ρυθμοί και κάμποσα ζεϊμπέκικα μαζί με παραδοσιακούς χρωματισμούς. Και βεβαίως πολύ καλή ενορχήστρωση.

Βασικός ερμηνευτής αυτή τη φορά είναι ο ίδιος ο συνθέτης που διαθέτει μια πρίμα και αρκετά εκφραστική φωνητική χροιά. Συμμετέχουν η Ελένη Τσαλιγοπούλου και ο Γεράσιμος Ανδρεάτος.

Πέτρος Ταμπούρης: Τα πορφυρά καμπάγια (1993)

Ο Πέτρος Ταμπούρης, αφού ολοκλήρωσε ευδόκιμα την προϋπηρεσία του πλάι σε καταξιωμένους δημιουργούς, όπως ο Νίκος Ξυδάκης,  προχώρησε σε πιο προσωπικά δημιουργικά πεδία και μας χάρισε μια σειρά από ενδιαφέροντες κύκλους τραγουδιών στη διάρκεια της δεκαετίας του '90: Έρθεις, δεν έρθεις (1991), Τα πορφυρά καμπάγια* (1993), Χάδια και καρφιά (1995) και Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου (1998).

Από τη σειρά αυτή τα "Πορφυρά Καμπάγια" είναι ο δίσκος που ακούστηκε περισσότερο και προσωπικά τον θεωρώ και τον καλύτερο, γιατί περιλαμβάνει πολύ όμορφα τραγούδια γεμάτα χυμούς, μελωδικά ευρήματα και έξοχη ενορχήστρωση. 

Μεγάλο προσόν του δίσκου είναι οι στίχοι του Θοδωρή Γκόνη, του σημαντικότερου στιχουργού της νεότερης γενιάς, που χαρακτηρίζεται από πρωτότυπη θεματολογία και ευρηματικότητα που γεφυρώνει με αφοπλιστική φυσικότητα το παρελθόν και το παρόν μέσα από την πολύ εκλεκτική χρήση του ελληνικού λόγου σε συνδυασμό με μιαν εντυπωσιακή εικονοπλαστική φαντασία.

Θαυμάσιοι ερμηνευτές των τραγουδιών επίσης στέκονται ο Γεράσιμος Ανδρεάτος και η Αναστασία Μουτσάτσου, ενώ σε ένα τραγούδι συμμετέχει η Ελευθερία Αρβανιτάκη.

Ο δίσκος εμπλουτίζεται και με δύο ορχηστρικές συνθέσεις, από τις οποίες η πρώτη είναι ένα πανέμορφο κομμάτι με εξαίσια ρυθμική ανάπτυξη της μελωδίας.

Πέτρος Ταμπούρης, Κωστής Παλαμάς: Ο δωδεκάλογος του γύφτου (1998)

Πριν επανέλθει στο προσκήνιο μετά τη μακρόχρονη σιωπή του ο συνθέτης Λουκάς Θάνος με τον κύκλο μελοποιημένων ποιημάτων "Ο δωδεκάλογος του γύφτου" (2016) του Κωστή Παλαμά, είχε προηγηθεί ένας άλλος δημιουργός της νεότερης γενιάς που είχε καταπιαστεί με το ίδιο ποιητικό έργο.

Αναφέρομαι στον συνθέτη. σολίστα στο κανονάκι, ενορχηστρωτή και μουσικό ερευνητή Πέτρο Ταμπούρη που παρουσίασε τον ομώνυμο κύκλο το 1998, αν και η πρώτη του επαφή με την παλαμική ποίηση ανατρέχει στο 1991 και στο δίσκο του "Έρθεις, δεν έρθεις". Ωστόσο με τον "Δωδεκάλογο του Γύφτου" μας δίνει μια πιο ολοκληρωμένη δουλειά πάνω στο έργο του ποιητή επικεντρωμένη στον συγκεκριμένο εμβληματικό ποιητικό κύκλο.

Με το έργο αυτό ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943) διακηρύσσει την υποταγή των στενών εθνικιστικών και κοινωνικών δογματισμών σε ένα πνεύμα παγκόσμιας ειρήνης και συνεννόησης με απώτερο σκοπό το "ταίριασμα της καρδιάς και του νου με τα πάντα της ζωής". Με άλλα λόγια τη διττή προσέγγιση του κόσμου με τον τρόπο της τέχνης και της επιστήμης. Το έργο εκδόθηκε για πρώτη φορά από το τυπογραφείο της "Εστίας" το 1907, λίγο πριν από τους Βαλκανικούς πολέμους και τη διακυβέρνηση του τόπου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, η οποία οδήγησε στη δημιουργία του μεγάλου ελληνικού κράτους της Συνθήκης των Σεβρών (1920). Ο ποιητής μοιάζει να έχει προβλέψει αυτές τις εξελίξεις. Ο 8ος Λόγος ονομάζεται "Προφητικός" και περιγράφει με αδρές εικόνες το παρόν αλλά και το μέλλον του τόπου, ο οποίος, αφού βυθιστεί στο χάος και κατρακυλήσει "στου Κακού τη σκάλα", θα ξαναγεννηθεί και πάλι φορώντας "τα φτερά τα πρωτινά" του. Δεν ξέρω αν όλα αυτά δημιουργούν κάποιους συνειρμούς και με τις μέρες που περνάει σήμερα ο τόπος μας!

Λουκάς Θάνος, Κωστής Παλαμάς: Ο δωδεκάλογος του γύφτου (2016)

Λέγαμε τις δυο προηγούμενες ημέρες για την περίπτωση του συνθέτη Λουκά Θάνου και την εντελώς ιδιαίτερη σχέση του με το ελληνικό τραγούδι και τη δισκογραφία. Ο δίσκος "Σάλπισμα" (1980) θα μπορούσε να λειτουργήσει ως ένα ισχυρό εφαλτήριο για την καθιέρωσή του στα μουσικά μας πράγματα, αλλά παραδόξως αυτό δεν συνέβη, αφού ο συνθέτης τα επόμενα χρόνια περιορίστηκε σε ελάχιστες ηχογραφήσεις και μάλιστα σε εντελώς διαφορετικά πεδία έκφρασης δείχνοντας να χάνεται από το ελληνικό πεντάγραμμο οριστικά και να αφοσιώνεται στα ενδιαφέροντά του για το χορό και το θέατρο.

Κι όμως, ξαφνικά πριν από πέντε χρόνια. το 2016, ο Λουκάς Θάνος έκανε μια δυναμική επιστροφή με έναν νέο κύκλο μελοποιημένης ποίησης που μοιάζει να πηγάζει μέσα από εκείνη την πρώτη του επαφή με το τραγούδι στη δεκαετία του '70! Γιατί ο δίσκος "Ο δωδεκάλογος του γύφτου" που εκδόθηκε από τη Minos/EMI δεν είναι παρά η φυσική συνέχεια και μια μετεξελιγμένη εκδοχή του δίσκου "Σάλπισμα", έστω κι αν μεσολάβησαν σχεδόν 40 χρόνια! Κι αν το "Σάλπισμα" σφραγίστηκε με την εμβληματική ερμηνεία ενός Νίκου Ξυλούρη, ο καινούργιος δίσκος διαθέτει τη φωνή ενός Γιάννη Χαρούλη που δεν είναι μυστικό πια ότι αποτελεί ένα ετεροχρονισμένο alter ego του μεγάλου κρητικού βάρδου!

Ο κύκλος λοιπόν μελοποιημένης ποίησης "Ο δωδεκάλογος του γύφτου" στηρίζεται στη σημαντική ομότιτλη ποιητική σύνθεση του μεγάλου ποιητή Κωστή Παλαμά (1859-1943), η οποία εκδόθηκε το 1907 και είναι η πρώτη μιας σειράς μεγάλων λυρικών δημιουργιών του ποιητή, πριν από τη "Φλογέρα του βασιλιά" ή τους "Καημούς της λιμνοθάλασσας". Ο συνθέτης άγγιξε με σεβασμό κι ευαισθησία το ποιητικό σώμα δημιουργώντας όμορφες μελωδικές στιγμές με παραδοσιακούς χρωματισμούς που ζωντανεύει άμεσα και λειτουργικά η εξαιρετική ερμηνεία του Γιάννη Χαρούλη. Σημειώνω ότι αυτή είναι η δεύτερη μελοποίηση του παλαμικού έργου, αφού το 1998 πρώτος ο Πέτρος Ταμπούρης μας είχε παρουσιάσει το δικό του "Δωδεκάλογο".

Λουκάς Θάνος, Νίκος Ξυλούρης: Μνήμες από το Σάλπισμα (2021)

Ο Λουκάς Θάνος, όπως λέγαμε και χθες, αποτελεί μιαν εντελώς ιδιόμορφη καλλιτεχνική προσωπικότητα. Μετά την έκδοση του κλασικού δίσκου "Σάλπισμα" (1978/80) ο ίδιος εξαφανίστηκε ουσιαστικά από το μουσικό προσκήνιο για σχεδόν τέσσερις δεκαετίες, μέχρι το 2016 που επανεμφανίστηκε με μελοποιημένη ποίηση του Κωστή Παλαμά ("Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου") κι αφού σε όλο αυτό το ενδιάμεσο μακρό διάστημα περιορίστηκε σε ελάχιστες ηχογραφήσεις σε εντελώς διαφορετικά μουσικά πεδία ("Αναστροφή", "Jazzburger").

Φαίνεται λοιπόν ότι η βαριά σκιά εκείνης της πρώτης του δισκογραφικής στιγμής με τη στιβαρή ερμηνεία του Νίκου Ξυλούρη ακολουθούσε τον συνθέτη σε όλο του το βίο, πράγμα που επιβεβαιώθηκε κιόλας επίσημα με την πρόσφατη επιστροφή του στο παλιό εκείνο υλικό. 

Συγκεκριμένα, πριν από μερικούς μήνες εκδόθηκε από την ετικέτα Σείστρον των εκδόσεων Αεράκης ένας ψηφιακός δίσκος με τίτλο "Μνήμες". Κι αυτές ακριβώς οι "μνήμες" μας επαναφέρουν στο "Σάλπισμα" και όλο το παρασκήνιο της προετοιμασίας και έκδοσης του εμβηματικού δίσκου.

Πρόκειται λοιπόν για ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ηχητικό ντοκουμέντο που περιλαμβάνει πρόχειρες ηχογραφήσεις από τις πρόβες του δίσκου, αλλά και ανέκδοτο υλικό που έμεινε τελικά εκτός δίσκου. Για την ακρίβεια, πρόκειται για τρία μελοποιημένα ποιήματα των Κωστή Παλαμά, Κώστα Βάρναλη και Γιάννη Ρίτσου, με τα οποία ξεκινά η έκδοση και τα οποία δεν είχαν ενσωματωθεί στο "Σάλπισμα". Στο κλείσιμο μάλιστα του δίσκου βρίσκουμε κι ένα ραδιοφωνικό ντοκουμέντο από τη διαφήμιση του δίσκου "Σάλπισμα", όταν τελικά κυκλοφόρησε το 1980 κι αφού ήδη ο μεγάλος κρητικός βάρδος είχε φύγει από τη ζωή.

Λουκάς Θάνος, Νίκος Ξυλούρης: Σάλπισμα (1978/80)

Ο Λουκάς Θάνος (γενν. 1954) αποτελεί μιαν εντελώς ιδιότυπη περίπτωση δημιουργού με πολύπλευρο φάσμα ενδιαφερόντων που απλώνονται από τη μουσική, ως το χορό και τη σκηνοθεσία. Από τα εφηβικά του ήδη χρόνια, στα τέλη της δεκαετίας του '60, καταπιάστηκε με τη μελοποίηση Ελλήνων ποιητών με ιδιαίτερη έμφαση στον Κώστα Καρυωτάκη. Με εκλεκτό υλικό λοιπόν στις αποσκευές του από το διάστημα 1969-1972 έκανε το πρώτο του δισκογραφικό φανέρωμα στα τέλη της δεκαετίας του '70 που έμελλε να σημαδέψει βαθιά την ελληνική δισκογραφία.

Το 1976 λοιπόν ο Λουκάς Θάνος μπήκε στο στούντιο και ηχογράφησε τον κύκλο μελοποιημένων ποιημάτων "Σάλπισμα" με ερμηνευτή τον Νίκο Ξυλούρη! Πρόκειται φυσικά για έναν δίσκο κλασικό που αποτελεί πλέον δίσκο αναφοράς μιας χρυσής εποχής για το ελληνικό τραγούδι. Συγχρόνως όμως πρόκειται για μια εργασία που γνώρισε πολλά προσκόμματα μέχρι να κυκλοφορήσει στην αγορά, αφού ο αρχικός προγραμματισμός της έκδοσής του το 1978 για κάποιο ανεξήγητο λόγο ακυρώθηκε, παρόλο που σχεδόν παντού αναφέρεται ως έτος κυκλοφορίας αυτή η χρονιά! Στην πραγματικότητα όμως ο δίσκος εκδόθηκε το 1980, αμέσως μετά τον πρόωρο θάνατο του μεγάλου βάρδου, πράγμα που θα έλεγα ότι δεν τιμά και τόσο τη δισκογραφική εταιρία που είχε τα δικαιώματα της έκδοσης!

Επί της ουσίας τώρα: Δε νομίζω πως χρειάζεται να παραβιάσω θύρες ανοιχτές τονίζοντας την ομορφιά αυτού του δίσκου κι ας μην εκτιμήθηκε δεόντως στην αρχή. Πρόκειται στ' αλήθεια για μια πολύ όμορφη δουλειά από κάθε άποψη. Πρώτα πρώτα είναι ο καίριος ποιητικός λόγος των τραγουδιών με τις υπογραφές μεγάλων μας ποιητών, όπως ο Κώστας Βάρναλης, ο Κώστας Καρυωτάκης και ο Άρης Αλεξάνδρου, μαζί με δυο τραγούδια σε ποίηση του συνθέτη. Ειδικά η "Μπαλάντα του κυρ Μέντιου" με τον ευρηματικό και καίρια συμβολικό λόγο του, αναδείχθηκε σε ένα από τα πιο διαχρονικά και πολυτραγουδισμένα ελληνικά τραγούδια, έστω κι αν χρειάστηκε η παραμορφωτική μεσολάβηση ενός Νότη Σφακιανάκη, για να περάσει το τραγούδι στο ευρύ κοινό!

Τα τραγούδια του Μίκη και του Γιάννη Θεοδωράκη (1960-2001)

Μέσα στην αχανή εργογραφία του Μίκη Θεοδωράκη κρύβονται αμέτρητες τρυφερές  και βαθιά λυρικές στιγμές που ίσως δεν έχουν φωτιστεί όσο τους αξίζει, καθώς η επική πλευρά του συνθέτη μοιάζει να έχει επισκιάσει σχεδόν ολοκληρωτικά την πολυδιάστατη υπόσταση της μουσικής αυτού του μεγαλοφυούς δημιουργού. Και ακριβώς σ' αυτό το δημιουργικό πεδίο του που κινείται στο ημίφως μοιάζουν σαν μικρές πυγολαμπίδες οι στιγμές που η τέχνη του μεγάλου συνθέτη συναντήθηκε με την ευαίσθητη ποιητική γραφή του αδελφού του Γιάννη Θεοδωράκη (1932-1996), δημοσιογράφου και ποιητή, που ο Μίκης υπεραγαπούσε και που αρκετές φορές στη μακρά διαδρομή του έντυσε μουσικά δικούς του στίχους δημιουργώντας μερικά από τα πιο αισθαντικά και τρυφερά του τραγούδια.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε βέβαια ότι ο πρώτος πρώτος κύκλος τραγουδιών του Μίκη, γραμμένος αρκετά χρόνια πριν από τον "Επιτάφιο", ήταν οι "Λιποτάκτες", τέσσερα τραγούδια σε ποίηση Γιάννη Θεοδωράκη που μελοποιήθηκαν στο διάστημα 1952-1957! Αυτή ήταν η μοναδική αποκλειστική συνεργασία των δύο αδελφών, ενώ στη συνέχεια οι συναντήσεις τους ήταν σποραδικές σε ευρύτερους κύκλους μαζί με τραγούδια άλλων στιχουργών και ποιητών, όπως ένα τραγούδι ("Λειτουργία") στον κύκλο "Αρχιπέλαγος" (1960) και φυσικά η υπέροχη λυρική μελωδία της "Φαίδρας" (1962) που αποθανατίστηκε από την αξεπέραστη ερμηνεία της Μελίνας Μερκούρη.

Προς τα τέλη της δεκαετίας του '70 και στις αρχές του '80 εντοπίζεται η πιο πυκνή συνεργασία των δύο αδελφών με αρκετά τραγούδια που περιλήφθηκαν στους κύκλους "Οκτώβρης 78" (1978) με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, "Ταξίδι μέσα στη νύχτα" (1978) και "Ο άνθρωπος με το γαρίφαλο" (1980) με τη Μαργαρίτα Ζορμπαλά, "Δελτίο καιρού" (1980) με τη Μαρία Δημητριάδη και "Χαιρετισμοί" (1982) με τη Δήμητρα Γαλάνη. 

Μετά τον πρόωρο θάνατο του Γιάννη Θεοδωράκη ο Μίκης επανήλθε στην ποίησή του ενσωματώνοντας άλλα δυο τραγούδια με τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη στο δίσκο "Άσματα" (1998), για να κλείσει αυτή η διαδρομή το 2001 με την ολοκληρωμένη επανεκτέλεση του έργου "Τραγούδι του νεκρού αδελφού" (2001), όπου προστέθηκε το θεατρικό τραγούδι "Το ταγκό του εφιάλτη" ερμηνευμένο από τον Γιάννη Μπέζο και τον Δημήτρη Μπάση.

Η Χούντα και ο Μίκης Θεοδωράκης: Τεκμήρια (2005)

Η γη των Χανίων έχει την ξεχωριστή τιμή να φιλοξενεί πλέον το σώμα του Μίκη Θεοδωράκη, όπως ήταν και η στερνή του επιθυμία. Και είναι η νομαρχιακή αυτοδιοίκηση της περιοχής που φρόντισε αρκετά χρόνια νωρίτερα, το 2005, με αφορμή τα 80χρονα του εκλεκτού της τέκνου να εκδώσει ένα ψηφιακό δίσκο με το χαρακτηριστικό τίτλο "Τεκμήρια", αφιερωμένο αποκλειστικά στις δύσκολες μέρες που έζησε ο μεγάλος συνθέτης στα χρόνια της επτάχρονης δικτατορίας των Συνταγματαρχών.

Ο δίσκος έχει συγκεντρώσει σπάνιο ηχητικό υλικό που αποτυπώνει ιδιαίτερες στιγμές του συνθέτη, όταν από την αρχή του καθεστώτος βρέθηκε στοχοποιημένος ως επικίνδυνος κομμουνιστής, πράγμα που είχε αποτέλεσμα την ολοκληρωτική απαγόρευση του έργου του, αλλά και τις βασανιστικές περιπέτειες που γνώρισε ο ίδιος και η οικογένειά του, πότε στη φυλακή, πότε στην απομόνωση στο ορεινό χωριό Ζάτουνα της Αρκαδίας.

Η έκδοση μας διασώζει ακριβές προσωπικές στιγμές του συνθέτη, όπως τις αφηγείται ο ίδιος σε πρόχειρες ηχογραφήσεις, όπου περιλαμβάνονται και αρκετά τραγούδια που συνέθεσε στο διάστημα της απομόνωσής του, κυρίως από τη σειρά "Αρκαδίες", μαζί με άλλα τραγούδια αγωνιστικού χαρακτήρα που αργότερα ηχογραφήθηκαν και κυκλοφόρησαν σε δίσκους.

Στο δίσκο επίσης περιέχεται κι ένα σπάνιο μουσικό ντοκουμέντο που περιλαμβάνει μια φωνητική σύνθεση για συμφωνική ορχήστρα του σημαντικού Γερμανού συνθέτη Paul Dessau, παλιού συνεργάτη του Bertolt Brecht, που γράφτηκε πάνω στο κείμενο της προκήρυξης του χουντικού υπουργού Οδυσσέα Αγγελή, με την οποία ανακοινώθηκε η απαγόρευση της μουσικής του Θεοδωράκη!

Ο ανέκδοτος Θεοδωράκης στο Δισκοβόλο

Λέω να αρκεστούμε για την ώρα σ' αυτά τα ανέκδοτα έργα του Μίκη Θεοδωράκη μέσα από το αχαρτογράφητο ουσιαστικά πέλαγος της αχανούς εργογραφίας του. 

Υπάρχουν φυσικά πάμπολλα ακόμη ντοκουμέντα που διασώζουν εκτελέσεις ανέκδοτων έργων του, αλλά δυστυχώς το μεγαλύτερο κομμάτι αυτού του θησαυρού παραμένει άγνωστο και πιθανότατα δεν πρόκειται ποτέ ν' αξιωθούμε να το ακούσουμε.

Επιλογικά λοιπόν σ' αυτή τη μικρή αναδίφηση θα ήθελα να κάνω μια υπόμνηση και παλιότερων παρουσιάσεων στο Δισκοβόλο με ανέκδοτο υλικό, ώστε να υπάρχει μια συγκεντρωτική πλέον καταγραφή. Τις επισημαίνω με χρονολογική ταξινόμηση και με μια επιγραμματική αναφορά στο περιεχόμενο και τους βασικούς τους συντελεστές. Ιδού:

1965. Καταιγίδα: Ταινία πλημμυρισμένη με γνωστά τραγούδια του Μίκη που ερμηνεύει η Ντόρα Γιαννακοπούλου.

1966. Η ηλικία της γειτονιάς μου: Κύκλος τραγουδιών σε στίχους Μιχάλη Παπανικολάου που ερμηνεύει η Μαρίζα Κωχ.

1969. Αρκαδία ΙΧ "Η μητέρα του εξόριστου": Τραγούδι-ποταμός γραμμένο στη Ζάτουνα σε ποίηση Κώστα Καλαντζή. Ερμηνεύει ο Μίκης.

1970. Επιτάφιος: Η 5η κατά σειρά εκτέλεση του εμβληματικού κύκλου τραγουδιών (Μούσχουρη, Μπιθικώτσης, Λίντα, Χορωδία Τρικάλων). Τραγουδά η Φλέρυ Νταντωνάκη. Στο πιάνο ο Μάνος Χατζιδάκις.

1975. Χριστόφορος Κολόμβος: Μουσική για το θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Ερμηνεύει ο Πέτρος Πανδής.

1980. Περικλής, πρίγκιπας της Τύρου: Μουσική για το έργο του Σέξπιρ. Ερμηνεύει ο Γιώργος Μούτσιος.

2002. Les amants de Teruel: Το κλασικό μπαλέτο του Μίκη σε νέα εκτέλεση από την Εθνική Ορχήστρα της Ισπανίας.

Ο ανέκδοτος Θεοδωράκης: Μουσική για την ταινία "Προμηθέας" (1987)

Από τις αμέτρητες γενναιόδωρες χειρονομίες του Μίκη Θεοδωράκη σε νέους, ενίοτε απολύτως άσημους, καλλιτέχνες προέρχεται κι αυτό το ντοκουμέντο που παρουσιάζω σήμερα.

Πρόκειται για την ταινία-όπερα μικρού μήκους "Προμηθέας" που έγραψε και σκηνοθέτησε ο Κατερινιώτης δημιουργός Γιώργος Κεραμιδιώτης το 1987 πάνω στον κλασικό μύθο του Προμηθέα και της τιμωρίας του από τους θεούς για την προδοτική του πρωτοβουλία να χαρίσει στους ανθρώπους το πολύτιμο αγαθό της φωτιάς. 

Στο κεντρικό ρόλο ο βαρύτονος Σπύρος Σακκάς και μαζί του η Νατάσα Ζούκα με τους ηθοποιούς Αλέκο Ουδινότη, Ηλία Λογοθέτη, Νίκο Βρεττό και Τάσο Πανταζή.

Η μουσική που συνοδεύει την παρουσία του χορού στην ταινία ανήκει στον Μίκη Θεοδωράκη και προέρχεται από τη συμφωνική καντάτα "Κατά Σαδδουκαίων" που γράφτηκε το 1981 πάνω στο ομώνυμο ποιητικό έργο του Μιχάλη Κατσαρού. 

Στην ταινία επίσης ακούγεται ένα "Μοιρολόι" γραμμένο από τον Μιχάλη Τερζή και ερμηνευμένο από την Ελένη Βιτάλη.

Τη Χορωδία της Εστίας Πιερίδων Μουσών έχει διδάξει και διευθύνει ο Γιάννη Αδαμίδης, ενώ συμμετέχουν μουσικοί της Κ.Ο.Β.Ε.

Ο ανέκδοτος Θεοδωράκης: Μια σφαίρα στην καρδιά (soundtrack, 1965)

Ιδού ένα ακόμη ανέκδοτο soundtrack του Μίκη Θεοδωράκη αλιευμένο με πολύ κόπο από παλιά βιντεοκασέτα. Πρόκειται για τη σπάνια γαλλική ταινία "Une balle au coeur" (Μια σφαίρα στην καρδιά), παραγωγής 1965 (παίχτηκε το 1966), που σκηνοθέτησε ο Jean-Daniel Pollet και γυρίστηκε στη Σικελία και στην Ελλάδα με τη συμμετοχή πλειάδας Ελλήνων ηθοποιών. 

Η ταινία συνιστά τη μοναδική συμμετοχή της Τζένης Καρέζη σε διεθνή κινηματογραφική παραγωγή. Μάλιστα η Τζένη ερμηνεύει και μερικά υπέροχα τραγούδια του συνθέτη που στη δισκογραφία τα ξέρουμε με τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη από τους κύκλους "Ένας Όμηρος" και "Έξι τραγούδια" (Κύκλος Φαραντούρη), εκτός απ' τον "Καημό" που ξεκινά μ' ένα θέμα από τη "Γειτονιά των αγγέλων" και συνεχίζει με το θέμα του γνωστού τραγουδιού από την "Πολιτεία". Τα οργανικά κομμάτια βασίζονται επίσης σε μελωδίες γνωστών τραγουδιών του συνθέτη.

Ένα μέρος αυτού του μουσικού υλικού είχε εκδοθεί σε δισκάκι 45 στροφών από τη Barclay, αλλά στο σύνολό του το soundtrack παραμένει ανέκδοτο.

Ο ανέκδοτος Θεοδωράκης: Ο Ανδρέας Μπουτσικάκης παίζει στο πιάνο... (2010)

Ο Ανδρέας Μπουτσικάκης ανήκει στη νεότερη γενιά Ελλήνων σολίστ του πιάνου με κλασικές σπουδές, αλλά κι έντονη ενασχόληση με το πεδίο του απλού τραγουδιού. Η πρώτη του σύσταση με το ελληνικό κοινό έγινε το 1992, όταν υπέγραψε ως συνθέτης το άλμπουμ "Οι ρίζες μας" με ερμηνευτή τον Ελληνοκύπριο βαρύτονο Τζων Μοδινό. Ακολούθησαν πολύ πετυχημένες συνεργασίες με τον Γιώργο Χατζηνάσιο παράλληλα με εμφανίσεις σε τηλεοπτικά προγράμματα ή θεατρικές παραστάσεις, όπως η πρόσφατη "Συνοικία το όνειρο" (2020) βασισμένη στην κλασική ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη (1961).

Η μεγάλη στιγμή του Μπουτσικάκη ήρθε μέσα από τη γόνιμη συνεργασία του με τον Μίκη Θεοδωράκη, η οποία επισφραγίστηκε με την έκδοση του δίσκου "Piano Revolution" (Καθρέφτης, 2009) που περιλαμβάνει μεταγραφές για πιάνο γνωστών τραγουδιών του συνθέτη. 

Και ακριβώς με το υλικό αυτό στη φαρέτρα του ο πιανίστας έδωσε μια πολύ όμορφη συναυλία τον Φεβρουάριο του 2010 στην Καστοριά στο πλαίσιο σχολικού προγράμματος. Οι μελωδίες του συνθέτη αναβλύζουν συναρπαστικές και καθάριες μέσα από τα υπέροχα ηχοχρώματα του πιάνου αποδεικνύοντας την ακαταμάχητη δύναμή τους χωρίς την ανάγκη ορχηστρικών υποστηριγμάτων.

Ο ανέκδοτος Θεοδωράκης: Αυτό το δέντρο δεν το λέγανε υπομονή (1974)

Ο ηθοποιός και θεατρικός συγγραφέας Νότης Περγιάλης (1920-2009) άφησε αδρό το στίγμα του στο χώρο της τέχνης, τόσο με τις κινηματογραφικές του εμφανίσεις, όσο και με τα λίγα, αλλά εκλεκτά τραγούδια του από τις συνεργασίες του με τους μεγάλους συνθέτες Μάνο Χατζιδάκι, Μίκη Θεοδωράκη και Γιάννη Μαρκόπουλο ("Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι", "Γκρεμισμένα σπίτια", "Τι να την κάνω τη χαρά", "Ο λεβέντης"), αλλά και με τα θεατρικά του έργα ("Νυφιάτικο τραγούδι", "Το κορίτσι με το κορδελάκι", "Η γειτονιά του Τσέχοφ", "Το άλογο του Θανάση" κ.ά.).

Ανάμεσα στις ξεχωριστές θεατρικές του δημιουργίες συγκαταλέγεται και το έργο "Αυτό το δέντρο δεν το λέγανε υπομονή" που ανέβηκε στο θέατρο Κάβα κατά την περίοδο 1974-75 από το θίασο Νίκου Χατζίσκου και Τιτίκας Νικηφοράκη. Ο Μίκης Θεοδωράκης έντυσε την παράσταση με μια σειρά τραγουδιών που ερμήνευσαν η Χάρις Αλεξίου, ο Κώστας Σμοκοβίτης και ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου με τη συμμετοχή του βαρύτονου Θόδωρου Δημήτριεφ και χορωδίας από μέλη του θιάσου.

Ο Μίκης έγραψε για τη συνεργασία του αυτή: "Με τον Περγιάλη μας ενώνει μια παλιά δυνατή φιλία. Έχουμε συνεργαστεί κάμποσες φορές κι έχουμε κουβεντιάσει πάρα πολύ πάνω στα καλλιτεχνικά και άλλα θέματα. Ξεκινήσαμε από τις ίδιες λαϊκές ρίζες. Τα βιώματά μας ήτανε τα ίδια. Οι στόχοι μας οι ίδιοι. Πάντα πολεμούσαμε το ίδιο θεριό κι ονειρευόμαστε ένα λαό με γεμάτα μάτια κι όρθιο κεφάλι. Χαιρετίζω αυτό το έργο του που βγαίνει μεσ' απ΄τους αγώνες, τις πίκρες, τις ήττες και τις νίκες των τελευταίων τριάντα χρόνων αυτού του λαού".

Να διευκρινίσουμε μόνο ότι το έργο ηχογραφήθηκε ολόκληρο με ερμηνεύτρια τη Χαρούλα Αλεξίου κι επρόκειτο να εκδοθεί σε δίσκο από τη Minos, πράγμα που για άγνωστους λόγους δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Μόνο το τραγούδι "Το μπλόκο της Καισαριανής" ενσωματώθηκε στον προσωπικό δίσκο της Χαρούλας "24 Τραγούδια" (1977).

Ο ανέκδοτος Θεοδωράκης: Μουσική για την ταινία "Honeymoon" (1959)

Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του '50 (1954-1960) ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν εγκατεστημένος στο Παρίσι για σπουδές, ενώ παράλληλα ήδη έχτιζε τον προσωπικό του μύθο συνθέτοντας ασταμάτητα έργα λόγιας μουσικής που τον είχαν κάνει κιόλας αρκετά γνωστό στο διεθνές κοινό. 

Έτσι το 1958 του δόθηκε η ευκαιρία να δείξει το ταλέντο του και στην κινηματογραφική μουσική, μέσα από την οποία έγινε διάσημο το πρώτο μεγάλο τραγούδι του με τίτλο "Honeymoon",  το οποίο γνώρισε αμέτρητες επανεκτελέσεις, μεταξύ των οποίων και μία από τους Beatles στο ξεκίνημα της καριέρας τους! Φυσικά πρόκειται για το αγαπημένο "Αν θυμηθείς τ' όνειρό μου" που στην ελληνική του εκδοχή ενορχήστρωσε ο Μάνος Χατζιδάκις σε στίχους του Νίκου Γκάτσου και ερμήνευσε αξεπέραστα η Γιοβάννα.

Το τραγούδι αυτό λοιπόν αποτέλεσε και τη βάση του soundtrack για την αγγλο-ισπανική ταινία "Luna de miel", γνωστότερη με τον αγγλικό τίτλο "Honeymoon", που σκηνοθέτησε ο Άγγλος σκηνοθέτης Michael Powell και πρωταγωνίστησαν οι: Ludmilla Tcherina, Antonio και Anthony Steel.

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της ταινίας είναι η υπέροχη μουσική της επένδυση με την υπογραφή του Μίκη Θεοδωράκη. Η ταινία περιλαμβάνει και δυο ξεχωριστές χορογραφικές σκηνές. Η μία είναι το μπαλέτο του Μίκη "Les amants de Teruel" σε χορογραφία του Leonide Massine, πάνω στην οποία βασίστηκε η μεταγενέστερη ομώνυμη ταινία του 1962, και η δεύτερη το κλασικό μπαλέτο του μεγάλου Ισπανού συνθέτη Manuel De Falla "Ο μάγος έρωτας" ("El amor brujo") σε χορογραφία του Antonio με διεύθυνση ορχήστρας από τον κορυφαίο Άγγλο αρχιμουσικό Sir Thomas Beecham.

Να προσθέσω ότι το υπέροχο τραγούδι του Μίκη που διατρέχει όλη την ταινία ερμηνεύεται από τον Marino Marini και το Κουαρτέτο του, μια εκτέλεση μάλιστα που κυκλοφόρησε και σε δίσκο το 1958 από την εταιρία Durium.

Ο ανέκδοτος Θεοδωράκης: Ερωφίλη (1955-1958)

Άλλη μια σημαντική συνεργασία του Μίκη Θεοδωράκη με τα Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου ήταν η παράσταση του μπαλέτου "Ερωφίλη", έργου γραμμένου πάνω στο ομώνυμο κρητικό δράμα του Γεώργου Χορτάτζη (1550-1610) που παίχτηκε τον Σεπτέμβριο του 1956 με τον Γιώργο Χατζηνίκο στο πιάνο, τον Γιάννη Μόραλη στα σκηνικά και τη Ραλλού Μάνου με τη Ντόρα Τσάτσου στις χορογραφίες.

Ωστόσο πρέπει να διευκρινίσουμε ότι και στο έργο αυτό ο Μίκης λειτούργησε με τη συνήθη τακτική του να συνθέτει νέα έργα με αυτοδάνεια! Συγκεκριμένα, η πρώτη ύλη του έργου βασίστηκε σε μια προγενέστερη σύνθεση με τίτλο Passacailles, έργο για δύο πιάνα σε έξι μέρη που γράφτηκε στο Παρίσι τον Ιούνιο του 1955, το οποίο λίγο αργότερα ο συνθέτης μετέγραψε σε ορχηστρική μορφή που πήρε τον τίτλο Σουίτα αρ.2 και πρωτοπαρουσιάστηκε δημόσια στο Ηρώδειο το καλοκαίρι του 1958 με μαέστρο τον Δημήτρη Χωραφά.

Η τελική μορφή του έργου διαμορφώθηκε το καλοκαίρι του 1958, όταν προστέθηκαν και τα φωνητικά μέρη από το ποίημα του Χορτάτζη. Σ' αυτή τη μορφή ηχογραφήθηκε κιόλας εκείνη τη χρονιά και εκδόθηκε σε δίσκο πολύ αργότερα, το 1988, από τη Lyra ως μέρος μιας έκδοσης αφιερωμένης στο Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου. Τη Συμφωνική Ορχήστρα του ΕΙΡ διηύθυνε ο Ανδρέας Παρίδης.

Ο ανέκδοτος Θεοδωράκης: Ορφέας και Ευρυδίκη (1952/1956)

Από την πλουσιότατη εργογραφία του Μίκη Θεοδωράκη που δημιουργήθηκε στην προ του "Επιτάφιου" εποχή, όταν ο συνθέτης ήταν αφοσιωμένος αποκλειστικά στη λόγια δημιουργία, προέρχεται και η μουσική μπαλέτου "Ορφέας και Ευρυδίκη", γραμμένη αρχικά το 1952.

Στην πρωτόλεια μορφή του για ορχήστρα εγχόρδων με συνοδεία χορωδίας πάνω σε κείμενο του Νότη Περγιάλη το έργο παρουσιάστηκε από το Σταθμό Ενόπλων Δυνάμεων στις 16 Αυγούστου 1952 με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών υπό τη διεύθυνση του Τάτση Αποστολίδη. Την ίδια χρονιά ο Μίκης διασκεύασε το έργο και σε μορφή σουίτας για σόλο πιάνο, έργο που παρέμεινε ημιτελές.

Σε μορφή μπαλέτου για λογαριασμό του Ελληνικού Χοροδράματος της Ραλλούς Μάνου το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε τον Σεπτέμβριο του 1952 κατά σειρά στις Μυκήνες, στο Λουτράκι και στο Ηρώδειο με τη Συμφωνική Ορχήστρα του ΕΙΡ υπό τη διεύθυνση του Μάνου Χατζιδάκι, ο οποίος διηύθυνε επίσης το έργο στις 21 Ιανουαρίου 1953 στο REX μαζί με το δικό του έργο "Το καταραμένο φίδι". Σύμφωνα μάλιστα με μαρτυρία του ίδιου του Μίκη ("Δρόμοι του Αρχαγγέλου"), σ' αυτή την παράσταση παρούσα ήταν η Φρειδερίκη μετά του υιού της Κωνσταντίνου!

Μερικά χρόνια αργότερα, στο διάστημα 1956-58 ο Μίκης, ευρισκόμενος πια στο Παρίσι, έγραψε μια παραλλαγμένη εκδοχή του μπαλέτου με τίτλο "Αγάπη και Θάνατος", για την οποία μας πληροφορεί: Μια πρώτη μορφή του χοροδράματος αυτού δόθηκε το 1952 πάνω σε κείμενο του Νότη Περγιάλη που απομακρυνόταν  σημαντικά από τον αρχαίο μύθο δίνοντας αίσιο τέλος και ενώνοντας  το χορό με το λόγο. Στη σημερινή του μορφή το χορόδραμα αναπλάστηκε ριζικά και ξαναγύρισε στη γραμμή του αρχαίου μύθου διατηρώντας την τραγική του κατάληξη και το βαθύτερό του νόημα.

Ο ανέκδοτος Θεοδωράκης: Μια θάλασσα γεμάτη μουσική...

Έφυγε λοιπόν από κοντά μας και ο Μίκης Θεοδωράκης, πλήρης ημερών, 27 ολόκληρα χρόνια μετά τη βιαστική φυγή του μεγάλου συνοδοιπόρου του Μάνου Χατζιδάκι, με τον οποίο συμπορεύτηκαν από τη αρχή της μνημειώδους διαδρομής τους στην ελληνική μουσική ανταλλάσσοντας ενίοτε μουσικές ιδέες,  τις οποίες ενσωμάτωναν ο καθένας σε δικά του έργα, χωρίς καμία επιφύλαξη!

Τα έχουμε πει ήδη πάμπολλες φορές κι εδώ στο Δισκοβόλο όσα συνδέονται με το εμβληματικό έργο του κορυφαίου αυτού δημιουργού, ο οποίος μας άφησε ένα μοναδικής αξίας μουσικό θησαυρό που καλύπτει όλα τα πεδία της μουσικής έκφρασης, από το απλό λαϊκό τραγούδι μέχρι τις πιο σύνθετες λυρικές φόρμες ή τα μεγάλα συμφωνικά έργα. 

Εκείνο που θα ήθελα απλώς να επισημάνω είναι η χαώδης κατάσταση που επικρατεί στην εργογραφία, αλλά και στη δισκογραφία του Μίκη. Υπάρχουν απόπειρες εργογραφικής καταγραφής με εγκυρότερη του στενού του συνεργάτη Αστέρη Κούτουλα, ο οποίος δημιούργησε έναν εξαιρετικά χρήσιμο και ογκώδη εργογραφικό κατάλογο, όπου καταγράφεται το συνολικό έργο του συνθέτη με χρονολογική κατάταξη και με τον κωδικό ΑΣΤ. Η δισκογραφία όμως του συνθέτη παραμένει χαοτική, δεδομένου ότι είναι αδύνατον να ξεχωρίσει κανείς με ασφάλεια τις πρωτότυπες ηχογραφήσεις από τις δεκάδες των επανεκτελέσεων ή επανεκδόσεων από πάμπολλες δισκογραφικές εταιρίες εντός κι εκτός Ελλάδας! Και φυσικά είναι ανεξάντλητος ο κατάλογος των ανέκδοτων συνθέσεων του Μίκη και ιδιαίτερα αυτών που γράφτηκαν για σκηνικές ανάγκες, δηλαδή για το θέατρο και τον κινηματογράφο. 

Εν τέλει ο Μίκης υπήρξε μια ...θαλασσα γεμάτη μουσική! Κι αυτός ακριβώς ήταν ο τίτλος ενός θαυμάσιου λυρικού έργου που πέρασε στη δισκογραφία το 1994 με τίτλο "Μια θάλασσα" ερμηνευμένο από την πρόσφατα χαμένη Ελληνίδα τραγουδοποιό Αγγελική Ιωαννάτου. Το έργο βασίστηκε σε μια πανέμορφη συλλογή λυρικών ποιημάτων της Δήμητρας Μαντά που μελοποίησε ο συνθέτης στην Αθήνα και το Παρίσι τον Αύγουστο του 1987, σε μια περίoδο έντονης συνθετικής δραστηριότητας με σημαντικά λυρικά έργα, όπως "Τα πρόσωπα του ήλιου", "Ως αρχαίος άνεμος", "Μνήμη της πέτρας" και "Η Βεατρίκη στην Οδό Μηδέν". 

Αρχικός τίτλος του έργου ήταν "Εαρινός άνεμος" που έγινε "Μια θάλασσα γεμάτη μουσική", όταν πρωτοπαίχτηκε στο Ρωμαϊκό Ωδείο της Πάτρας στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ το καλοκαίρι του 1988. Ερμηνευτές του έργου στις πρώτες αυτές ζωντανές του παρουσιάσεις ήταν ο Πέτρος Πανδής και η Σοφία Μιχαηλίδη. Το μελωδικό υλικό του έργου αποτέλεσε τη βάση για τον εξαίσιο δίσκο "East of the Aegean" για βιολοντσέλο και πιάνο που εκδόθηκε το 2008 στη Γερμανία.

Οπισθοδρομική Κομπανία: Στη μέση της Κομπανίας (1985)

Μετά από δύο live δίσκους (1982-83) κι έναν προσωπικό δίσκο με αποκλειστική ερμηνεύτρια την Ελευθερία Αρβανιτάκη, η Οπισθοδρομική Κομπανία μπαίνει για τελευταία φορά με τη συγκεκριμένη σύνθεση στο στούντιο και ηχογραφεί τον τελευταίο της δίσκο με τίτλο "Στη μέση της κομπανίας" που εκδόθηκε από τη Lyra το 1985, λίγο πριν αποφασίσουν να διακόψουν τη συνεργασία τους και ακολουθήσει ο καθένας χωριστά το δρόμο του.

Ο δίσκος αυτός περιλαμβάνει δώδεκα λαϊκές στιγμές κι έναν επίλογο σαν ένα μικρό αντίο στο κοινό που τους είχε ήδη αγαπήσει. Τα περισσότερα τραγούδια για πρώτη φορά αποτελούν πρωτότυπες συνθέσεις μελών του συγκροτήματος (Γιάννης Εμμανουηλίδης, Θοδωρής παπαδόπουλος, Χρήστος Ζέρβας). 

Στο δίσκο περιλαμβάνεται επίσης ένα τραγούδι του Γιάννη Καραλή ("Με τελείωσες"), ενώ σε επανεκτέλεση έχουμε ένα τραγούδι του Άκη Πάνου ("Μολόγα τα"). Μεγάλη επιτυχία του δίσκου αναδείχθηκε το τραγούδι "Νύχτα μαγεμένη" του Γιάννη Γρηγοριάδη σε στίχους του Άκου Δασκαλόπουλου με ερμηνεύτρια την Ελευθερία Αρβανιτάκη.

Τυπική λαϊκή ορχήστρα με επιμέλεια του Χρήστου Ζέρβα και παραγωγή του Άγγελου Σφακιανάκη με τη διαρκή υποστήριξη του Διονύση Σαββόπουλου. Ο σπουδαίος σολίστας του παραδοσιακού βιολιού Λευτέρης Ζέρβας συμμετέχει στην εκτέλεση κάποιων τραγουδιών.

Οπισθοδρομική Κομπανία: Ελευθερία Αρβανιτάκη (1984)

Μετά τους δυο πρώτους δίσκους του συγκροτήματος Οπισθοδρομική Κομπανία που εκδόθηκαν Κατά τη διετία 1982-1983 με ζωντανές ηχογραφήσεις τους από διάφορους χώρους, όπου εμφανίζονταν, θα ακολουθήσουν δύο ακόμη κυκλοφορίες κατά τη διετία 1984-1985 με υλικό ηχογραφημένο πλέον στο στούντιο κι έτσι θα κλείσει ο κύκλος τους, για να επανεμφανιστεί στις αρχές της επόμενης δεκαετίας ένα νέο σχήμα με την ονομασία Οπισθοδρομικοί αποτελούμενο από μέλη του παλιού συγκροτήματος.

Ο τρίτος λοιπόν δίσκος τους και πρώτος ηχογραφημένος σε στούντιο ήταν αφιερωμένος αποκλειστικά στη βασική τους ερμηνεύτρια, την Ελευθερία Αρβανιτάκη και γιαυτό κυκλοφόρησε με τίτλο το όνομά της, αν και η δουλειά και πάλι έγινε από όλη την παρέα. 

Η Ελευθερία βέβαια είχε ήδη αρχίσει να χτίζει παράλληλα το δικό της μύθο με διάφορες συμμετοχές σε αξιόλογους δίσκους άλλων δημιουργών. Η πρώτη της δισκογραφική καταγραφή εντοπίζεται στα ιστορικά "Μπαράκια" του Βαγγέλη Γερμανού το 1981. Την επόμενη χρονιά είχε δύο σημαντικές συμμετοχές, μία στον σπουδαίο κύκλο τραγουδιών "Κέντρο διερχομένων" του Νίκου Μαμαγκάκη κι άλλη μία στο δίσκο "Οι κακές μας πράξεις" των Χάνομαι Γιατί Ρεμβάζω. Και φυσικά είναι γνωστό ότι μετά τη διάλυση της Οπισθοδρομικής Κομπανίας είχε μια ζηλευτή καριέρα χτίζοντας ένα πολύ αξιόλογο προσωπικό ρεπερτόριο.