Ο Δημήτρης Μητροπάνος τραγουδά Μάριο Τόκα: Εντελβάις (1999)

Έχοντας στη φαρέτρα τους τις δύο τεράστιες εμπορικές επιτυχίες που είχαν γνωρίσει στο πρόσφατο παρελθόν οι κοινοί τους δίσκοι Η εθνική μας μοναξιά (1992) και Παρέα μ' έναν ήλιο (1994) ο Μάριος Τόκας και ο Δημήτρης Μητροπάνος ολοκληρώνουν το 1999 τη γόνιμη συνεργασία τους με μια τρίτη ολοκληρωμένη δουλειά υπό τον τίτλο Εντελβάις. 

Αν και ο δίσκος αυτός δε γνώρισε την ίδια απήχηση με τους προηγούμενους και λίγα τραγούδια έγιναν γνωστά στο ευρύ κοινό, έχω την εντύπωση ότι είναι ο καλύτερός τους. Είναι μια δουλειά με μεγάλη ομοιογένεια, με όμορφες μελωδίες του συνθέτη και ισορροπημένη ενορχήστρωση από τον Γιώργο Παγιάτη και μ' ένα Μητροπάνο απόλυτα εναρμονισμένο με το ύφος των τραγουδιών σε μια εποχή που χρειαζόταν το κατάλληλο υλικό μετά τις εντυπωσιακές συνεργασίες που είχε στο μεταξύ με τον Θάνο Μικρούτσικο (Στου αιώνα την παράγκα, Ψάξε στ' όνειρό μας).

Φτάνουν αυτά; Ίσως όχι. Ωστόσο ο δίσκος διαθέτει ένα ξεκάθαρο συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τους προηγούμενους: Τους στίχους του Άλκη Αλκαίου, αυτού του οξυδερκούς κι ευαίσθητου στιχουργού με το μεστό ποιητικό του λόγο! Ναι, αυτό νομίζω πως είναι το πραγματικό πλεονέκτημα αυτής της δουλειάς που αποτελεί εν τέλει και μία από τις καλύτερες δισκογραφικές καταθέσεις του πρόωρα χαμένου συνθέτη σε μια εποχή που έδειχνε κορεσμένος από την απλή φόρμα του τραγουδιού και είχε αρχίσει παράλληλα να καταπιάνεται πιο συστηματικά με θρησκευτικές και πατριωτικές συνθέσεις (Ψυχή τε και σώματι, Θεογεννήτωρ Μαρία, Φωνή πατρίδας), αλλά και με τη μουσική για την τηλεόραση (Βίος ανθόσπαρτος).

Ο Δημήτρης Μητροπάνος τραγουδά Μάριο Τόκα: Παρέα μ' έναν ήλιο (1994)

Mετά την απίστευτη επιτυχία του δίσκου Η εθνική μας μοναξιά (1992) το δισκογραφικό ραντεβού του Μάριου Τόκα και του Δημήτρη Μητροπάνου ανανεώθηκε με ένα καινούργιο άλμπουμ δυο χρόνια μετά. Το 2004 λοιπόν, κι αφού μεσολάβησε μια συμπαθητική συνεργασία χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία του λαϊκού ερμηνευτή με τον Γιάννη Σπανό, κυκλοφόρησε ο κύκλος τραγουδιών Παρέα μ' έναν ήλιο με δώδεκα τραγούδια πάνω στην ίδια πετυχημένη συνταγή. 

Κι αυτός ο δίσκος γνώρισε επιτυχία και ανέδειξε μερικά πολυτραγουδισμένα σουξέ ("Τα Λαδάδικα", "Ζεϊμπέκικο του Αρχάγγελου"). Αυτή τη φορά οι στίχοι γράφτηκαν αποκλειστικά από τον Φίλιππο Γράψα, εκτός από το τραγούδι του φινάλε ("Τριανταφυλλιά") που έχει στίχους του Βάσου Βασιλείου γραμμένους στην κυπριακή διάλεκτο. Θα έλεγα πάντως ότι οι στίχοι του Γράψα ρέπουν προς τη μεγαλοστομία, πράγμα που κάποιες στιγμές γίνεται ενοχλητικό και εμποδίζει την απόλαυση των μελωδιών του συνθέτη, ο οποίος έγραψε καλοφτιαγμένα τραγούδια, χωρίς άκομψες γωνίες και με στέρεους λαϊκούς ρυθμούς, ό,τι πρέπει δηλαδή για την εκφραστική φωνή του σπουδαίου τραγουδιστή. 

Την ενορχήστρωση επιμελήθηκε ο Νίκος Κούρος, ενώ στα φωνητικά έλαβαν μέρος οι: Χρήστος Νικολόπουλος, Μαρία Αλεξίου, Λένα Ολυμπίου και Κώστας Χατζηχριστοδούλου. Το ωραιότερο τραγούδι του δίσκου ("Τον Αύγουστο που μου χρωστάς") είναι αφιερωμένο στη μνήμη του αδικοχαμένου ερμηνευτή Διονύση Θεοδόση, παλιού συνεργάτη του συνθέτη, ο οποίος έφυγε πρόωρα από τη ζωή λίγους μήνες πριν από την κυκλοφορία του δίσκου.

Ο Δημήτρης Μητροπάνος τραγουδά Μάριο Τόκα: Η εθνική μας μοναξιά (1992)

Η συνεργασία του συνθέτη Μάριου Τόκα (1954-2008) με τον Δημήτρη Μητροπάνο (1948-2012) απέφερε τρεις ολοκληρωμένους κύκλους τραγουδιών που γνώρισαν ευρύτατη αποδοχή από το κοινό, αρχής γενομένης με το άλμπουμ Η εθνική μας μοναξιά (1992), ενώ ως το τέλος της ίδιας δεκαετίας ακολούθησαν τα άλμπουμ Παρέα μ' ένα ήλιο (1994) και Εντελβάις (1999). 

Ο δίσκος Η εθνική μας μοναξιά, με τίτλο που αυθόρμητα παραπέμπει στην ιστορική προεδρική ατάκα "έθνος ανάδελφον", υπήρξε ο πρώτος ιστορικά αυτής της πετυχημένης συνεργασίας και μάλιστα αναδείχθηκε κι ο πιο εμπορικός, με πωλήσεις που ξεπέρασαν τις 160.000 και με τεράστια λαϊκά σουξέ, τα οποία λειτούργησαν ως ένα νέο εφαλτήριο για την απογείωση της μάλλον τελματωμένης εκείνη τη στιγμή καριέρας του μεγάλου λαϊκού τραγουδιστή που προσπαθούσε να ξεφύγει από ένα πολύ μέτριο ρεπερτόριο, στο οποίο είχε περιπέσει από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας. Χρωστάει λοιπόν πολλά ο Μητροπάνος στα τραγούδια αυτά του Μάριου Τόκα, πράγμα άλλωστε που κι ο ίδιος το αναγνώριζε σε κάθε ευκαιρία. 

Ο δίσκος είναι αρκετά άνισος, πάντως, με κάμποσα πολύ αβανταδόρικα τραγούδια που έγιναν τεράστιες επιτυχίες χάρις στους στέρεους λαϊκούς ρυθμούς της μουσικής, αλλά και τους μεγαλόστομους στίχους ("Σ' αναζητώ στη Σαλονίκη", "Η εθνική μας μοναξιά", "Μια στάση εδώ"). Είναι ακριβώς αυτά τα τραγούδια που δε μ' αρέσουν! Γιατί πλάι σ' αυτά υπάρχουν και μερικά πιο χαμηλόφωνα με λυρική διάθεση ("Θάλασσες", "Κοιμήσου"), τα οποία είναι πολύ όμορφα και μπορώ να τ ' ακούω ακόμη με ευχαρίστηση. 

Στο δίσκο συνέπραξαν οι στιχουργοί: Σαράντης Αλιβιζάτος, Φίλιππος Γράψας, Κώστας Φασουλάς, Γιάννης Πάριος και Άννα Αργυρού. Η ερμηνεία του Μητροπάνου είναι εξαιρετική.

Βίκυ Μοσχολιού, Νίκος Καρανικόλας: Βίκυ Μοσχολιού '98 (2010)

Στο ενδιάμεσο της κυκλοφορίας των δίσκων Ο Τζακ Ο' Χάρα (1995) του Γιώργου Ζαμπέτα και Βραδινό σινιάλο (2004) μεσολάβησε άλλη μια μάλλον άγνωστη ηχογράφηση σε στούντιο με τη φωνή της Βίκυς Μοσχολιού. Πρόκειται για ένα κύκλο καθαρά λαϊκών τραγουδιών του Νίκου Καρανικόλα που ηχογραφήθηκε το 1998, αλλά για κάποιο άγνωστο λόγο παρέμεινε ανέκδοτος επί 12 χρόνια, για να εκδοθεί τελικά από το περιοδικό Όασις με το τελευταίο τεύχος του (Μάιος 2010), αφού στο μεταξύ είχαν φύγει από τη ζωή και οι δύο πρωταγωνιστές του.

Ο Νίκος Καρανικόλας (1929-2003), σύζυγος της ερμηνεύτριας Βούλας Γκίκα, υπήρξε αξιόλογος μπουζουξής από τα χρόνια του '50 πλάι στον Γρηγόρη Μπιθικώτση, ενώ κατά καιρούς παρουσίασε και κάποιες δικές του συνθέσεις με πιο αξιοπρόσεκτη τη συμμετοχή του στο άλμπουμ Εμείς οι Έλληνες (1997), όπου μεταξύ άλλων μας έδωσε και μια ενδιαφέρουσα μελοποίηση ενός ποιήματος του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη ("Νυχτερινό")! 

Ο δίσκος λοιπόν με τη Βίκυ Μοσχολιού πήρε τον άτυπο τίτλο Βίκυ Μοσχολιού '98 με την επισήμανση: Ο δίσκος που δεν κυκλοφόρησε ποτέ. Περιλαμβάνει δώδεκα μέρη, ένδεκα τραγούδια κι ένα οργανικό φινάλε βασισμένο στο εισαγωγικό τραγούδι "Τα χρόνια φεύγουν". Καλογραμμένοι λαϊκοί σκοποί πάνω σε στίχους που έγραψαν οι Αντώνης Τσαγκρής, Αγγελική Νικολοπούλου, Λευτέρης Χαψιάδης, Γιώργος Κρητικός, Ευανθία Τριδήμα, Βούλα Γκίκα και ο συνθέτης. Το υλικό επεξεργάστηκε και ενορχήστρωσε ο μπουζουξής Μανώλης Μιχαλάκης. Στα φωνητικά έλαβαν μέρος οι: Βούλα Γκίκα, Νίκος Καλέκας και Νίκος Καρανικόλας. Η ερμηνεία της Βίκυς Μοσχολιού διακρίνεται για τη μεγάλη εκφραστική της δύναμη, έστω κι αν έχει χαθεί προ πολλού ο υπέροχος φωνητικός της χρωματισμός.

Βίκυ Μοσχολιού, Γιώργος Ζαμπέτας: Ο Τζακ Ο' Χάρα (1995)

Η συνεργασία της Βίκυς Μοσχολιού με τον Γιώργο Ζαμπέτα υπήρξε μακροχρόνια κι απέφερε μερικά από τα ωραιότερα τραγούδια του έτσι κι αλλιώς σπουδαίου ρεπερτορίου της. Η πρώτη και σημαντικότερη φάση της σημειώθηκε κατά το διάστημα 1964-1968 στην Columbia, ενώ η δεύτερη κατά τη διετία 1971-1972 στη Philips. Η συνεργασία αυτή μας χάρισε συνολικά γύρω στα 30 τραγούδια, όλα γνωστά κι αγαπημένα (Χωρισμός, Δειλινά, Ξημερώματα, Πάει πάει, Πόρτα κλειστή τα χείλη σου, Αλήτης, Το αδιέξοδο, Το γράμμα κι η φωτογραφία κλπ.).

Λιγότερο γνωστή είναι μια τρίτη "συνεργασία" των δύο καλλιτεχνών πολύ αργότερα, στα μέσα της δεκαετίας του '90, όταν πια η μεγάλη ερμηνεύτρια σταδιακά αποσυρόταν από την ενεργό δράση. Το 1995 λοιπόν από την Eros Music κυκλοφόρησε το άλμπουμ Ο Τζακ Ο' Χάρα με δεκατέσσερα τραγούδια του Γιώργου Ζαμπέτα, ο οποίος είχε ήδη φύγει από τη ζωή το 1992. Είναι η πρώτη μεταθανάτια έκδοση με ακυκλοφόρητα τραγούδια του συνθέτη αποδεικνύοντας τη μεγάλη του υστεροφημία, η οποία αυξανόταν συνεχώς με το χρόνο.

Δέκα τραγούδια του δίσκου έχουν στίχους του Θεόδωρου Ποάλα (γνωστού και με το ψευδώνυμο Αλέξανδρος Αλεξάνδρου). Το ομότιτλο τραγούδι πάντως αποδίδεται σε δεύτερη εκτέλεση, αφού πρώτος το είχε ερμηνεύσει ο ίδιος ο συνθέτης στο δίσκο Περιπέτειες (1972). Οι στίχοι ανήκουν στον καταγόμενο από την Καστοριά Ελληνοαμερικανό δημοσιογράφο, ραδιοφωνικό παραγωγό και ποιητή Θεοδόση Άθα (1936-1973), τον οποίο είχε γνωρίσει ο συνθέτης στη Νέα Υόρκη το 1971. Από ένα τραγούδι επίσης έγραψαν οι Νίκος Μπακογιάννης ("Ο μπατίρης"), Κώστας Καραγιάννης ("Ομολογώ") και Ξενοφών Φιλέρης ("Ο Φραγκούλης"). 

Ρωμαλέες μελωδίες πάνω στη γνωστή μανιέρα του συνθέτη που ερμηνεύονται από μια γερασμένη Βίκυ Μοσχολιού σε μια εποχή που η φωνή της πια είχε χάσει το μαγικό της χρώμα, αλλά διατηρούσε σε υψηλό βαθμό της εκφραστική της δύναμη. Η ορχήστρα είναι αξιοπρεπέστατη με επικεφαλής στο μπουζούκι τον Γιάννη Μπιθικώτση και τον Μιχάλη Ζαμπέτα, γιο του συνθέτη, ο οποίος μάλιστα ερμηνεύει το τραγούδι "Ο μπατίρης". Στο φινάλε του δίσκου έχουμε μια μικρή έκπληξη με τη συμμετοχή της θαυμάσιας Παιδικής Χορωδίας του Δημήτρη Τυπάλδου που ερμηνεύει το τραγούδι "Πάμε, φεγγάρι μου".

Βίκυ Μοσχολιού: Βραδινό σινιάλο (2004)

Μετά την πετυχημένη διπλή συνεργασία της με τον Σταμάτη Κραουνάκη (Εφημερία, Καινούργιο πράγμα), καθώς και μια ενδιαφέρουσα συνάντηση με τον Γιώργο Ζαμπέτα το 1995 (Τζακ Ο' Χάρα), η Βίκυ Μοσχολιού επί μία δεκαετία παρέμεινε μακριά από τη δισκογραφία και φάνηκε να έχει κλείσει οριστικά ο κύκλος της. Ωστόσο το 2004 είχαμε μια αιφνιδιαστική επιστροφή της με έναν ολόφρεσκο κύκλο τραγουδιών που κυκλοφόρησε από τη Legend με τίτλο Βραδινό Σινιάλο, ένα δίσκο που έμελλε να αποτελέσει οριστικά το κύκνειο άσμα της εμβληματικής ερμηνεύτριας, που έφυγε τόσο νωρίς από τη ζωή στις 16 Αυγούστου 2005, μόλις 62 χρονών, μερικούς μήνες μετά την κυκλοφορία αυτού του δίσκου.

Τιμητικά λοιπόν κι ενώ ήταν ήδη γνωστή η ανήκεστη νόσος που ταλαιπωρούσε τη μεγάλη ερμηνεύτρια, μια σειρά νέων τραγουδοποιών της χάρισαν μια τελευταία ευκαιρία, για να επικοινωνήσει με το μεγάλο της κοινό και να του πει με νότες το στερνό αντίο. Ο Δημήτρης Παπαδημητρίου, ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, ο Παντελής Θαλασσινός, ο Μιχάλης Κουμπιός, η Δήμητρα Γαλάνη, ο Γιάννης Σπυρόπουλος κι ο Μανώλης Λιδάκης τής έγραψαν 11 καινούργια τραγούδια προσαρμοσμένα στις φωνητικές της δυνατότητες και ταυτόχρονα εναρμονισμένα στον οικείο ήχο της σύγχρονης τραγουδοποιίας. Πρόκειται για τυπικό δείγμα τραγουδιών της τρέχουσας αισθητικής. Χαμηλόφωνα, χωρίς εξάρσεις, σχεδόν ομογενοποιημένου ύφους. Κανένα δεν ξεχωρίζει περισσότερο απ' τα υπόλοιπα. Λες και γράφτηκαν όλα από έναν άνθρωπο.

Αν μένει κάτι λοιπόν απ' τον συγκεκριμένο δίσκο, δεν είναι φυσικά τίποτε άλλο από την παρουσία της μεγάλης τραγουδίστριας, η οποία ολοφάνερα κατέβαλε συγκινητική προσπάθεια, για να δικαιώσει αυτά τα απλά τραγουδάκια, πετυχαίνοντας εν τέλει να δικαιώσει μόνο τη δική της παρουσία. Γιατί πράγματι η Βίκυ Μοσχολιού καταφέρνει να είναι Η Μεγάλη Μοσχολιού, έστω κι αν βρέθηκε υποχρεωμένη να μας αποχαιρετήσει μ' ένα υλικό που δεν μπορεί να συγκριθεί με τα αριστουργήματα του μεγαλειώδους παρελθόντος της στο ελληνικό πεντάγραμμο.

Σταμάτης Κραουνάκης, Βίκυ Μοσχολιού: Καινούργιο πράγμα (1992)

Δυο χρόνια μετά το άλμπουμ Εφημερία ο Σταμάτης Κραουνάκης ξανασυναντά τη Βίκυ Μοσχολιού κι ετοιμάζουν ένα νέο κύκλο τραγουδιών εντελώς προσωπικό και για τους δύο που κυκλοφόρησε το 1992 από την ΑΚΤΗ με τίτλο Καινούργιο πράγμα.

Αν στην προηγούμενη συνεργασία τους η μεγάλη ερμηνεύτρια χρειάστηκε να παραμερίσει λίγο το προσωπικό ερμηνευτικό της ύφος, για να προσαρμοστεί στις διονυσιακές εξάρσεις του Κραουνάκη, αυτή τη φορά συνέβη το αντίστροφο, καθώς ο συνθέτης προσάρμοσε το δικό του ύφος στα δικά της μέτρα και το αποτέλεσμα ήταν μια σειρά καλογραμμένων τραγουδιών με λαϊκά ηχοχρώματα και μελωδική φόρτιση που ηχούν πιο οικεία για τους φίλους της ερμηνεύτριας.

Βασικός στιχουργός των τραγουδιών αυτών είναι ο Μάνος Τσιλιμίδης, ενώ στίχους έγραψε και ο συνθέτης, καθώς και ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Σωτήρης Χατζάκης με το τραγούδι "Λόλα" από την παράσταση "Βαλεντίν" που παίχτηκε στο θέατρο Καισαριανής. Η φωνή της Βίκυς Μοσχολιού, παρά την απωλεια της ζεστής γλυκύτητας που χαρακτήριζε τις παλιές της ερμηνείες, ανταποκρίνεται άριστα και με περισσή εκφραστικότητα στις απαιτήσεις των τραγουδιών. Ο Νίκος Δανίκας συνεργάστηκε και πάλι με τον συνθέτη για την ενορχήστρωση και διεύθυνση των τραγουδιών. Στο τραγούδι "Πάμε για τη Λάρισα" ο Κώστας Μακεδόνας κάνει τη δεύτερη φωνή. 

Σταμάτης Κραουνάκης, Βίκυ Μοσχολιού: Εφημερία (1990)

Μέσα στη δεκαετία του '90 η Βίκυ Μοσχολιού είχε διπλή συνεργασία με τον Σταμάτη Κραουνάκη, δέκα χρόνια μετά την πολύ πετυχημένη πρώτη τους συνάντηση το 1981 με το άλμπουμ Σκουριασμένα χείλια. Το 1990 εκδόθηκε από τη CBS ο κύκλος τραγουδιών Εφημερία και το 1992 ο δίσκος Καινούργιο πράγμα.

Ο Σταμάτης Κραουνάκης εκείνη την  εποχή βρισκόταν στο απόγειο του δημιουργικού του οίστρου ηχογραφώντας αλλεπάλληλους κύκλους τραγουδιών με πρωτοκλασάτους ερμηνευτές (Τάνια Τσανακλίδου, Άλκηστις Πρωτοψάλτη, Κώστας Μακεδόνας, Γιώργος Μαρίνος, Βίκυ Μοσχολιού), ενώ παράλληλα έγραφε ασταμάτητα μουσική για το θέατρο (Λυσιστράτη, Μήδεια, Tennessee, Αυτός ο Γιώργος, Απόψε αυτοσχεδιάζουμε, Το έκτο πάτωμα). Η επιμονή του να κρατήσει στην επικαιρότητα τη γερασμένη φωνή της Βίκυς Μοσχολιού απέφερε ενδιαφέροντες καρπούς με τα δυο άλμπουμ που προανέφερα, όπου κατάφερε να βάλει αρκετά πετυχημένα στα δικά του αισθητικά καλούπια μια τόσο εμβληματική φωνή, έτσι που να εισπράττει κανείς από την ερμηνεία της Μοσχολιού μια συγκινητική ανταπόκριση με νεανικό μπρίο στις προκλήσεις της διονυσιακής ιδιοσυγκρασίας του συνθέτη.

Ο δίσκος Εφημερία φέρει ως συμπληρωματική επισήμανση την ημερομηνία 13 Μαΐου 1990, από το ομότιτλο τραγούδι που βασίστηκε σε στίχους του σκηνοθέτη Ανδρέα Βουτσινά. Όλα τα τραγούδια έχουν μουσική του Κραουνάκη, ο οποίος έγραψε και τους περισσότερους στίχους με τη σύμπραξη της Λίνας Νικολακοπούλου και του Σταμάτη Φασουλή σε ένα τραγούδι  ("Το ροκ"), καθώς και της Άννας Παναγιωτοπούλου σε άλλο ένα ("Ο Έλληνας"), το οποίο και ερμηνεύει η ίδια. Στην ερμηνεία των τραγουδιών συμμετέχει επίσης η Πωλίνα κι ένα αυτοσχέδιο χορωδιακό σχήμα. Ένα μωσαϊκό ετερόκλητων ήχων συνιστά τη μουσική των τραγουδιών που παίζουν ελεύθερα ανάμεσα στο ροκ, στο τσιφτετέλι, στο ζεϊμπέκικο και άλλους λαϊκούς ρυθμούς βγαλμένους από το παρελθόν. Την ενορχήστρωση επιμελήθηκε ο συνθέτης μαζί με τον Νίκο Δανίκα.

Βίκυ Μοσχολιού, Γιώργος Νιάρχος: Γκρο πλαν (1990)

Συμπληρώνονται σήμερα 19 χρόνια από τον πρόωρο θάνατο της κορυφαίας ερμηνεύτριας Βίκυς Μοσχολιού (1943-2005) και είναι ευκαιρία να ρίξουμε μια ματιά στην όψιμη προσωπική της δισκογραφία, όταν πλέον η φωνή της είχε εμφανή τα σημάδια της παρακμής, πράγμα που την είχε οδηγήσει στη σταδιακή απόσυρση από το προσκήνιο και στον περιορισμό της δισκογραφικής της δραστηριότητας σε σποραδικές και πολύ αραιές πλέον επανεμφανίσεις. 

Στην πραγματικότητα βέβαια πολύ νωρίτερα, μετά την κυκλοφορία του κύκλου τραγουδιών Σκουριασμένα χείλια (1981) του Σταμάτη Κραουνάκη, είχε αρχίσει να διαφαίνεται η πτώση της φωνητικής της επάρκειας, ενώ και το άλλοτε κραταιό της ρεπερτόριο έμοιαζε πια να πέφτει σε ένα τέλμα μετριότητας με συνεργασίες ελαφρολαϊκού ύφους (Σπύρος Παπαβασιλείου, Νίκος Λαβράνος, Τάκης Μουσαφίρης, Τάκης Μπουγάς, Αντώνης Στεφανίδης), αν και σποραδικά είχε και κάποιες αξιοσημείωτες στιγμές με τον Γιάννη Μαρκόπουλο (Του σίδερου και του νερού) ή τον Σταμάτη Κραουνάκη και πάλι (Εφημερία, Καινούργιο πράγμα).

Η δεκαετία του '90 κινήθηκε στην ίδια γραμμή αρχής γενομένης το 1990 με την κυκλοφορία του άλμπουμ Γκρο πλαν, έναν κύκλο ελαφρολαϊκών τραγουδιών σε μουσική του μαέστρου και πιανίστα Γιώργου Νιάρχου, ο οποίος λίγο νωρίτερα είχε κάνει αισθητή την παρουσία του συνεργαζόμενος με τον Γιάννη Πουλόπουλο (Όπου πας θα πάω) και τη Μαρινέλλα (Είσαι μια θύελλα). Οι στίχοι των τραγουδιών γράφτηκαν από τον έμπειρο παλιό στιχουργό Θάνο Σοφό, ενώ σε δυο τραγούδια συνέπραξε ο θεατρικός συγγραφέας και στιχουργός Ναπολέων Ελευθερίου. Απλά κι εύπεπτα τραγουδάκια χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον που ακούστηκαν κάπως στη καιρό τους, αλλά σύντομα ξεχάστηκαν και χάθηκαν από το προσκήνιο, χωρίς φυσικά να έχουν προσθέσει τίποτε στο μύθο της μεγάλης ερμηνεύτριας. Σημειώνω απλώς ότι μπουζούκι παίζουν ο Δημήτρης Μαργιολάς και Χρήστος Κωνσταντίνου, ενώ στα φωνητικά συμπράττουν οι: Εύα Τσελίδου, Σάντυ Λάμπρου, Στέλιος Γουλιέλμος και Ανδρέας Δημητρίου.

Η Παναγία στο ελληνικό τραγούδι (αφιέρωμα)

Δεκαπενταύγουστο σήμερα! Κορυφαία γιορτή της χριστιανοσύνης, αφιερωμένη στην Παναγία. Σε κάθε γωνιά της ελληνικής γης, σε χωριά και πόλεις, δεσπόζει η μορφή της και τιμάται με περικαλλείς ναούς, ενώ σ' όλη την επικράτεια στήνονται πανηγύρια και χοροί μετατρέποντας την καλοκαιρινή αυτή μέρα σε ένα όψιμο Πάσχα κι ας είναι η μέρα της Κοίμησης της Παναγίας και όχι μια από τις άλλες χαρούμενες γιορτές της, όπως η Γέννηση (8 Σεπτεμβρίου), τα Εισόδιά της στο ναό του Σολομώντα (21 Νοεμβρίου) και φυσικά ο Ευαγγελισμός της, δηλαδή η χαρμόσυνη είδηση ότι θα γίνει μητέρα του Χριστού (25 Μαρτίου).

Η Παναγία στάθηκε πάντα η πιο κοντινή μας θεϊκή μορφή, αυτή που μας παραστέκει στις δύσκολες στιγμές και την επικαλούμαστε ασταμάτητα σε χαρές και λύπες, ακόμη και στο θυμό μας. Γιαυτό και μοιάζει πολύ φυσιολογικό ότι πέρασε και στο τραγούδι μας, όπου κατέχει δεσπόζουσα θέση, καθώς επωμίζεται αγόγγυστα κάθε λεπτή συναισθηματική μας απόχρωση, συχνότατα μάλιστα λειτουργώντας και ως ερωτικό υποκατάστατο μέσα από τις ασταμάτητες μεταμορφώσεις της σε μάνα, αδελφή, ερωμένη, απαντοχή και παρηγοριά, άπιαστο ιδανικό ή ακόμη και ιδεατή μας πατρίδα!

Η συλλογή τραγουδιών που σας παρουσιάζω σήμερα έχει απόλυτη πρωταγωνίστρια την Παναγία με όποια μορφή της μπορεί κανείς να φανταστεί. Άλλοτε είναι η βιβλική Παναγία, η πονεμένη μάνα του Εσταυρωμένου, άλλοτε είναι η Παναγιά της παράδοσης και των προσευχών μας κι άλλοτε μια απλή επίκληση της δύσκολης στιγμής. Τραγούδια λαϊκά, τραγούδια ποιητικά, τραγούδια της δημοτικής και βυζαντινής μας παράδοσης κορφολογούνται για τη συλλογή αυτή. Για εξώφυλλο διάλεξα έναν πίνακα του Γιάννη Τσαρούχη με την Παναγιά των ταξιδιών και των ατέρμονων προσδοκιών... 

Χρόνια Πολλά σε όσους γιορτάζουν σήμερα και σε όλο τον κόσμο! 

Ο Κώστας Χατζής τραγουδά Θεοδωράκη & Μαρκόπουλο (1962-1966)

Σαν χθες, στις 13 Αυγούστου 1936, γεννήθηκε ο Κώστας Χατζής, ένας από τους μακροβιότερους εν ενεργεία καλλιτέχνες που ανέδειξε το ελληνικό τραγούδι, αφού ήδη καταγράφει συνεχή παρουσία επί 63 ολόκληρα χρόνια, από το 1961 που πρωτοεμφανίστηκε στις μπουάτ της Πλάκας, αλλά και στη δισκογραφία με τα τραγούδια "Έφυγε η αγάπη μου" και "Καλώς ήρθες" των Μίμη Πλέσσα και Κώστα Πρετεντέρη. 

Η καριέρα του χτίστηκε σιγά σιγά, στην αρχή με τραγούδια σε πρώτη ή δεύτερη εκτέλεση που του εμπιστεύτηκαν κορυφαίοι συνθέτες μας, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μάνος Χατζιδάκις, ο Γιάννης Μαρκόπουλος, ο Μίμης Πλέσσας, ο Χρήστος Λεοντής, ο Σταύρος Ξαρχάκος και ο Γιώργος Κατσαρός, και από τα μέσα της δεκαετίας του '60 με δικές του συνθέσεις που κέρδισαν αμέσως την αποδοχή του κοινού και τον βοήθησαν να διαμορφώσει το πολύ προσωπικό του ύφος, πάνω στο οποίο έχτισε την εμβληματική εικόνα του μοναχικού τροβαδούρου, πριν αποφασίσει στα μέσα της δεκαετίας του '70 ως συνθέτης να κάνει ανοίγματα και σε άλλους καλλιτέχνες, όπως η Μαρινέλλα, η Ελπίδα, ο Δάκης και άλλοι και να καταγράψει μεγάλες εμπορικές επιτυχίες με κορωνίδα βέβαια την τρομακτική απήχηση του περίφημου Ρεσιτάλ (1976) με τη Μαρινέλλα, μιάς από τις εμπορικότερες δισκογραφικές εκδόσεις όλων των εποχών στο ελληνικό πεντάγραμμο!

Μένοντας λοιπόν σ' εκείνη την πρώτη εποχή, όταν ο Κώστας Χατζής έκανε τα πρωτόλεια δισκογραφικά του βήματα, θα ήθελα να σταθούμε σε δυο μεγάλες συνεργασίες που αξιώθηκε να έχει με δυο συνθέτες πρώτης γραμμής, έναν ήδη καταξιωμένο κι έναν ακόμη στο ξεκίνημά του, οι οποίοι ωστόσο στάθηκαν οι βασικοί πυλώνες στην προσωπική του δισκογραφία των 45 στροφών και συνέβαλαν αποφασιστικά στην καθιέρωσή του. 

Ο ένας ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης με τραγούδια από μεγάλα έργα του, όπως: Λιποτάκτες, Όμορφη πόλη, Μαγική πόλη, Η γειτονιά των αγγέλων και Μικρές Κυκλάδες. Δέκα τραγούδια συνολικά, από τα οποία μόνο ένα ("Ο Μίμης ο τσιγγάνος") είναι σε πρώτη εκτέλεση κι όλα τα υπόλοιπα σε δεύτερη, αλλά τόσο εκφραστική που μπορεί να λογίζεται κι αυτή ως πρώτη εκτέλεση! Η αρχή έγινε το 1962 με δυο τραγούδια από τους Λιποτάκτες ("Θα γίνεις δικιά μου", "Δακρυσμένα μάτια"), αν και αργότερα (1966) σε ζωντανή εκτέλεση ερμήνευσε και τα άλλα δύο τραγούδια του κύκλου ("Χάθηκα", "Αυγή αφράτη").

Ο δεύτερος και ίσως σημαντικότερος αρωγός στην πρώιμη καριέρα του Κώστα Χατζή στάθηκε ο Γιάννης Μαρκόπουλος, ο οποίος εκείνα τα χρόνια πειραματιζόταν με το λαϊκό ήχο κυρίως για τις ανάγκες κινηματογραφικών ταινιών. Το σημαντικό εδώ είναι ότι τα δέκα συνολικά τραγούδια του Μαρκόπουλου που ερμήνευσε ο Χατζής ήταν όλα σε πρώτη εκτέλεση και κυκλοφόρησαν ανά δύο σε δίσκους 45 στροφών μέσα στο 1964. Τα περισσότερα ακούστηκαν πολύ, αλλά περισσότερο ξεχώρισε το κλασικό χασάπικο "Γκρεμισμένα σπίτια" από την ιστορική θεατρική παράσταση Το κορίτσι με το κορδελάκι του Νότη Περγιάλη.

Γιώργος Ζωγράφος: Τραγούδια σε δεύτερη εκτέλεση (1966-1970)

Χθες, 12 Αυγούστου, συμπληρώθηκαν 19 χρόνια από το θάνατο του αγαπημένου ερμηνευτή Γιώργου Ζωγράφου, ο οποίος γεννήθηκε στις 4 Αυγούστου 1936, τη μέρα δηλαδή που γεννήθηκε και η μεταξική δικτατορία, ενώ έφυγε από κοντά μας το 2005 στα 69 του μόλις χρόνια. Οι γονείς του ήταν και οι δυο ηθοποιοί κι έτσι βρέθηκε κι αυτός στον ίδιο δρόμο αποφοιτώντας μάλιστα από τη σχολή του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν. Ως ηθοποιό και στα πρώτα τραγουδιστικά του βήματα τον βρίσκουμε στην ιστορική παράσταση Οδός Ονείρων (1962) του Αλέξη Σολομού και του Μάνου Χατζιδάκι, ενώ παράλληλα ξεκινούσε και τις εμφανίσεις του στις πλακιώτικες μπουάτ (Συμπόσιο, Εσπερίδες, Απανεμιά, Δώμα κλπ).

Το επίσημο δισκογραφικό του ντεμπούτο σημειώθηκε το 1964 με δυο υπέροχα τραγούδια του Νότη Μαυρουδή ("Άκρη δεν έχει ο ουρανός", "Τα γιορτινά σου φόρεσε"), για να γίνει σύντομα η πιο εμβληματική νεοκυματική φωνή με δεκάδες θαυμάσια τραγούδια που δεν έχουν χάσει ακόμη τη γοητεία τους. Συνέχισε πάντως να δίνει το δισκογραφικό του παρών και μετά το τέλος του Νέου Κύματος με πολυάριθμες ηχογραφήσεις ως τις αρχές της δεκαετίας του '90 με τελευταία του δουλειά τα Κυκλάμινα του Μάη (1990) του Γιώργου Κριμιζάκη.

Τιμώντας τη μνήμη του σπουδαίου αυτού ερμηνευτή έφτιαξα μια συλλογή με τις "δεύτερες" εκτελέσεις που μας χάρισε στα χρόνια της Lyra και του Νέου Κύματος ηχογραφώντας χωρίς καμία αναστολή πολλά τραγούδια που είχαν σφραγίσει με την ερμηνεία τους άλλοι σημαντικοί τραγουδιστές, όπως η Μαρία Φαραντούρη, ο Γιώργος Μούτσιος, η Σούλα Μπιρμπίλη, ο Γιώργος Ρωμανός, η Βίκυ Μοσχολιού, ο Γιάννης Καλατζής, ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης και ο Γιώργος Νταλάρας. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ολοκληρωμένη επανεκτέλεση του έργου Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεν (1966) των Μίκη Θεοδωράκη και Ιάκωβου Καμπανέλλη, καθώς και η εξαιρετική εκτέλεση δύο τραγουδιών από τη Μυθολογία (1965) των Μάνου Χατζιδάκι και Νίκου Γκάτσου που ακούστηκαν πολύ. Επισημαίνω ότι έχω συμπεριλάβει επίσης και τρία τραγούδια, δύο του Νίκου Μαμαγκάκη ("Πέτρινα λουλούδια", "Ανθή") κι ένα του Λίνου Κόκοτου ("Τούτο το πρωί"), τα οποία ηχογραφήθηκαν από τη Lyra σχεδόν ταυτόχρονα και με τον Γιάννη Πουλόπουλο και τον Μιχάλη Βιολάρη αντίστοιχα.

Αρλέτα, Λάκης Παπαδόπουλος: Τσάι γιασεμιού (1985)

Το 1985 η Αρλέτα μετακινήθηκε στη CBS κι αμέσως παρουσίασε ένα δεύτερο κύκλο τραγουδιών με μουσική και πάλι του Λάκη Παπαδόπουλου, με τον οποίο την προηγούμενη χρονιά είχε κάνει το πολύ πετυχημένο Περίπου με την περίφημη "Σερενάτα" να γίνεται μεγάλο σουξέ της εποχής. Κι αν μ' εκείνο το δίσκο είχαμε τα πρώτα δείγματα της συνεργασίας του συνθέτη με την ευρηματική στιχουργό Μαριανίνα Κριεζή, τούτη τη φορά με το δίσκο Τσάι γιασεμιού η συνεργασία είναι πλέον ολοκληρωμένη καλύπτοντας το σύνολο των δέκα τραγουδιών που περιέχονται στο συγκεκριμένο άλμπουμ.

Ο συνθέτης εφαρμόζοντας την ίδια συνταγή μας προσφέρει ένα όμορφο μπουκέτο δροσερών τραγουδιών με λάτιν, μπλουζ και ροκ εντ ρολ ρυθμικά μοτίβα μαζί με κάποιες τρυφερές μπαλάντες. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα πολυτραγουδισμένα: "Τσάι γιασεμιού", "Το στραγάλι", "Το τρυφερό σου ροζ", "Badida de Coco" και "Τάκης". Από τις τρυφερές νησίδες του δίσκου ξεχωρίζουν τα "Αυτόματος τηλεφωνητής" και κυρίως το υπέροχο "Τα ήσυχα βράδια" που κλείνει πολύ γλυκά το δίσκο. Πάντως η ανάλαφρη αίσθηση της μουσικής των τραγουδιών διαμορφώνει ένα πολύ ενδιαφέρον κοντράστ με τη θεματική των στίχων, όπου κυριαρχούν εικόνες μοναξιάς, φθοράς και διαλυμένων σχέσεων σε μια διαρκή αναζήτηση συντροφικότητας και εκπλήρωσης ερωτικών απωθημένων. 

Αρλέτα, Λάκης Παπαδόπουλος: Περίπου (1984)

Η δεκαετία του '80 στάθηκε η πιο παραγωγική σε ολόκληρη τη σπουδαία καριέρα της Αρλέτας, η οποία είχε πλέον μπει στην ώριμη δημιουργική της φάση παρουσιάζοντας αλλεπάλληλους προσωπικούς κύκλους τραγουδιών με δική της μουσική, αλλά και συμμετέχοντας σε πολλές δουλειές άλλων καλλιτεχνών, όπως είδαμε πρόσφατα. Ωστόσο η διπλή συνεργασία της στα μέσα της ίδιας δεκαετίας με τον ροκ τραγουδοποιό Λάκη Παπαδόπουλο (Περίπου, Τσάι γιασεμιού) ήταν αυτή που είχε τη μεγαλύτερη εμπορική απήχηση και εκτόξευσε την προσωπική της δημοτικότητα.

Η αρχή έγινε το 1984 με το δίσκο Περίπου, ο οποίος υπήρξε και η τελευταία συνεργασία της Αρλέτας με τη δισκογραφική εταιρεία Lyra, όπου στεγαζόταν σταθερά από την αρχή της καριέρας της. Ο Λάκης Παπαδόπουλος έγραψε για τη φωνή της ένδεκα όμορφα τραγούδια ανάλαφρου ύφους, άλλοτε σε χορευτικό ύφος με ρυθμούς ποπ και ροκ εντ ρολ κι άλλοτε σε ύφος χαμηλόφωνης μπαλάντας. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα τραγούδια "Στο γραφείο", "Ώρα σελήνης" και κυρίως η εμβληματική "Σερενάτα", το τραγούδι που έσυρε ολόκληρο το δίσκο και του χάρισε μεγάλη εμπορική απήχηση. Ο δίσκος έχει πολλά ωραία τραγούδια που αδικήθηκαν από το θόρυβο της "Σερενάτας". Ανάμεσά τους και δυο μελοποιημένα ποιήματα του Νίκου Καββαδία ("William George Allum", "Black & White"). Στίχους έγραψαν ο Κυριάκος Ντούμος, ο Γιώργος Παππάς, ο Θανάσης Φουργιώτης και η Αρλέτα. Εδώ έχουμε επίσης και την πρώτη συνάντηση του συνθέτη με τη στιχουργό της Λιλιπούπολης, τη Μαριανίνα Κριεζή, μια συνεργασία που στη συνέχεια θα πάρει αποκλειστικό χαρακτήρα σε δυο ολοκληρωμένες δουλειές (Τσάι γιασεμιού, Χαίρω πολύ). Η Αρλέτα δείχνει να ανταποκρίνεται με άνεση και σιγουριά στα χαριτωμένα αυτά τραγούδια και το αποτέλεσμα ηχεί ιδιαίτερα γοητευτικό.

Σημειώνω ότι στην ψηφιακή του επανέκδοση το 2008 ο δίσκος εμφανίστηκε εντελώς αγνώριστος, με αλλοιωμένο το εξώφυλλο και κυρίως με αλλαγμένο τον τίτλο σε Σερενάτα αξιοποιώντας προφανώς τη δημοτικότητα του συγκεκριμένου τραγουδιού και μπερδεύοντας έτσι το μουσικόφιλο κοινό! Ανευθυνότητες!

Αρλέτα: Ταξιδεύοντας (1976)

Από το 1970, όταν ηχογράφησε τον τελευταίο νεοκυματικό προσωπικό της δίσκο ("Έξη μέρες"), ως το 1975 που επανεμφανίστηκε με την εμβληματική Τρίτη Ανθολογία του Γιάννη Σπανού, η Αρλέτα βρέθηκε στο περιθώριο της δισκογραφίας αναζητώντας έναν καινούργιο μουσικό προσανατολισμό. Το ισχυρό εφαλτήριο της Τρίτης Ανθολογίας στάθηκε ικανό να την επαναφέρει δυναμικά στο προσκήνιο και να ξεκινήσει έτσι μια πολύ γόνιμη φάση της καριέρας της με τρεις συνεχόμενους (ένα κάθε χρόνο) προσωπικούς δίσκους, δύο από τους οποίους είχαν τις βαριές υπογραφές του Νότη Μαυρουδή και του Μάνου Χατζιδάκι (Παιδί της γης, 1977), αλλά και του Μίκη Θεοδωράκη (Romancero gitano, 1978).

Πριν απ' αυτές τις σπουδαίες συνεργασίες όμως είχε προηγηθεί μια λιγότερο γνωστή, αλλά άκρως ενδιαφέρουσα προσωπική δουλειά της Αρλέτας με τίτλο Ταξιδεύοντας. Πρόκειται για έναν όμορφο κύκλο δώδεκα λυρικών τραγουδιών σε ύφος μπαλάντας με νεοκυματικούς απόηχους, όπου η ίδια η Αρλέτα έγραψε τους στίχους στα περισσότερα τραγούδια, ενώ ένα βασίζεται σε ποίηση του F.G. Lorca ("Είναι αλήθεια") με ελληνική απόδοση του συγγραφέα Κοσμά Πολίτη και άλλα δύο σε ποίηση του Bertolt Brecht ("Νάνι νάνι", "Ένα ουίσκι") μεταφρασμένα από τον Σταύρο Μελισσινό. 

Τρεις άγνωστοι συνθέτες υπογράφουν τη μουσική. Ο Ανέστης Τριανταφύλλου έγραψε τη μουσική σε οκτώ τραγούδια, δύο έγραψε ο Σπύρος Αργύρης κι ένα ο Στέφανος Χρυσοστομίδης. Κανείς από τους τρεις δεν είχε δυστυχώς καμία συνέχεια στην ελληνική δισκογραφία. Επίσης ένα τραγούδι έχει μουσική της Αρλέτας. Ακούστηκαν αρκετά τα τραγούδια: "Ο Λάκης", "Το κορίτσι στην Ομόνοια". Νομίζω πάντως ότι το ωραιότερο τραγούδι του δίσκου είναι η μελαγχολική μπαλάντα "Το πέρα κάστρο". Την ενορχήστρωση του υλικού υπογράφει ο έμπειρος Γιώργος Κοντογιώργος, ενώ το εξώφυλλο σχεδίασε η Αρλέτα, αν και στην ψηφιακή επανέκδοση του 2008 για κάποιο ακατανόητο λόγο το εξώφυλλο άλλαξε τελείως. 

Η Αρλέτα τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη: Romancero Gitano (1978)

Κατά τη δεκαετία του '70, όταν πια το Νέο Κύμα είχε ολοκληρώσει τον κύκλο του, η Αρλέτα έψαχνε τον νέο της προσανατολισμό αναπροσαρμόζοντας σταδιακά και το μουσικό ύφος που υπηρετούσε ως τότε. Η αρχή έγινε με τη συμμετοχή της στο έργο Ερωφίλη (1970) του Νίκου Μαμαγκάκη που δε στάθηκε ωστόσο ικανό εφαλτήριο για την καινούργια της πορεία. Ακολούθησε μια περίοδος περισυλλογής, ώσπου το 1975 ο Γιάννης Σπανός της έδωσε για δεύτερη φορά τη μεγάλη ευκαιρία αξιοποιώντας την ως ερμηνεύτρια (μαζί με τον Κώστα Καράλη) στην εμβληματική Τρίτη Ανθολογία του. Από 'κει και πέρα πλέον άνοιξε για τα καλά ο δρόμος για τη δεύτερη και πιο μακροχρόνια καριέρα της σεμνής ερμηνεύτριας που κράτησε ως το τέλος του βίου της.

Μετά την Τρίτη Ανθολογία η Αρλέτα ηχογράφησε τρεις συνεχόμενους προσωπικούς δίσκους, πρώτα το Ταξιδεύοντας (1976), στη συνέχεια τον κύκλο Παιδί της γης (1977) του Νότη Μαυρουδή σε ποίηση του Μάνου Χατζιδάκι, ενώ την επόμενη χρονιά ευτύχησε να ηχογραφήσει επιτέλους το έργο Romancero Gitano του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Federico Garcia Lorca κι ελληνική απόδοση του Οδυσσέα Ελύτη. Το βαρυσήμαντο αυτό έργο αποτελούμενο από επτά μέρη γράφτηκε το 1967 και ο συνθέτης το προόριζε εξαρχής για τη φωνή της Αρλέτας, αλλά η αιφνίδια επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος δεν επέτρεψε τότε την ηχογράφησή του. Έτσι μερικά χρόνια αργότερα πρώτη το ερμήνευσε η Μαρία Φαραντούρη και μάλιστα σε δύο διαφορετικές εκτελέσεις που κυκλοφόρησαν το 1971. Η μία ήταν με ορχηστρική συνοδεία και περιέχεται στο δίσκο Ο Μίκης Θεοδωράκης διευθύνει Θεοδωράκη αρ.2 (Philips) και η άλλη με συνοδεία σόλο κλασικής κιθάρας που έπαιξε ο διάσημος κιθαριστής John Williams στο δίσκο Songs of Freedom (CBS/SONY). Αυτή την τελευταία θεωρώ μακράν την καλύτερη ερμηνεία του έργου που μάλιστα το έκανε γνωστό και στο διεθνές κοινό. 

Πάντως η ερμηνεία της Αρλέτας ξεχειλίζει από ευαισθησία και εκφραστική δύναμη σε μια εκτέλεση απέριττη με τη συνοδεία της κιθάρας της και την αυτοσχεδιαστική συνδρομή του Βασίλη Ρακόπουλου που παίζει ηλεκτρική και ακουστική κιθάρα. Ο δίσκος συμπληρώνεται με τέσσερα ακόμη λυρικά τραγούδια του Μίκη (Μαργαρίτα Μαγιοπούλα, Όμορφη πόλη, Νανούρισμα, Αγάπη μου) ερμηνευμένα επίσης σε δεύτερη εκτέλεση. 

Αρλέτα: Σκόρπιες ηχογραφήσεις και συμμετοχές (1968-1997)

Συμπληρώνονται σήμερα επτά χρόνια από το θάνατο μιας εκλεκτής και πολυσύνθετης καλλιτέχνιδας, η οποία έχει φωλιάσει βαθιά στη μνήμη της καρδιάς μας με τις τρυφερές κι απόλυτα εκφραστικές ερμηνείες της σε τραγούδια που έχουμε αγαπήσει εδώ και έξι δεκαετίες! Η Αργυρώ-Νικολέτα Τσάπρα (1945-2017) που ενώνοντας το μισό μέρος από τα μικρά της ονόματα έφτιαξε το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Αρλέτα, γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, για να την κερδίσει τελικά το τραγούδι, όπου βρέθηκε με την κιθάρα της στα μέσα της δεκαετίας του '60 ερμηνεύοντας την εμβληματική νεοκυματική μπαλάντα "Μια φορά θυμάμαι" (1966) του Γιάννη Σπανού σε στίχους Γιώργου Παπαστεφάνου. Ακολούθησαν υπέροχες ηχογραφήσεις και με άλλους νεοκυματικούς δημιουργούς (Νότης Μαυρουδής, Λίνος Κόκοτος, Γιώργος Κοντογιώργος, Γιάννης Γλέζος, Νίκος Χουλιαράς), ενώ παράλληλα άρχισε να εμφανίζεται σε πλακιώτικες μπουάτ (Κιβωτός, Ταβάνια) και να παρουσιάζει και δικές της συνθέσεις, πάνω στις οποίες έχτισε αργότερα μια δεύτερη πολύ αξιόλογη καριέρα ως το τέλος της ζωής της.

Στην πενηντάχρονη διαδρομή της στο ελληνικό τραγούδι είχε μερικές πολύ ξεχωριστές συνεργασίες με σημαντικούς συνθέτες συμετέχοντας σε κάποια σπουδαία έργα, όπως η Τρίτη Ανθολογία (1975) του Γιάννη Σπανού, ο κύκλος Παιδί της γης (1977) του Νότη Μαυρουδή σε ποίηση Μάνου Χατζιδάκι και το έργο Romancero Gitano (1978) του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Λόρκα, το οποίο ηχογράφησε σε τρίτη εκτέλεση (είχαν προηγηθεί δύο εκτελέσεις με τη Μαρία Φαραντούρη), αν και ο συνθέτης ετοιμαζόταν να το ηχογραφήσει με την ίδια αρχικά, αλλά το σχέδιο ματαιώθηκε από την ξαφνική επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος. 

Ως ένα μικρό αφιέρωμα στη μνήμη της υπέροχης αυτής ερμηνεύτριας έχω συγκεντρώσει μια σειρά σκόρπιων ηχογραφήσεών της από το διάστημα 1968-1997. Η αρχή έγινε με δυο τραγούδια που ερμήνευσε στον κύκλο "Ανθολογία Β'" (1968) του Γιάννη Σπανού. Ακολούθησε η συμμετοχή της στο δίσκο "Ερωφίλη" (1970) του Νίκου Μαμαγκάκη, πέντε τραγούδια του Γιάννη Σπανού στην Τρίτη Ανθολογία (1975), μια ζωντανή ηχογράφηση από συναυλία στο Παρίσι με τον George Moustaki και αρκετές άλλες συμμετοχές της σε δίσκους του Σταμάτη Κραουνάκη (Δεν έχω ιδέα 1989, Service 1997), του Νότη Μαυρουδή (Κάπου Ανατολικοδυτικά 1989, Ίσως φταίνε τα φεγγάρια 1990), του Χρήστου Νικολόπουλου (Ξημέρωμα 1ης Ιανουαρίου 2000 μ.Χ., 1993), του Σπύρου Ιωαννίδη (Παράξενος ερωμένος, 1994), των Αδελφών Κατσιμίχα (Της αγάπης μαχαιριά, 1994), του Λάκη Παπαδόπουλου (Πασπαρτού, 1996) και του Τάσου Ποταμιάνου (Ονειροκλέφτης, 1996). Ανάμεσά τους και κάποιες όμορφες δεύτερες εκτελέσεις σε τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη, του Γιάννη Βέλλα και του Μίμη Πλέσσα.

Ηλίας Κατσούλης: Φεύγουν τα τραγούδια (2011)

Ο στιχουργός Ηλίας Κατσούλης (1939-2008) εμφανίστηκε αργά στην ελληνική δισκογραφία, μόλις το 1986 με το δίσκο "Του καθημερινού βίου", όπου τη μουσική μοιράστηκαν ο Νίκος Τάτσης και ο Μιχάλης Τερζής. Ήταν ήδη 47 χρονών! Η συνέχεια όμως ήταν εντυπωσιακή με ανελλιπή παρουσία στο πεντάγραμμο ως το τέλος της ζωής του χαρίζοντάς μας κοσμαγάπητα τραγούδια άρτιας τεχνικής, ξεχωριστής ευαισθησίας και λυρισμού με γοητευτική αφηγηματική μαστοριά, άψογη χρήση της ελληνικής γλώσσας και ευρύτατη θεματολογία που απλώνονταν από τις εμπνευσμένες αναδιφήσεις στο χώρο της παράδοσης ως τις απλές ανθρώπινες ιστορίες της καθημερινότητας. Η συνεργασία του με τον τραγουδοποιό Παντελή Θαλασσινό είναι αυτή που σφράγισε την πορεία του, αλλά είχε και πολλές άλλες πολύ ενδιαφέρουσες συνεργασίες, όπως με τον Τάσο Γκρους, τον Δημήτρη Παπαδημητρίου, τον Μιχάλη Νικολούδη και τον Νότη Μαυρουδή στην τελευταία ολοκληρωμένη του δουλειά ("Carte postale", 2006).

Η σειρά Άξιος Λόγος συμπεριέλαβε τον Ηλία Κατσούλη στους τιμώμενους στιχουργούς μετά τους Λευτέρη Παπαδόπουλο, Άλκη Αλκαίο και Μάνο Ελευθερίου που είχαν προηγηθεί (2006-2008). Το 2008 όμως ο στιχουργός έφυγε από τη ζωή κι αυτό πιθανόν είχε ως συνέπεια το ήδη έτοιμο υλικό του δίσκου να καθυστερήσει λίγο και τελικά να εκδοθεί το 2011 ολοκληρώνοντας δυστυχώς εκεί τον κύκλο ζωής αυτής της θαυμάσιας σειράς αφιερωμάτων, στην οποία θα μπορούσαν να είχαν ενταχθεί και άλλες σημαντικές δυνάμεις της ελληνικής στιχουργικής.

Ο δίσκος του Ηλία Κατσούλη έχει τίτλο "Φεύγουν τα τραγούδια" και περιλαμβάνει δεκατρείς συνολικά πρωτότυπες συνθέσεις που υπογράφουν οι: Κώστας Μπραβάκης, Ηλίας Λιούγκος, Παντελής Θαλασσινός, Νίκος Τάτσης, Γιάννης Γερογιάννης, Τάσος Γκρους, Μιχάλης Κουμπιός, Γιώργος Αρσενίδης, Ανδρέας Κατσιγιάννης, Ηρακλής Βαβάτσικας, Αλέξης Βάκης, Παναγιώτης Γιατράκος και Μιχάλης Τερζής. Ερμηνεύουν οι: Γιώργος Νταλάρας, Ελεωνόρα Ζουγανέλη, Παντελής Θαλασσινός, Μπάμπης Στόκας, Μάρθα Φριτζήλα, Χάρης Μακρής, Ασπασία Στρατηγού, Δημήτρης Μπάσης, Γεράσιμος Ανδρεάτος, Λιζέτα Καλημέρη και Πασχάλης Τερζής.

Άλκης Αλκαίος: Οι τροβαδούροι της καρδιάς μου (2007)

Το δεύτερο αφιέρωμα στους μεγάλους εν ζωή Έλληνες στιχουργούς από την εκλεκτή σειρά Άξιος Λόγος υπό την επιμέλεια του Γιώργου Νταλάρα και του Μιχάλη Κουμπιού κυκλοφόρησε το 2007 με τίτλο "Οι τροβαδούροι της καρδιάς μου", ένα χρόνο μετά το αφιέρωμα στον Λευτέρη Παπαδόπουλο. Αυτή τη φορά έχει επιλεγεί ο ιδιαίτερος ποιητής - στιχουργός Άλκης Αλκαίος (1949-2012), λίγο πριν φύγει πρόωρα από τη ζωή.

Ο Άλκης Αλκαίος καταπιάστηκε περιστασιακά με το στίχο για τραγούδι, όπου βρέθηκε περισσότερο εξ ανάγκης, αφού νωρίτερα ο Θάνος Μικρούτσικος φρόντισε να τον βγάλει από τον κλειστό ποιητικό του κόσμο με ένα δυνατό μελοποιημένο ποίημά του ("Φλεβάρης 1848") που συμπεριέλαβε στο άλμπουμ "Τραγούδια της Λευτεριάς" (1978) ερμηνευμένο από τη Μαρία Δημητριάδη. Στη συνέχεια μάλιστα ο συνθέτης τον έκανε γνωστό στο πανελλήνιο με τον εμβληματικό κύκλο τραγουδιών "Εμπάργκο" (1982), αλλά και με πολλά σκόρπια τραγούδια σε διάφορους δίσκους του (Όσο κρατάει ένας καφές, Στου αιώνα την παράγκα, Υπέροχα μονάχοι). Δύο τουλάχιστον τραγούδια ("Πιρόγα", "Ρόζα") από αυτή τη συνεργασία έγιναν μεγάλες επιτυχίες και τραγουδήθηκαν πολύ από τον κόσμο. Μετά το θάνατό του πάντως το ενδιαφέρον των μουσικών για τα ποιήματα του Αλκαίου διευρύνθηκε με τραγουδοποιούς, όπως ο Σωκράτης Μάλαμας, ο Μίλτος Πασχαλίδης, ο Μπάμπης Στόκας, ο Παντελής Θαλασσινός και ο Πέτρος Μάλαμας.

Το αφιερωματικό λοιπόν άλμπουμ "Οι τροβαδούροι της καρδιάς μου" περιλαμβάνει δεκατρία πρωτότυπα τραγούδια νέων δημιουργών που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα μουσικού ύφους. Πρόκειται για τους: Μιλτιάδη Πασχαλίδη, Χάρη & Πάνο Κατσιμίχα, Φίλιππο Πλιάτσικα, Δημήτρη Παπαδημητρίου, Αλκίνοο Ιωαννίδη, Σωκράτη Μάλαμα, Διονύση Τσακνή, Νίκο Ζούδιαρη, Λαυρέντη Μαχαιρίτσα, Χρήστο Θηβαίο, Δημήτρη Ζερβουδάκη και Μιχάλη Κουμπιό. Ερμηνεύουν οι: Γιώργος Νταλάρας, Μιλτιάδης Πασχαλίδης, Χάρης & Πάνος Κατσιμίχας, Νίκος Πορτοκάλογλου, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Σωκράτης Μάλαμας, Διονύσης Τσακνής, Ασπασία Στρατηγού, Μπάμπης Στόκας, Αρλέτα, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Χρήστος Θηβαίος και Δημήτρης Ζερβουδάκης.

Λευτέρης Παπαδόπουλος: Σπάει το ρόδι (2006)

Επιστρέφουμε στη σειρά Άξιος Λόγος της δισκογραφικής ετικέτας Καμπανάκι με την υποστήριξη της Universal, για να δούμε και τα υπόλοιπα τρία αφιερώματα που μαζί με αυτό στον Μάνο Ελευθερίου συμπληρώνουν την πολύ ενδιαφέρουσα αυτή δισκογραφική τετραλογία. Η πρωτότυπη αυτή σειρά κυκλοφόρησε κατά το διάστημα 2006-2011 με τη φροντίδα του Γιώργου Νταλάρα και του συνθέτη Μιχάλη Κουμπιού, διευθυντή τότε του περιοδικού Δίφωνο, και ήταν αφιερωμένη στους μεγάλους Έλληνες στιχουργούς με ανέκδοτους στίχους τους μελοποιημένους ειδικά για την έκδοση αυτή από συνθέτες της νέας γενιάς. Κάθε τραγούδι και διαφορετικός συνθέτης! Κυκλοφόρησαν συνολικά τέσσερις τέτοιες ιδιαίτερα καλαίσθητες εκδόσεις σε μορφή βιβλίου με ένθετο το δίσκο. Ο πρώτος ήταν αφιερωμένος στον Λευτέρη Παπαδόπουλο (2006), ο δεύτερος στον Άλκη Αλκαίο (2007), ο τρίτος στον Μάνο Ελευθερίου (2008) κι ο τελευταίος στον Ηλία Κατσούλη (2011). Δεν ξέρω γιατί σταμάτησε εκεί, γιατί σίγουρα θα μπορούσε να είχε επεκταθεί και σε άλλους εν ζωή ακόμη τότε σημαντικούς μάστορες του στίχου, όπως η Σώτια Τσώτου και ο Μανώλης Ρασούλης (πέθαναν το 2011) κι ο Μιχάλης Μπουρμπούλης (πέθανε το 2023), αλλά και οι Κ.Χ. Μύρης, Μιχάλης Γκανάς και Λίνα Νικολακοπούλου. Ίσως ακόμη και ο Κώστας Βίρβος που ζούσε ως το 2015.

Πρώτο λοιπόν στη σειρά εκδόθηκε το 2006 το αφιέρωμα στον Λευτέρη Παπαδόπουλο (γενν. 1935), ο οποίος είναι ο μόνος πλέον εν ζωή από τους στιχουργούς των τεσσάρων αφιερωμάτων, αν και ο μεγαλύτερος ηλικιακά. Δε νομίζω πως χρειάζεται να ξαναπούμε κάτι για τον σπουδαίο αυτό δημιουργό, τον οποίο ολόκληρος Γκάτσος δε δίστασε να χαρακτηρίσει ως τον καλύτερο στιοχυργό της εποχής μας προσθέτοντας με γενναιοδωρία ότι ήταν καλύτερος κι από τον ίδιο! Ο δημιουργικός του βίος, αν και ξεκίνησε μάλλον αργά, όταν ήταν ήδη 28 χρονών με την εμβληματική "Άπονη ζωή" (1963), ξεπερνάει ήδη τα 60 χρόνια και το συγκεκριμένο αφιέρωμα με τίτλο "Σπάει το ρόδι" ήρθε να επισφραγίζει αυτή τη λαμπρή διαδρομή με μια μοναδική παρέλαση συνθετών και ερμηνευτών της νεότερης γενιάς που έγραψαν καινούργια τραγούδια και τα ερμήνευσαν για χάρη του. 

Έχουμε τραγούδια ετερόκλητου μεταξύ τους ύφους, λαϊκά, μπαλάντες, ροκ, όπως ετερόκλητη είναι και η ομάδα συνθετών που τα έγραψε καλύπτοντας έτσι όλο το φάσμα του ελληνικού λαϊκού τραγουδιού. Ιδού οι συνθέτες: Στάμος Σέμσης, Μιχάλης Νικολούδης, Αντώνης Μιτζέλος, Μιχάλης Κουμπιός, Παναγιώτης Καλαντζόπουλος, Ηλίας Μακρίδης, Γιώργος Καζαντζής, Τάσος Γκρους, Παντελής Θαλασσινός, Σπύρος Κουρκουνάκης, Ανδρέας Κατσιγιάννης, Πέτρος Βαγιόπουλος και Γιώργος Νταλάρας. Ο Νταλάρας έχει επωμιστεί και το ρόλο του βασικού ερμηνευτή έχοντας δίπλα του μια μεγάλη σειρά σημαντκών ερμηνευτών με πρώτη και καλύτερη τη Χαρούλα Αλεξίου, αλλά και τους: Βασίλη Παπακωνσταντίνου, Δημήτρη Μητροπάνο, Πασχάλη Τερζή, Μπάμπη Τσέρτο, Δημήτρη Μπάση, Αρετή Κετιμέ, Σαββέρια Μαργιολά και Σοφία Τσέρου, ενώ συμμετέχει και η εξαιρετική Παιδική Χορωδία Δημήτρη Τυπάλδου.

Δήμος Μούτσης: Οι δεύτερες εκτελέσεις (1966-1990)

Πριν από μερικούς μήνες (6 Μαρτίου) θρηνήσαμε το θάνατο του συνθέτη Δήμου Μούτση (1938-2024), ενός κορυφαίου τραγουδοποιού που γέννησε η γόνιμη δεκαετία του '60, ο οποίος μας άφησε πολύτιμη παρακαταθήκη με δεκάδες εμβληματικά τραγούδια διαχρονικής ομορφιάς. Σήμερα όμως γιορτάζουμε τη μέρα της γέννησής του, καθώς ήρθε στον κόσμο στις 2 Αυγούστου 1938 στον Πειραιά, όπου και έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του. Σπούδασε κλασικό βιολί κι έγινε άριστος δεξιοτέχνης, ενώ από τις αρχές ήδη της δεκαετίας του '60 βρέθηκε να παίζει στις ορχήστρες του Μάνου Χατζιδάκι, όπου σύντομα του δόθηκε η ευκαιρία - κυρίως μέσα από τη γνωριμία του με τον μεγάλο στιχουργό Νίκο Γκάτσο - να ανακαλύψει το τραγουδοποιητικό του ταλέντο και να προσχωρήσει οριστικά στο χώρο του λεγόμενου έντεχνου λαϊκού τραγουδιού με λαμπρά αποτελέσματα.

Ο Δήμος Μούτσης ήταν ολιγογράφος κι εκλεκτικός συνθέτης, διόλου εύκολος στις συνεργασίες του, πάντα τελειομανής και μονίμως ανικανοποίητος. Ποτέ δεν επαναπαύτηκε στις δάφνες του και γιαυτό δε δίσταζε να ανατρέπει την εικόνα του και να ξεκινά από την αρχή. Οριακές στιγμές της πορείας του στάθηκαν οι χρονιές: 1965 που άρχισε να ηχογραφεί τραγούδια, 1975 με την εντυπωσιακή στροφή του ύφους του μέσω του έργου "Τετραλογία" και  1981 με το "Φράγμα" που σηματοδότησε τη μοναχική πορεία της τελευταίας δημιουργικής του φάσης που κράτησε ως το 1994, χρονιά που οριστικά πλέον γύρισε τις πλάτες του στο δισκογραφικό κατεστημένο με τον τελευταίο κύκλο τραγουδιών του ("Για πούλημα λοιπόν").

Μέσα σ' αυτή τη δημιουργική τριακονταετία (1965-1994) ο Δήμος Μούτσης ηχογράφησε πάμπολλες λαοφιλείς επιτυχίες, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια του, όταν είχε στενότερους δεσμούς με το λαϊκό τραγούδι. Οι επιτυχίες αυτές φυσικό ήταν να δελεάσουν πολλούς ερμηνευτές να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους απέναντι στους πρώτους εκτελεστές τους και να ηχογραφήσουν τραγούδια του συνθέτη σε δεύτερη εκτέλεση. Σπάνια βέβαια, κατά την άποψή μου, μια δεύτερη εκτέλεση μπορεί να συγκριθεί ή και να ξεπεράσει την πρώτη. Όταν όμως το επιχειρούν καταξιωμένοι ερμηνευτές, όπως ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, η Βίκυ Μοσχολιού, ο Σταμάτης Κόκοτας, η Μαρινέλλα, η Δήμητρα Γαλάνη, ο Γιάννης Καλατζής ή ακόμη και η Άλκηστις Πρωτοψάλτη, τότε δεν αποτελεί έκπληξη να έχουμε δεύτερες εκτελέσεις που σε κάποιες περιπτώσεις να ξεπερνούν τις πρώτες. Σ' αυτή την κατηγορία θα επέλεγα τουλάχιστον τρεις επανεκτελέσεις που θεωρώ ότι ξεπερνούν τις πρώτες. Συγκεκριμένα, πρόκειται για τα τραγούδια: "Μέσα απ' το παλιό μου σπίτι" (α' εκτέλεση: Γιάννης Πουλόπουλος, β' εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης), "Μια βραδιά στη Λάρισα" (α' εκτέλεση: Μαρία Δουράκη, β' εκτέλεση: Βίκυ Μοσχολιού), "Τη νύχτα που σ' αντάμωσα" ή "Αν είσαι εσύ" (α' εκτέλεση: Βίκυ Μοσχολιού, β' εκτέλεση: Δήμητρα Γαλάνη).

Η συγκεκριμένη συλλογή με τις δεύτερες εκτελέσεις τραγουδιών του Δήμου Μούτση περιλαμβάνει 24 ηχογραφήσεις της περιόδου 1966-1990. Το επιλεγμένο υλικό περιορίζεται αποκλειστικά σε ηχογραφήσεις που έγιναν σε στούντιο και όχι ζωντανά σε συναυλιακούς χώρους. Τραγουδούν: Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Βίκυ Μοσχολιού, Σταμάτης Κόκοτας, Μαρινέλλα, Γιάννης Καλατζής, Δήμητρα Γαλάνη, Τόνυ Πινέλλι, Αντώνης Καλογιάννης, Άλκηστις Πρωτοψάλτη, Λιζέττα Νικολάου, Δημήτρης Ψαριανός, Ελένη Δήμου και Νάνα Μούσχουρη.

Μίκης Θεοδωράκης, Μαρία Φαραντούρη: Σερενάτες (1998)

Διπλή η συνεργασία του Μίκη Θεοδωράκη με τη Μαρία Φαραντούρη μέσα στο 1998. Παράλληλα με τον κύκλο "Άσματα" που εκδόθηκε από τη γερμανική εταιρεία Peregrina Music, κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τη Minos κι ένας δεύτερος ολοκληρωμένος κύκλος τραγουδιών με τίτλο "Σερενάτες" βασισμένος σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου στη δεύτερη μεγάλη συνεργασία του με τον συνθέτη μετά τα "Πικροσάββατα" (1984) που είχε ερμηνεύσει ο Δημήτρης Μητροπάνος.

Ακούγοντας κανείς το δίσκο αυτό δεν μπορεί παρά να εκπλαγεί ευχάριστα με τη νεανική δροσιά των μελωδιών ενός δημιουργού σε προχωρημένη πια ηλικία. Απλές λαϊκές μπαλάντες ενορχηστρωμένες περίτεχνα από τον Γιάννη Σπάθα, ο οποίος έβαλε και τη δική του διακριτική ροκ πινελιά κρατώντας πάντως ένα φυσικό ήχο με ακουστικά όργανα, όπως το μαντολίνο, η κιθάρα, το βιολί, το βιολοντσέλο, το κλαρίνο και δευτερευόντως το ηλεκτρικό μπάσο και η κιθάρα. Οι στίχοι του δοκιμασμένου στιχουργού ζωγραφίζουν ονειρικές εικόνες ερωτικών ταξιδιών στα πελάγη κι ο αγαπημένος του Μόλυβος σκορπάει την αιγαιοπελαγίτικη δροσιά του διαλύοντας τα σύννεφα της μελαγχολίας και της μοναξιάς, όταν αυτά πάνε να σκεπάσουν την ατμόσφαιρα. Όπως λένε και οι δημιουργοί, "...είναι τραγούδια που ανάβλυσαν ατόφια, μέσα από ακριβές, μοναδικές στιγμές και ευτύχησαν να τραγουδηθούν από τη Μαρία Φαραντούρη, μια μεγάλη πραγματικά ερμηνεύτρια, ώριμη, παλλόμενη, νεανική, γεμάτη φρεσκάδα και δροσιά...".

Από το θαυμάσιο αυτό κύκλο τραγουδιών ξεχωρίζουν μερικές εξαίσιες στιγμές, όπως: "Τα μάγια", "Σε ποια πελάγη", "Ένα φεγγάρι αλλόκοτο", "Ένα τραγούδι αλλιώτικο", "Ήσουν παράπονο". Υπάρχει επίσης σε δεύτερη εκτέλεση και το παλιό "Κάποτε θα 'ρθουν" που είχε πρωτοτραγουδήσει ο Παύλος Σιδηρόπουλος το 1979 για την ταινία "Ο ασυμβίβαστος". Στα φωνητικά συμμετέχει η Ιρίνα Καρπούχινα. Συναρπαστική ερμηνεία της Μαρίας Φαραντούρη, όμορφες μελωδίες, εμπνευσμένοι στίχοι, προσεγμένη ενορχήστρωση, τι άλλο χρειάζεται ένας κύκλος τραγουδιών, για να αφήσει απόλυτα ικανοποιημένο τον ακροατή του;