Γιάννης Σπανός: Πλησιάζοντας τον Καβάφη (2013)

Το 2013 κυκλοφόρησε η τελευταία πρωτότυπη δισκογραφική εργασία του Γιάννη Σπανού που συγχρόνως αποτελεί και την τελευταί συνεργασία του με τον σημαντικό ερμηνευτή Μανώλη Μητσιά. Πρόκειται για μια δισκογραφική έκπληξη, αφού έχουμε να κάνουμε με μια ολοκληρωμένη μελοποιητική εργασία πάνω στην ποίηση του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή Κωνσταντίνου Καβάφη (1867-1933) με τίτλο: Πλησιάζοντας τον Καβάφη. 

Έχει μακριά προϊστορία αυτή η δουλειά. Πάει πίσω ίσως και δυο δεκαετίες! Θυμάμαι που πολύ παλιά η Γιάννης Σπανός είχε προαναγγείλει ότι ετοίμαζε μια Τέταρτη Ανθολογία, αλλά με υλικό αποκλειστικά βασισμένο στο έργο του Καβάφη. Ο καιρός περνούσε, αλλά η δουλειά αυτή δεν εμφανιζόταν. Κατά καιρούς ο συνθέτης ανανέωνε τις προσδοκίες μας επιβεβαιώνοντας ότι η μελοποίηση συνεχιζόταν, χωρίς να έχει πάρει κάποια τελική μορφή. Και νά που επιτέλους ο δίσκος, χωρίς καμία προειδοποίηση, έκανε ξαφνικά την εμφάνισή του! 

Είχα ακούσει τότε το δίσκο απανωτά 3-4 φορές και η πρώτη μου αντίδραση ήταν ότι είχαμε έναν Σπανό 100%. Όχι όμως τον Σπανό των ποιητικών "Ανθολογιών", αλλά τον άλλο Σπανό, τον πιο γνωστό, πάντα μελωδικό βέβαια με τα υπέροχα περάσματα του πιάνου του. Το ύφος ανήκει στο είδος που θα το λέγαμε της έντεχνης λαϊκής μπαλάντας. Και είναι φανερό ότι ο συνθέτης δεν διακατέχεται από κανένα άγχος πρωτοτυπίας! Αυτό που ξέρει να κάνει καλά, αυτό μας δίνει και πάλι με τον πιο φροντισμένο τρόπο. Δεν αποτελεούσε προτεραιότητά του να εκφράσει το κλίμα της καβαφικής ποίησης, αν και η χρήση του μαντολίνου προσπαθεί να αποδώσει μιαν ατμόσφαιρα εποχής. Του ήταν αρκετό να μαστορέψει ωραίες μελωδίες που θα μπορούσαν να επενδύσουν εξίσου ταιριαστά κι ευχάριστα οποιουσδήποτε άλλους στίχους. Έτσι λοιπόν αυτή η δουλειά ξεχωρίζει εντελώς από τις προσεγγίσεις άλλων μουσικών στο δύσκολο ποιητικό λόγο του Αλεξανδρινού ποιητή, είτε θυμηθούμε την πρωτοπόρα αλλά βιαστική προσπάθεια του Γιάννη Γλέζου, είτε τη σπουδαία μελοποίηση του Θάνου Μικρούτσικου, είτε ακόμα τις νεότερες του Χρήστου Παρμενίδη, του Γιάννη Πετρίτση, του Δημήτρη Παπαδημητρίου και του Νίκου Μαμαγκάκη. 

Η αλήθεια είναι ότι ο Σπανός απέφυγε τα πιο αβανταδόρικα και πασίγνωστα ποιήματα και, με εξαίρεση 3-4 γνωστά, γενικά διάλεξε "δεύτερα" ποιήματα με κύριο γνώρισμα τον λυρισμό και την εσωστρέφεια της ερωτικής θεματολογίας τους, πράγμα που εμφανώς ταιριάζει καλύτερα στο μουσικό του ύφος. Ο δίσκος ακούγεται ευχάριστα και η προσεγμένη ενορχήστρωση του Γιώργου Παγιάτη συμβάλλει στο εύηχο αποτέλεσμα. Το σχέδιο του εξωφύλλου ανήκει στον Αλεξανδρινό χαράκτη Γιάννη Καφαλληνό (1894-1957).

Όλα τα τραγούδια ερμηνεύονται από την άφθαρτη φωνή του Μανώλη Μητσιά. Ο τραγουδιστής κινείται σε γνώριμα μουσικά μονοπάτια κι έτσι αντεπεξέρχεται με άνεση κι απόλυτα ελεγχόμενη ερμηνευτική επάρκεια. Κι όμως! Εδώ εντοπίζεται η βασική μου ένσταση. Θα προτιμούσα μια πιο καινούργια φωνή, λιγότερο γνωστή, μάλλον γυναικεία, για να μην είναι τόσο έντονη η αίσθηση της επιστροφής στο παρελθόν. Μπορεί και να κάνω λάθος. Πάντως ο Κώστας Γεωργουσόπουλος με το ένθετο σημείωμά του και πάντα μ' εκείνο τον στοχαστικό, αλλά ενίοτε υπερβολικό του λόγο, φροντίζει με συνοπτικές διαδικασίες να με διαψεύσει! Παραθέτω αυτούσιο το κείμενό του:

«Επί τέλους, να, που ο Καβάφης τραγουδιέται και δεν είναι ένα μουσικό συγκεχυμένο ακροβατικό γύμνασμα, μια διανοητική άσκηση ύφους και ένα μουσικό σόφισμα. Ο Γιάννης Σπανός γεννημένος μελωδός ανακάλυψε στα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη την καταγωγική τους λυρική ρίζα: τη Σαπφώ, τον Ανακρέοντα, την «Παιδική μούσα» των τολμηρών Αλεξανδρινών επιγραμμάτων της Ελληνιστικής εποχής και τα ερωτικά δίστιχα του δημοτικού τραγουδιού. Συνάμα ο κοσμοπολίτης Καβάφης βρήκε στον Ελληνοπαρισινό Σπανό την απαραίτητη ατμόσφαιρα του. Τα σκοτεινά μπαρ της Νέας Ορλεάνης, τα καταγώγεια του λιμανιού με την Τζαζ αλλά και τα θλιμμένα ρεμπέτικα του υπαρξιακού πένθους. Οφείλουμε λοιπόν στον Γιάννη Σπανό, μετά τις «Ανθολογίες» του με τους μεγάλους «Ελάσσονες» ποιητές που τραγουδήσαμε την αποκατάσταση του Καβάφη στο «μαζί» του Ελληνικού ποιητικού γαλαξία. Από την άλλη ο Καβάφης για να τραγουδηθεί θέλει ιδανικές φωνές κι αγαπημένες και βρίσκω την ερμηνεία του Μανώλη Μητσιά ίσως την πλέον ώριμη της πλούσιας σε ποιοτικές επιλογές ορειβασίας του στην κορυφογραμμή της νεοελληνικής ιστορίας των λυρικών αποδόσεων. Μέγα μάθημα πώς η λέξη των ποιητών γίνεται ρυθμός και πως ο ρυθμός απογειώνεται σε μέλος και πως το μέλος σε αγωγή ψυχών».

Έχουν περάσει ήδη δώδεκα χρόνια από τότε. Ο χρόνος δυστυχώς δε δικαίωσε την αισιοδοξία του Γεωργουσόπουλου, καθώς ο δίσκος παραμένει άγνωστος στο μουσικόφιλο κοινό και ξεχασμένος στις πίσω σελίδες των δισκογραφικών καταλόγων. Κρίμα. Του άξιζε καλύτερη τύχη...

Γιάννης Σπανός: Στου καιρού τα ρέματα (1982)

Συμπληρώνονται σήμερα έξι χρόνια από το θάνατο του Γιάννη Σπανού (1934-2019), κορυφαίου συνθέτη της γενιάς του '60 και σπουδαίου πιανίστα και ενορχηστρωτή, από τους πιο χαρισματικούς μελωδιστές της ελληνικής μουσικής, ο οποίος μάλιστα ξεκίνησε την καριέρα του στη Γαλλία, ενώ από τα μέσα της δεκαετίας του '60 άρχισε να παρουσιάζει τραγούδια και στην Ελλάδα ενταγμένος στο δυναμικό της Lyra, όπου μάλιστα έγινε και ο κύριος εισηγητής του μουσικού ρεύματος του Νέου Κύματος.

Η πιο σταθερή και διαχρονική συνεργασία του συνθέτη υπήρξε αυτή με τον μεγάλο στιχουργό Λευτέρη Παπαδόπουλο, η οποία ξεκίνησε το 1969 με το θαυμάσιο κύκλο τραγουδιών Μια Κυριακή που σηματοδότησε τη «λαϊκή» στροφή του και συνεχίστηκε πολύ γόνιμα σε ολόκληρη τη δεκαετία του '70 με άλλες τρεις ολοκληρωμένες δουλειές (Το Σαββατόβραδο, Μέρες αγάπης, Οδός Αριστοτέλους), αλλά και μπόλικα σκόρπια τραγούδια με τις μεγαλύτερς φωνές του ελληνικού πενταγράμμου (Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Βίκυ Μοσχολιού, Δήμητρα Γαλάνη, Μανώλης Μητσιάς, Γιάννης Πουλόπουλος, Σταμάτης Κόκοτας, Γιάννης Πάριος, Γιάννης Καλατζής, Μαρινέλλα, Αρλέτα, Τόλης Βοσκόπουλος, Χάρις Αλεξίου, Γιώργος Νταλάρας, Αλέκα Κανελλίδου, Κώστας Καράλης και άλλοι). 

Η πολύ παραγωγική αυτή σύμπραξη θα ολοκληρώσει τη διαδρομή της με το άλμπουμ Στου καιρού τα ρέματα που εκδόθηκε από την ΕΜΙ το 1982 με αποκλειστικό ερμηνευτή τον Μανώλη Μητσιά. Εδώ θα πρέπει να σημειώσω ότι οι τρεις συντελεστές του δίσκου (συνθέτης, στιχουργός και ερμηνευτής) είχαν πρωτοσυναντηθεί ήδη από το 1970 στο δίσκο Το Σαββατόβραδο με τα τραγούδια «Το Μαρικάκι» και «Το φεγγάρι», αλλά η πρώτη ολοκληρωμένη συνεργασία τους θα έρθει με το δίσκο Στου καιρού τα ρέματα, ενώ συνθέτης και ερμηνευτής θα ξαναβρεθούν μαζί πολλά χρόνια αργότερα με τον κύκλο μελοποιημένης ποίησης Πλησιάζοντας τον Καβάφη (2013).

Ο δίσκος Στου καιρού τα ρέματα κινείται στο χώρο του λαϊκού τραγουδιού με ορθόδοξους λαϊκούς σκοπούς, που δεν αποτελούν ίσως την πιο αντιπροσωπευτική πλευρά της μελωδικής φύσης του συνθέτη, χωρίς πάντως αυτό να έχει σταθεί εμπόδιο, για να μας δώσει κατά καιρούς πολύ όμορφα λαϊκά τραγούδια που ακούστηκαν και τραγουδήθηκαν πολύ. Ο συγκεκριμένος δίσκος μοιάζει κάπως εκτός εποχής, καθώς η όλη ηχητική και στιχουργική του ατμόσφαιρα παραπέμπει στην κλασική εποχή του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού που είχε μεγαλουργήσει κατά τη δεκαετία 1965-1975. Ο Μητσιάς ήταν από τους ελάχιστους πια καλλιτέχνες που μπήκαν στην καινούργια εποχή συνεχίζοντας την καλή αυτή παράδοση, την οποία υπερασπίστηκε για πολλά ακόμη χρόνια με τίμιο και αυθεντικό τρόπο. Ο δίσκος ανέδειξε κάποιες αξιόλογες επιτυχίες και μερικά όμορφα τραγούδια. Ξεχωρίζουν περισσότερο τα: "Πού να 'βρω ένα ζεϊμπέκικο", "Μάτια μου", "Επειδή σ' αγαπώ", "Στου καιρού τα ρέματα", "Ποτέ ξανά". Μια αξιοπρεπής δουλειά, χωρίς όμως τις γνωστές υψηλές πτήσεις του δημιουργού.

Μάνος Χατζιδάκις: Τα τραγούδια της αμαρτίας (1996)

Θα κλείσουμε αυτό το εορταστικό αφιέρωμα για τα εκατόχρονα του Μάνου Χατζιδάκι με την τελευταία εν ζωή πρωτότυπη δουλειά του που είναι ένας κύκλος μελοποιημένων ποιημάτων του εμβληματικού Θεσσαλονικιού ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου (1931-2020) με τίτλο Τα τραγούδια της αμαρτίας. Το αρχικό σχέδιο του συνθέτη ήταν να μελοποιήσει είκοσι ποιήματα, τελικά ολοκλήρωσε τα δεκαπέντε, αλλά δεν πρόλαβε να τα ενορχηστρώσει, αν και είχε ξεκινήσει τις πρόβες με τον Θεσσαλονικιό ερμηνευτή Ανδρέα Καρακότα, τον οποίο εκείνος ήταν ο πρώτος που του άνοιξε το δρόμο της δισκογραφίας το 1988 με το άλμπουμ Στο Σείριο υπάρχουνε παιδιά και ο οποίος τελικά τα ερμήνευσε στην επίσημη έκδοση του έργου το 1996, δυο χρόνια δηλαδή μετά το θάνατο του συνθέτη. 

Όπως μας εξηγούν στο ένθετο σημείωμα της έκδοσης οι παραγωγοί του δίσκου Νίκος Κυπουργός και Γιώργος Θεοφανόπουλος (γιος και κληρονόμος του συνθέτη), η ηχογράφηση έγινε στη λιτή μορφή της φωνής με συνοδεία πιάνου, αφού ο συνθέτης πρόλαβε να αφήσει απλώς κάποια πρώτα ενορχηστρωτικά σχεδιάσματα που δεν κρίθηκαν ικανά, για να αποτελέσουν τη βάση μιας ολοκληρωμένης ενορχηστρωτικής παρέμβασης. Στη μορφή αυτή το έργο περιλαμβάνει τα δεκαπέντε μελοποιημένα ποιήματα του Χριστιανόπουλου, από τα οποία το ένα («Τύψεις») ακούγεται και σε μια δεύτερη εγγραφή που είχε γίνει πρόχειρα στο σπίτι του συνθέτη με τη φωνή του ιδίου. Στο σώμα του έργου προστέθηκαν και δυο οργανικά μέρη για σόλο πιάνο, καθώς κι ένα μελοποιημένο ποίημα του Γιώργου Χρονά («Νεαρέ γιε του μπακάλη») που κινείται στην ίδια θεματική γραμμή του σκοτεινού κι ανομολόγητου έρωτα, όπως τόσο εύστοχα περιγράφεται από την αποστροφή του συνθέτη: «Η αμαρτία είναι βυζαντινή κι ο έρωτας αρχαίος». Η πιστή συνεργάτιδα του συνθέτη Ντόρα Μπακοπούλου ερμηνεύει τα μέρη του πιάνου, ενώ το εξώφυλλο κοσμείται με παλιότερη ζωγραφιά του Γιώργου Σταθόπουλου.

Αντί άλλων δικών μου σχολίων, νομίζω πως είναι πολύ κατατοπιστικό για το πνεύμα του έργου το ένθετο σημείωμα που υπογράφει ο ίδιος ο συνθέτης μ' εκείνο το σπινθηροβόλο και αποκαλυπτικό πνεύμα που τον διέκρινε:

«Μπαίνοντας στη Θεσσαλονίκη το '45, αργά το βράδυ της Μ. Πέμπτης είχε τελειώσει η λειτουργία και οι εκκλησίες άδειες, φωτισμένες ηχούσαν πένθιμα. Περπατούσα μόνος και θαμπωμένος - είπα από μέσα μου: «Θεέ μου, πόση αμαρτία πρέπει να περιέχει αυτή η πόλη για να 'χει τόσες εκκλησίες». Ο προσφερόμενος νεανικός έρωτας μετεμφυλιακά υπήρξε συγκλονιστικός. Η επιθυμία δεν είχε προσχήματα. Μόνο η ερωτική τελετουργία διατηρούσε μερικούς γοητευτικούς μυστικούς κώδικες με τους οποίους ολοκλήρωνε φαντασιώσεις, οράματα και τολμηρές προθέσεις. Η Θεσσαλονίκη είχε, τω καιρώ εκείνω, τρεις κοινωνικές τάξεις χωρίς μεγάλες αποστάσεις μεταξύ τους. Την αστική, την μικροαστική και τη λεγόμενη λαϊκή ή εργατική. Οι τάξεις αυτές είχαν μια ανομολόγητη έλξη ανάμεσα τους που εκδηλωνότανε με τον ομοφυλόφιλο ερωτισμό των παιδιών τους. Και οι διάφορες συνοικίες της Θεσσαλονίκης συνδέονταν η μια με την άλλη, με λεωφορεία και με νεανικές διαδρομές αναζητήσεων συντρόφων. Κι έτσι έγινα φανατικός λάτρης της πόλης και των αφανών κατοίκων της. Τα παλιά σπίτια, οι ατελείωτες συνοικίες, οι κεντρικοί μα και οι απόκεντροι δρόμοι της, λειτουργούσαν θρησκευτικά τον ερωτισμό των νεαρών κατοίκων της και την υπέροχη και τόσο προχωρημένη αταξική ερωτική συνείδηση τους. Συγχρόνως μου έγινε αντιληπτό πως ο αρχαίος έρωτας δεν έχει τόση αξία στον καιρό μας, δίχως αυτό το ανομολόγητο αίσθημα αμαρτίας κι ενοχής που μας παρέχει η βυζαντινή θρησκευτική κληρονομιά μας. Και όλ' αυτά επιχειρώ να τα συνθέσω, σε μια πολύχρωμη τοιχογραφία που περιέχει ποιήματα του Ντίνου Χριστιανόπουλου κι ένα του Γιώργου Χρονά, βυζαντινές υμνωδίες, λαϊκούς ρυθμούς και μια στρατιωτική μπάντα που να παίζει επίμονα το «Ειδύλλιο του Ζήγκφριντ» του Βάγκνερ. Το έργο αυτό το αφιερώνω σ' όσους μπορούν ακόμη να διαβρωθούν από τη Μουσική και το Τραγούδι».

Μάνος Χατζιδάκις: Τα άλλα «Νυχτερινά» με τον Τάσο Καρακατσάνη (ανέκδοτο)

Ας επιμείνουμε λίγο παραπάνω στη συνεργασία του Μάνου Χατζιδάκι με τον αφανή ήρωα της ελληνικής δισκογραφίας Τάσο Καρακατσάνη, αυτόν τον άοκνο ενορχηστρωτή και εξαίρετο πιανίστα, ο οποίος κρύβεται πίσω από δεκάδες (ίσως εκατοντάδες) δισκογραφικές εκδόσεις της δεκαετίας του '70 ως τα μέσα της επόμενης δεκαετίας, πριν αποφασίσει να στραφεί σχεδόν αποκλειστικά στη σύνθεση δικών έργων, κυρίως προορισμένων για το θέατρο, αρχής γενομένης το 1989 με το προσωπικό του άλμπουμ Καπέλα, αν και νωρίτερα είχαν ηχογραφηθεί και κάποια σκόρπια τραγούδια του. Στο ενεργητικό του λοιπόν καταγράφονται συνεργασίες με μια πληθώρα συνθετών και ερμηνευτών εντελώς ετερόκλητου μουσικού ύφους, όπως η Αρλέτα, η Μαρίζα Κωχ, ο Αργύρης Κουνάδης, ο Ηλίας Ανδριόπουλος, ο Μιχάλης Τερζής, ο Θωμάς Μπακαλάκος, αλλά και ο Νίκος Καρβέλας, ενώ η δική του υπογραφή συνοδεύει πολλές δισκογραφικές δουλειές σε δεύτερη εκτέλεση του Μίκη Θεοδωράκη και του Μάνου Χατζιδάκι, με κορυφαία φυσικά τα υπέροχα 30 Νυχτερινά (1983). 

Πριν από την κυκλοφορία λοιπόν του διπλού άλμπουμ 30 Νυχτερινά ο Τάσος Καρακατσάνης, ο οποίος είχε ήδη δουλέψει πάνω σε συνθέσεις του Μάνου Χατζιδάκι για λογαριασμό της δισκογραφικής εταιρείας Lyra, είχε αρχίσει να πειραματίζεται με τα τραγούδια του μεγάλου συνθέτη μεταγράφοντας τις μελωδίες τους χωρίς λόγια σε ορχηστρική μορφή. Υπάρχει μια πληθώρα τέτοιων ανέκδοτων μεταγραφών που λειτουργούν ως προπομπός της επίσημης έκδοσης του 1983, αλλά με μια ορχηστρική γραφή εντελώς διαφορετική από την τελική. Πρόκειται για μια εκδοχή πιο άγουρη και "λαϊκή", ας πούμε, χωρίς το πιάνο σε πρωταγωνιστικό ρόλο και χωρίς τον αέρινο και ατμοσφαιρικό ήχο των ξύλινων πνευστών που δίνουν το ξεχωριστό ηχόχρωμα των επίσημων «Νυχτερινών». Στην πραγματικότητα μάλιστα το ανεπίσημο αυτό υλικό διαφέρει σχεδόν ολοκληρωτικά από τα 30 επιλεγμένα τραγούδια των «Νυχτερινών», με εξαίρεση τέσσερα κοινά τραγούδια («Γαρίφαλο στ' αυτί», «Άστρο της Ανατολής», «Η παρθένα της γειτονιάς μου», «Στο Λαύριο γίνεται χορός»), αν και αυτό δεν έχει καμιά σημασία, αφού και οι τέσσερις αυτές κοινές μελωδίες έχουν τελείως διαφορετική ενορχήστρωση.

Μάνος Χατζιδάκις: 30 Νυχτερινά (1983)

Ως φυσική προέκταση του χθεσινού μας αφιερώματος στις οργανικές συνθέσεις του Μάνου Χατζιδάκι νομίζω πως αρμόζει απόλυτα η παρουσίαση άλλης μιας ολοκληρωμένης ορχηστρικής έκδοσης με μελωδίες του μεγάλου συνθέτη. 

Πρόκειται για το διπλό άλμπουμ 30 Νυχτερινά που κυκλοφόρησε το 1983 από την ΕΜΙ. Το υλικό της έκδοσης βασίζεται σε νέα ενορχήστρωση κλασικών μελωδιών από τραγούδια του συνθέτη μέσα από το σύνολο της μέχρι τότε συνθετικής του διαδρομής, δηλαδή από τα τέλη της δεκαετίας του '50 μέχρι το κλείσιμο της δεκαετίας του '70. Την ενορχήστρωση επιμελήθηκε ο πιανίστας και συνθέτης Τάσος Καρακατσάνης, πολυπράγμων ενορχηστρωτής και παλιός συνεργάτης του συνθέτη. 

Η αλήθεια είναι ότι ο μεγάλος συνθέτης δεν καλοδέχθηκε την πρόθεση της δισκογραφικής του εταιρείας για την παραγωγή του συγκεκριμένου δίσκου, πράγμα που αποτυπώνεται και στο ένθετο σημείωμά του, όπου χωρίς περιστροφές καταθέτει την αρνητική του διάθεση. Τελικά αποδέχθηκε την έκδοση του έργου και φαίνεται πως σ' αυτό έπαιξε ρόλο η ανάθεση της ενορχήστρωσης στον Τάσο Καρακατσάνη που τον απάλλαξε από τη δύσκολη αυτή ευθύνη, ενώ ο ίδιος περιορίστηκε στο ρόλο της διεύθυνσης της ορχήστρας. Μάλιστα η ενορχήστρωση φαίνεται ότι τον ικανοποίησε ιδιαίτερα και γιαυτό πρόθυμα δέχθηκε να παίξει το μέρος του πιάνου και να ομολογήσει τελικά ότι "τα 30 Νυχτερινά διαθέτουν ερωτική έλξη για κάθε νέο που βρίσκεται μακριά από τις κομματικές κονσέρβες περί έρωτος και περί μουσικής" προσθέτοντας με εμφανή περιπαικτική διάθεση: "Αφού οι Εσπερινοί υπήρξαν δεκαπέντε, τα Νυχτερινά δεν μπορούσαν παρά να είναι τριάντα κι αν θα υπάρξουν Πρωινά, με την ίδια λογική θα 'ναι σαρανταπέντε..."!

Να προσθέσω μόνο ότι στην ορχήστρα συμμετέχουν εκλεκτοί μουσικοί, μεταξύ των οποίων ο Παναγιώτης Δράκος (φλάουτο), ο Νίκος Γκίνος (κλαρινέτο), ο Κλαύδιος Σιελιέ (όμποε), ο Βασίλης Σκούρας (κόρνο), ο Σωκράτης Άνθης (τρομπέτα), η Στέλλα Κυπραίου (κιθάρα), ο Τάσος Καρακατσάνης (τσέμπαλο), ο Νίκος Τσεσμελής (κοντραμπάσο) και φυσικά ο Μάνος Χατζιδάκις (πιάνο).

100 Χρόνια Μάνος Χατζιδάκις: ΙV. Οργανική μουσική (1948-2023)

Ολοκληρώνουμε σήμερα το τετραπλό αυτό θεματικό αφιέρωμα στο πολυσήμαντο και πολυδιάστατο έργο του Μάνου Χατζιδάκι με μια πολυεπίπεδη ενότητα που της έδωσα τον γενικό και περιληπτικό τίτλο Οργανική μουσική. Το υλικό της είναι δομημένο σε τέσσερις μικρότερες ενότητες που φέρουν τους τίτλους: i. Μουσική για σόλο πιάνο, ii. Μουσική για οργανικά σύνολα, iii. Σπουδή στο ρεμπέτικο, iv. Τραγούδια για κλασική κιθάρα. Ας τις δούμε αναλυτικότερα:

Ι. ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΣΟΛΟ ΠΙΑΝΟ: Εδώ έχουμε μια ανθολογία από τις μεγάλες πιανιστικές δημιουργίες του Μάνου Χατζιδάκι που τον απασχόλησαν συστηματικά κατά την πρώτη συνθετική του περίοδο. Η αρχή έγινε το 1948 με τη σουίτα για πιάνο «Για μια μικρή λευκή αχιβάδα», έργο 1, που εδώ ερμηνεύεται σε πρώτη εκτέλεση από τον πιανίστα Γιάννη Παπαδόπουλο σε ηχογράφηση του 1954. Το επόμενο πιανιστικό έργο του συνθέτη είναι το περίφημο «Το καταραμένο φίδι», έργο 6, σύνθεση του 1950, εδώ ερμηνευμένη από τον ίδιο τον συνθέτη από ηχογράφηση του 1958. Ακολουθούν οι συνθέσεις «Ιονική σουίτα», έργο 8, γραμμένο το 1953, αλλά σε μια πολύ νεότερη πρώτη εκτέλεση από τη Δανάη Καρά (1996), και «Ερημιά», έργο 10, γραμμένο το 1958 και παιγμένο από τον συνθέτη σε ηχογράφηση του 1960. Τέλος, έχουμε και δυο μέρη από το νεότερο έργο «Ρυθμολογία» (έργο 28) που γράφτηκε και ηχογραφήθηκε το 1971 με σολίστ τον συνθέτη.

ΙΙ. ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ: Εδώ έχουμε μικρά δείγματα από δυο αριστουργηματικούς οργανικούς κύκλους του συνθέτη. Ο πρώτος με τίτλο «Δεκαπέντε Εσπερινοί» περιλαμβάνει διασκευές γνωστών τραγουδιών του για πιάνο και κουαρτέτο εγχόρδων και κυκλοφόρησε το 1964. Ο δεύτερος είναι το διάσημο «Χαμόγελο της Τζοκόντας», έργο 22, το οποίο ηχογραφήθηκε το 1965 στην Αμερική και περιλαμβάνει δέκα θεσπέσιες ορχηστρικές συνθέσεις συμφωνικών αποχρώσεων πάνω σε πρωτότυπα θέματα (εκτός από ένα μέρος).

ΙΙΙ. ΣΠΟΥΔΗ ΣΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ: Είναι γνωστή η βαθιά και διαχρονική σχέση του Μάνου Χατζιδάκι με το ρεμπέτικο τραγούδι, η οποία άλλωστε τεκμηριώνεται από τη συνεχή επιστροφή του στο συγκεκριμένο είδος τραγουδιού ήδη από τη δεκαετία του '40. Η σχέση αυτή απέφερε μια σειρά έργων βασισμένων στους θησαυρούς του λαϊκού αυτού είδους. Η αρχή έγινε το 1950 με το έργο «Έξι λαϊκές ζωγραφιές» για το Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου. Η πρώτη εκτέλεση του έργου με τον συνθέτη στο πιάνο εκδόθηκε σε δίσκο το 1959. Το 1962 ο συνθέτης μας έδωσε μια σπουδαία ορχηστρική μεταγραφή γνωστών ρεμπέτικων τραγουδιών με τίτλο «Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη», ενώ επανέλαβε το ίδιο πείραμα και το 1974 με το έργο «Ο σκληρός Απρίλης του '45». Φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, πέρα από τις οργανικές αυτές προσαρμογές, ο συνθέτης μας έδωσε και δύο άλλα έργα για το ρεμπέτικο, αλλά αυτή τη φορά με λόγια και γιαυτό δεν ανθολογήθηκαν σ' αυτό το αφιέρωμα, δηλαδή τα «Λειτουργικά» (1971/1991) με τη Φλέρυ Νταντωνάκη και «Τα πέριξ» (1974) με τη Βούλα Σαββίδη.

IV. ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΓΙΑ ΚΛΑΣΙΚΗ ΚΙΘΑΡΑ: Εδώ έχουμε μια ανθολογία γνωστών τραγουδιών του συνθέτη εναρμονισμένων στα μέτρα της κλασικής κιθάρας που ερμηνεύουν σπουδαίοι κλασικοί κιθαριστές, κατά κανόνα μαθητές του Μάνου Χατζιδάκι. Συγκεκριμένα έχουμε επιλεγμένα μέρη από τους δίσκους: «Τετράδιο για κιθάρα» (1986) με τον Κώστα Γρηγορέα, «Μικρή αναφορά στον Μάνο Χατζιδάκι» (1996) με τον Γιώργο Μουλουδάκη, «Ένα τραγούδι για τον Μάνο» (1998) για δυο κιθάρες με τους Βαγγέλη Μπουντούνη και Μάρω Ραζή, «Manos Hadjidakis: Ballads» (2003) από τη σειρά «Cafe de l' Art» με το κιθαριστικό ντουέτο Νότης Μαυρουδής και Παναγιώτης Μάργαρης, «Ερωτική πολυρυθμία» (2004) για κιθάρα και μαντολίνο με τη Στέλλα Κυπραίου και τη Βιβή Γκέκα, και το πολύ πρόσφατο «Paper Moon» (2023) με την Έλενα Παπανδρέου.

Φυσικά ήταν αδύνατον να εξαντληθεί ολόκληρο το κεφάλαιο της οργανικής μουσικής του μεγάλου συνθέτη στα στενά όρια μιας τέτοιας ανθολογίας. Θυμίζω ότι όλες οι κινηματογραφικές του μουσικές είναι πλημμυρισμένες από ευφάνταστα οργανικά θέματα. Θυμίζω επίσης ότι το 1971 είχε εκδοθεί η εξολοκλήρου οργανική εκδοχή του κύκλου τραγουδιών Επιστροφή με την ωραία ενορχήστρωση του Δήμου Μούτση, ενώ αργότερα εκδόθηκαν διάφορες ορχηστρικές διασκευές τραγουδιών του, όπως τα Τριάντα νυχτερινά (1983) με ενορχήστρωση του Τάσου Καρακατσάνη, τα Δεκαπέντε εαρινά (1997) ενορχηστρωμένα από τον Γιώργο Κατσαρό και Η άλλη Αγορά (1999) με ενορχήστρωση του Νίκου Κυπουργού, καθώς και η τζαζ διασκευή Mano's (2011) από το κουιντέτο του Δημήτρη Καλατζή.

100 Χρόνια Μάνος Χατζιδάκις: ΙΙΙ. Οι κύκλοι τραγουδιών (1965-1996)

Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '60 ο Μάνος Χατζιδάκις είχε αφιερώσει σχεδόν αποκλειστικά το δημιουργικό του οίστρο στη μουσική για το θέατρο και τον κινηματογράφο, φροντίζοντας πάντως να εμπλουτίζει τις συνθέσεις του με μπόλικα τραγούδια. Από τα μέσα ωστόσο της ίδιας δεκαετίας άρχισε να παρουσιάζει συγκροτημένους κύκλους τραγουδιών προορισμένους αποκλειστικά για τη δισκογραφία, χωρίς να εξυπηρετούν πλέον σκηνικές υποχρεώσεις. 

Η αρχή έγινε το 1965 με τον κύκλο Μυθολογία βασισμένο στην εμπνευσμένη ποιητική στιχουργική του Νίκου Γκάτσου, με το οποίο τις επόμενες δεκαετίες ο συνθέτης θα χτίσει ένα κολοσσιαίο έργο στη συγκεκριμένη φόρμα. Η δεύτερη εργασία του σ' αυτό το πεδίο ήρθε στα χρόνια της Αμερικής με τον αγγλόφωνο κύκλο τραγουδιών Reflections (1970) που ερμήνευσε το νεανικό ροκ σχήμα New York Rock & Roll Ensemble. Την ίδια περίοδο και εν απουσία του συνθέτη εκδόθηκαν δύο όμορφοι κύκλοι και πάλι σε στίχους του Νίκου Γκάτσου, πρώτα η Επιστροφή (1970) με ενορχήστρωση του Δήμου Μούτση κι αμέσως μετά το Της γης το χρυσάφι (1971) με ενορχήστρωση του Γιάννη Σπανού. 

Επιστρέφοντας πια το 1972 οριστικά στην Ελλάδα ο Μάνος Χατζιδάκις παρουσίασε την κορυφαία δουλειά του στη φόρμα του τραγουδιού, τον κύκλο μελοποιημένης ποίησης Ο Μεγάλος Ερωτικός, με τον οποίο σύστησε στο ελληνικό κοινό τη σπουδαία ερμηνεύτρια Φλέρυ Νταντωνάκη. Δυο χρόνια αργότερα μας έδωσε τον σημαντικό κύκλο Ο οδοιπόρος, το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης, ενώ το 1976 είχαμε διπλή δισκογραφική δουλειά, δυο υψηλής έμπνευσης κύκλους τραγουδιών σε στίχους και πάλι του Νίκου Γκάτσου, τον «λαϊκό» κύκλο Αθανασία και τον «έντεχνο» Τα παράλογα. Στο δεύτερο από τους κύκλους αυτούς ο συνθέτης χρησιμοποίησε μεταξύ άλλων ως ερμηνευτή τον Μίκη Θεοδωράκη, ενώ εγκαινίασε και τη μακρόχρονη συνεργασία του με τη Μαρία Φαραντούρη, με τη φωνή της οποίας θα μας δώσει το 1980 το εμβληματικό έργο Η εποχή της Μελισσάνθης, αφού λίγο νωρίτερα είχε παρουσιάσει τον κύκλο Για την Ελένη στην πρώτη του εκδοχή, μιας και το έργο επανακυκλοφόρησε το 1985 σε νέα ενορχήστρωση και διαφορετικό ερμηνευτή. Μέσα στη δεκαετία του '80 είχαμε ακόμη τέσσερις πρωτότυπες δουλειές του συνθέτη, τους κύκλους Μπαλάντες της Οδού Αθηνάς (1983), Σκοτεινή μητέρα (1986), Χειμωνιάτικος ήλιος (1986/87) και Οι μύθοι μιας γυναίκας (1988). 

Η τελευταία πρωτότυπη δουλειά του συνθέτη στη φόρμα του τραγουδιού που αποτέλεσε και το κύκνειο συνθετικό του άσμα ήταν ο κύκλος Τα τραγούδια της αμαρτίας (1996) σε ποίηση του Ντίνου Χριστιανόπουλου. Το έργο αυτό κυκλοφόρησε δύο χρόνια μετά το θάνατο του συνθέτη, ο οποίος δεν πρόλαβε να τον επεξεργαστεί οριστικά και να τον ενορχηστρώσει και γιαυτό ηχογραφήθηκε στη λιτή φόρμα για φωνή και πιάνο με τη Ντόρα Μπακοπούλου στο πιάνο.

Η συγκεκριμένη ανθολογία σχηματίστηκε από χαρακτηριστικά τραγούδια όλων αυτών των ολοκληρωμένων κύκλων τραγουδιών του συνθέτη, όλα στην πρώτη τους εκτέλεση. Έχουν σταχυολογηθεί 24 τραγούδια από 17 κύκλους που κυκλοφόρησαν κατά το διάστημα 1965-1996. Τραγουδούν κατά χρονολογική σειρά οι: Γιώργος Ρωμανός, New York Rock & Roll Ensemble, Δήμητρα Γαλάνη, Μανώλης Μητσιάς, Φλέρυ Νταντωνάκη, Δημήτρης Ψαριανός, Γιάννης Δημητράς, Ευτύχιος Χατζηττοφής, Μαρία Φαραντούρη, Στέλιος Μαρκετάκης, Βασίλης Λέκκας, Νένα Βενετσάνου, Νάνα Μούσχουρη και Ανδρέας Καρακότας.

100 Χρόνια Μάνος Χατζιδάκις: ΙΙ. Μουσική για τον κινηματογράφο (1949-1970)

Αν η θεατρική μουσική του Μάνου Χατζιδάκι κρύβει τις καλύτερες μουσικές στιγμές του συνθέτη, η μουσική που έγραψε για την ελληνικό και διεθνή κινηματογράφο είναι αυτή που τον έκανε γνωστό στο ευρύτερο κοινό και του χάρισε σπουδαίες διακρίσεις με κορυφαία βέβαια την απονομή του όσκαρ τραγουδιού το 1961 για το λαϊκό τραγούδι «Τα παιδιά του Πειραιά» που έγινε παγκόσμιο σουξέ, πράγμα που μάλλον ενόχλησε τον συνθέτη θεωρώντας ότι όλη αυτή η λάμψη επισκίαζε την πραγματική του μουσική δημιουργία! 

Πάντως ο Μάνος Χατζιδάκις υπηρέτησε με συνέπεια και σοβαρότητα τη συνοδευτική αυτή λειτουργία της μουσικής του για τη μεγάλη οθόνη, αφού άλλωστε στάθηκε και η κυριότερη πηγή βιοπορισμού του. Βρέθηκε μάλιστα στο χώρο αυτό από τα πρώτα συνθετικά του βήματα στα μέσα της δεκαετίας του '40, αφού η πρώτη ταινία με δική του μουσική ήταν το κοινωνικό δράμα «Αδούλωτοι σκλάβοι» (1946), όπου ακούστηκε και το πρώτο (ανέκδοτο) κινηματογραφικό του τραγούδι («Αυγή») ερμηνευμένο από την ηθοποιό Ιωάννα Άλβα. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '70 η εντατική ενασχόληση του συνθέτη με τον κινηματογράφο απέδωσε μια πληθώρα μουσικών συνθέσεων για τη μεγάλη οθόνη εμπλουτισμένων με πάμπολλα κοσμαγάπητα τραγούδια. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα τέλη της δεκαετίας του '50 είχε φτάσει να γράφει μουσική μέχρι και σε εννέα ταινίες το χρόνο! Συνήθως τα τραγούδια αυτών των ταινιών τα ερμήνευαν οι πρωταγωνιστές τους (Σοφία Βέμπο, Μελίνα Μερκούρη, Τζένη Καρέζη, Βασίλης Αυλωνίτης, Νάνα Μούσχουρη, Αλίκη Βουγιουκλάκη, Δημήτρης Χορν κ.ά.), αλλά δεν είναι και λίγα τα τραγούδια που αυτονομήθηκαν από τις ταινίες και δισκογραφήθηκαν με φωνές γνωστών ερμηνευτών που τα έκαναν μεγάλες επιτυχίες, όπως η η Μαίρη Λω, η Μαίρη Λίντα, ο Λάκης Παππάς, η Φλέρυ Νταντωνάκη και άλλοι.

Ένα από τα πρώτα τραγούδια που έγραψε ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν το υπέροχο αργό χασάπικο «Ήρθε Βοριάς, ήρθε Νοτιάς», το οποίο γράφτηκε στα χρόνια της Κατοχής (1943) με τη φιλοδοξία να το ερμηνεύσει η θρυλική Lale Andersen, αλλά τελικά πρωτοακούστηκε στην ταινία «Δυο κόσμοι» (1949) από την ηθοποιό Ίντα Χριστινάκη, ενώ δισκογραφήθηκε πολλά χρόνια αργότερα με τη φωνή της Νίκης Καμπά από τη θεατρική παράσταση «Μαγική πόλις» (1963). Οι πρώτες μεγάλες κινηματογραφικές επιτυχίες του συνθέτη συνδέονται με τις ταινίες «Στέλλα» (1955) του Μιχάλη Κακογιάννη και «Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο» (1955) του Αλέκου Σακελλάριου, οι οποίες ήταν πλημμυρισμένες με λαϊκά τραγούδια, ανάμεσα στα οποία και το κλασικό «Αγάπη που 'γινες δίκοπο μαχαίρι» ερμηνευμένο αξεπέραστα από τη Μελίνα Μερκούρη. Στη συνέχεια ο Μάνος Χατζιδάκις είχε μια μακρόχρονη και ιδιαίτερα παραγωγική συνεργασία με τον σκηνοθέτη και στιχουργό Αλέκο Σακελλάριο και την κοσμαγάπητη πρωταγωνίστρια Αλίκη Βουγιουκλάκη, για τη φωνή της οποία έγραψε δεκάδες ανάλαφρα, αλλά πολύ όμορφα και μελωδικά τραγούδια που ερμήνευσε η ίδια με το γνωστό ερμηνευτικό της μπρίο. Το 1960 ήρθε η στιγμή της διεθνούς καταξίωσης του συνθέτη με τη μουσική του για την ταινία «Never on Sunday» του Ζιλ Ντασέν και πρωταγωνίστρια και ερμηνεύτρια πάλι τη Μελίνα Μερκούρη. Κάπου εκεί ξεκινάει και παράλληλη διεθνής κινηματογραφική καριέρα του συνθέτη που απέφερε σημαντικές στιγμές, όπως οι ταινίες «Traumland der Sehnsucht» (Ελλάς η χώρα των ονείρων, 1960) του Wolgang Muller-Sehn, «The 300 Spartans» (1961) του Rudolph Mate, «In the Cool of the Day» (1963) του Robert Stevens, «America America» (1963) του Elia Kazan, «Topkapi» (1964) του Ζιλ Ντασέν, «Steps» (1966) του Leonard Hirschfield, «Blue» (1968) του Silvio Narizzano, «The Heroes» (The Invincible Six, 1969) του Jean Negulesco, «The Martlet's Tale» (1970) του John Crowther, «The Pedestrian» (1973) του Maximilian Schell, «Sweet Movie» (1974) του Dusan Makavejev και «Memed My Hawk» (1984) του Peter Ustinov. 

Η συγκεκριμένη ανθολογία από το κινηματογραφικό έργο του Μάνου Χατζιδάκι περιλαμβάνει 27 συνολικά μέρη, τραγούδια και οργανικά θέματα, παρμένα από 24 ταινίες, ελληνικές και ξένες, της περιόδου 1949-1970. Τα περισσότερα τραγούδια προέρχονται από ανεξάρτητες δισκογραφικές κυκλοφορίες, κατά κανόνα με διαφορετικό ερμηνευτή από αυτόν που τα ερμήνευε στην αντίστοιχη ταινία. Ξεχωρίζουν οι εκφραστικές ερμηνείες της Σοφίας Βέμπο, Μελίνας Μερκούρη, της Νάνας Μούσχουρη, της Μαίρης Λίντα, του Δημήτρη Χορν και φυσικά του σπουδαίου Αμερικανού ερμηνευτή Nat King Cole (ερμηνεύει στα αγγλικά το τραγούδι «Κάνε τον πόνο σου χαρά»), αλλά και του Shawn Philips που είναι ο πρώτος ερμηνευτής (στα αγγλικά) της εξαίσιας «Μπαλάντας (των αισθήσεων και παραισθήσεων)», πολλά χρόνια πριν την κάνει πασίγνωστη στο ελληνικό κοινό ο Βασίλης Λέκκας (αλλά και ο Γιώργος Νταλάρας) από τον θεατρικό κύκλο «Πορνογραφία» (1982). Αξίζει επίσης να σταθούμε στο οργανικό θέμα «Scherzo» που σταχυολόγησα από την ταινία γουέστερν «Blue» (1968), για την οποία ο συνθέτης έγραψε ένα θαυμάσιο συμφωνικό έργο σε φόρμα σουίτας concertante για κλασική κιθάρα και ορχήστρα. Μάλιστα κιθάρα παίζει ο διάσημος σολίστ Laurindo Almeida.

100 Χρόνια Μάνος Χατζιδάκις: Ι. Σκηνική μουσική (1945-1966)

Το περασμένο καλοκαίρι γιορτάστηκαν πανηγυρικά τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Μίκη Θεοδωράκη και η αλήθεια είναι ότι η επέτειος αυτή έχει τιμηθεί και συνεχίζει να τιμάται με πολύ έντονο τρόπο, αντάξιο το μεγάλου μεγέθους του δημιουργού. 

Η μοίρα ωστόσο το θέλησε την ίδια χρονιά να έχουμε και μια δεύτερη εκατονταετηρίδα, η οποία μάλλον έχει παραμεληθεί κάπως μπροστά στη λαμπρότητα της πρώτης επετείου κι αυτό είναι άδικο. Γιατί σήμερα, 22 Οκτωβρίου 2025, συμπληρώνονται τα 100 χρόνια από τη γέννηση του ετέρου των Διόσκουρων της μουσικής μας, του Μάνου Χατζιδάκι, ο οποίος έφυγε από κοντά μας λίγο βιαστικά πριν από 31 χρόνια σε ηλικία 69 ετών, δηλαδή έζησε 27 χρόνια λιγότερα από τον μεγάλο συνοδοιπόρο του! Κι επειδή θεωρώ ότι ο Μάνος και ο Μίκης ή ο Μίκης και ο Μάνος δεν μπορούν να μπουν σε κάποιου είδους ζυγαριά, για να αποτιμήσουμε την αξία ή την υπεροχή κάποιου από τους δύο, η δική μου συμβολή στην επέτειο του Μάνου θα είναι ακριβώς ισότιμη μ' αυτήν που αφιέρωσα προ τιμήνου στον Μίκη, παρουσιάζοντας ένα τετραπλό αφιέρωμα μοιρασμένο στις εξής θεματικές ενότητες: Ι. Σκηνική μουσική, ΙΙ. Μουσική για τον κινηματογράφο, ΙΙΙ. Οι μεγάλοι κύκλοι τραγουδιών, IV. Οργανική μουσική.

Ξεκινώ λοιπόν το αφιέρωμα με την ενότητα της Σκηνικής Μουσικής, δηλαδή της μουσικής που έγραψε ο Μάνος Χατζιδάκις για τη θεατρική σκηνή, είτε ως μουσική επένδυση σε θεατρικές παραστάσεις, είτε σε μορφή μπαλέτου. Και καταθέτω εξαρχής μια πολύ βασική επισήμανση: Η σκηνική μουσική του μεγάλου συνθέτη είναι το σημαντικότερο και συγχρόνως το πιο αδικημένο κομμάτι του έργου του, γιατί δυστυχώς στο μεγαλύτερο ποσοστό της παραμένει ανέκδοτη. Ήδη από το 1944 ο μόλις 19χρονος δημιουργός μας έδωσε τα πρώτα δείγματα του ενδιαφέροντός του για το είδος αυτό επενδύοντας μουσικά την παράσταση «Ο τελευταίος ασπροκόρακας» του Αλέξη Σολομού σε σκηνοθεσία του Καρόλου Κουν, ο οποίος στάθηκε και ο μεγάλος καλλιτεχνικός του μέντορας επί πολλά χρόνια. Ακολούθησαν δεκάδες άλλες θεατρικές δουλειές, από τις οποίες αναφέρω ενδεικτικά μερικές: «Το καλοκαίρι θα θερίσουμε» (1945), «Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα» (1946), «Γυάλινος κόσμος» (1946), «Αντιγόνη» (1947), «Ο ματωμένος γάμος» (1948), «Μαρσύας» (1949), «Λεωφορείον ο Πόθος» (1949), «Το καταραμένο φίδι» (1950), «Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας» (1952), «Μήδεια» (1956), «Τριαντάφυλλο στο στήθος» (1956), «Η ερημιά» (1957), «Λυσιστράτη» (1957), «Ο κύκλος με την κιμωλία» (1957), «Θεσμοφοριάζουσες» (1958), «Η αυλή των θαυμάτων» (1958), «Παραμύθι χωρίς όνομα» (1959), «Δόνια Ροζίτα» (1959), «Όρνιθες» (1959/1964), «Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι» (1959), «Ευρυδίκη» (1960), «Το γλυκό πουλί της νιότης» (1960), «Ρινάλδος και Αρμίδα» (1961), «Απόψε αυτοσχεδιάζουμε» (1961), «Η κλέφτρα του Λονδίνου» (1961), «Βάκχες» (1962), «Οδός Ονείρων» (1962), «Καίσαρ και Κλεοπάτρα» (1962), «Μαγική πόλις» (1963), «Ο καπετάν Μιχάλης» (1966). Στη συνέχεια ο συνθέτης εγκαταστάθηκε στην Αμερική, όπου καταπιάστηκε κυρίως με την κινηματογραφική μουσική, ενώ για τη σκηνή έγραψε τη μουσική της παράστασης «Ilya Darling» (1967) που ανέβηκε στο θέατρο Broadway (Νέα Υόρκη). Μετά τον επαναπατρισμό του (1972) η προτεραιότητα δόθηκε στο τραγούδι και σε άλλες παράλληλες δραστηριότητες (κυρίως η διεύθυνση του Τρίτου Προγράμματος), ενώ η τελευταία σημαντική θεατρική του δουλειά ήταν η «Πορνογραφία» (1982) και μάλιστα σε δική του σκηνοθεσία.

Όπως προανέφερα, το μεγαλύτερο μέρος της σκηνικής μουσικής του Μάνου Χατζιδάκι παραμένει ανέκδοτο, ενώ ελάχιστες είναι οι ολοκληρωμένες δισκογραφικές εκδόσεις με το συγκεκριμένο περιεχόμενο. Ξεχωρίζουν οι εξής: Απόψε αυτοσχεδιάζουμε (1961), Οδός Ονείρων (1962), Όρνιθες (1964), Καίσαρ και Κλεοπάτρα (1964), Ο καπετάν Μιχάλης (1966) και Πορνογραφία (1982). Αρκετά πάντως τραγούδια από τις ανέκδοτες αυτές μουσικές ηχογραφήθηκαν ανεξάρτητα και συνήθως αρκετά χρόνια αργότερα από την εποχή των παραστάσεων και φυσικά με διαφορετικούς ερμηνευτές από αυτούς που τα ερμήνευσαν επί σκηνής. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις των τραγουδιών από τις παραστάσεις «Το καλοκαίρι θα θερίσουμε» (1945) και «Μήδεια» (1956) που τα βρίσκουμε στις πολύ μεταγενέστερες δισκογραφικές εκδόσεις Άμα λευτερωθεί η Κρήτη (1971) και Ο Μεγάλος Ερωτικός (1972).

Η συλλογή που σας παρουσιάζω περιλαμβάνει 24 θεατρικά τραγούδια κι ένα οργανικό θέμα του Μάνου Χατζιδάκι παρμένα από 15 θεατρικές παραστάσεις που παρουσιάστηκαν επί σκηνής κατά την περίοδο 1945-1966, η οποία υπήρξε και η πιο γόνιμη του συνθέτη στο συγκεκριμένο πεδίο. Τα  περισσότερα τραγούδια είναι από μεταγενέστερες εκτελέσεις που ωστόσο είναι οι πρώτες δισκογραφημένες, όπως αυτές με τη φωνή της Νάνας Μούσχουρη, του Λάκη Παππά, του Δημήτρη Ψαριανού και της Λίτσας Σακελλαρίου. Δε λείπουν φυσικά και οι πρώτες ερμηνείες με τους ίδιους ερμηνευτές των αυθεντικών παραστάσεων, όπως του Γιώργου Μούτσιου, της Μελίνας Μερκούρη, της Ζωής Φυτούση, της Βούλας Ζουμπουλάκη, της Έλσας Μαργαρίτη και του Γιώργου Ρωμανού. Ένα τραγούδι («Είμ' αητός χωρίς φτερά») το ερμηνεύει ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης από την παράσταση «Μαγική πόλις» (1963), αλλά σε δεύτερη εκτέλεση, αφού το συγκεκριμένο τραγούδι είχε πρωτοακουστεί από τον Διαμαντή Πανάρετο στην προγενέστερη ταινία «Αγάπη και θύελλα» (1961).

Διονύσης Σαββόπουλος: Παράλληλη δισκογραφία (1976-2013)

Έπεσε χθες η αυλαία της ζωής ενός ακόμη ξεχωριστού Έλληνα θεράποντα της μουσικής τέχνης, ενός σπουδαίου τραγουδοποιού που αφήνει ασφαλώς πολύ βαθύ αποτύπωμα στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού, αλλά και στις καρδιές πολλών εραστών της μουσικής από την παλιότερη τουλάχιστον γενιά, αυτούς που ο ίδιος είχε περιγράψει πολύ εύστοχα ως «του '60 οι εκδρομείς».

Ο Διονύσης Σαββόπουλος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 2 Δεκεμβρίου 1944 κι έφυγε χθες από τη ζωή λίγο πριν συμπληρώσει 81 χρόνια ζωής. Από το ξεκίνημα της μουσικής του περιπέτειας στα μέσα της δεκαετίας του '60 μέχρι το τέλος υπήρξε ένας ανήσυχος δημιουργός που συνέθετε τις μελωδίες του με την αγαπημένη του κιθάρα, χωρίς να πολυνοιάζεται αν αυτές αποτελούσαν πρωτογενή ύλη ή κουβαλούσαν απόηχους από ξένες δημιουργίες, πράγμα που δε δίσταζε άλλωστε να ομολογεί ανοιχτά. Έγραφε πάντα ο ίδιος τους στίχους των τραγουδιών του με έναν έντονα ποιητικό και αφαιρετικό λόγο, συνήθως εμποτισμένο με βιωματικές και ιστορικές αναφορές σε αληθινά πρόσωπα και γεγονότα και με μια συχνά αμφιλεγόμενης ιδεολογικής φόρτισης ευθύτητα. Ο οικείος ήχος του ήταν αυτός της ροκ μπαλάντας, αλλά δεν είχε καμία αναστολή να αγγίξει και άλλους μουσικούς χώρους, ενώ τις λίγες φορές που καταπιάστηκε με το πεδίο της σκηνικής μουσικής (θέατρο, κινηματογράφος, τηλεόραση) μας έδωσε υπέροχες δημιουργίες. Και φυσικά δεν μπορούμε να ξεχάσουμε και την χαρισματική του ζωντανή παρουσία επί σκηνής, η οποία έχει αποτυπωθεί και σε κάμποσες ζωντανές ηχογραφήσεις που μας έχει κληροδοτήσει.

Ως ένα μικρό αφιέρωμα στη μνήμη του Διονύση Σαββόπουλου σκέφτηκα να παρουσιάσω μια συγκεντρωτική συλλογή με τις πολύ ενδιαφέρουσες συμμετοχές του σε μουσικές εργασίες άλλων συναδέλφων του που συνιστούν ένα είδος παράλληλης δισκογραφίας. Και είναι μπόλικο το υλικό αυτό καταγραμμένο σε μια μακρά περίοδο σχεδόν 40 χρόνων που ξεκινάει τη χρονιά που μας έδωσε το Happy Day (για την ομώνυμη ταινία του Παντελή Βούλγαρη) συμμετέχοντας παράλληλα και τα Παράλογα (1976) του Μάνου Χατζιδάκι και του Νίκου Γκάτσου και φτάνει ως το μικρό άλμπουμ Από τη γη στη σελήνη (2013) της Ζηνοβίας Αρβανιτίδη (κόρης του Πασχάλη). Στο μακρύ αυτό διάστημα βρέθηκε ως ερμηνευτής κι ενίοτε ως παραγωγός δίπλα σε δημιουργούς, όπως ο Νίκος Ξυδάκης, ο Βαγγέλης Γερμανός, η Μαρία Φαραντούρη, ο Νίκος Πορτοκάλογλου, ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, ο Αλκίνοος Ιωαννίδης, ο Λουδοβίκος των Ανωγείων, ο Νίκος Κυπουργός, ο Ορφέας Περίδης, ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου, ο Σταύρος Λάντσιας, ο Γιώργος Χατζηπιερής και άλλοι. 

Το υλικό της συλλογής περιλαμβάνει 20 συνολικά τραγούδια από συμμετοχές του Διονύση Σαββόπουλου σε δίσκους διαφόρων δημιουργών κατά το διάστημα 1976-2013. Σε πολλά από αυτά τα τραγούδια συμμετείχαν μαζί του και άλλοι ερμηνευτές, όπως η Μελίνα Μερκούρη, ο Βαγγέλης Γερμανός, η Ελευθερία Αρβανιτάκη, η Μαρία Φαραντούρη, ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, η Δήμητρα Γαλάνη, ο Αλκίνοος Ιωαννίδης και ο Ψαραντώνης. Ανάμεσά τους και το διάσημο «Caruso» του Ιταλού συνοδοιπόρου του Lucio Dalla, αλλά κι ένα παραμύθι του Λουδοβίκου των Ανωγείων που αφηγείται ο Νιόνιος με το δικό του αμίμητο τρόπο. Διευκρινίζω ότι δεν συμπεριέλαβα στη συλλογή το τραγούδι «Ο καθρέφτης» (1975) του Μπαγιαντέρα, γιατί αποτελεί μέρος της προσωπικής δισκογραφίας του, ενώ δεν  ανθολογήθηκαν τραγούδια από το άλμπουμ Ο Σαμάνος (2008) του Θανάση Παπακωνσταντίνου που επίσης αποτελεί μια ολοκληρωμένη προσωπική του δουλειά.

Ο Bernard Haitink στη Ροζαμούνδη και την Ημιτελή Συμφωνία του Schubert

Θα κάνουμε σήμερα μια μικρή αλλαγή πλεύσης, για να τιμήσουμε τη μνήμη του κορυφαίου Ολλανδού αρχιμουσικού Bernard Haitink (1929-2021), ο οποίος έφυγε από τη ζωή σαν σήμερα πριν από τέσσερα χρόνια αφήνοντας πίσω του μια τεράστια κληρονομιά υποδειγματικών ερμηνειών και ηχογραφήσεων του λόγιου ρεπερτορίου. Ο Χάιτινκ υπήρξε σχεδόν ισόβιος αρχιμουσικός της σπουδαίας Concertgebouw Orchestra του Άμστερνταμ, την οποία ανέλαβε το 1956 και τη μετέτρεψε σε μια από τις δυο τρεις σημαντικότερες ορχήστρες του πλανήτη (δίπλα στις Φιλαρμονικές της Βιέννης και του Βερολίνου). Διετέλεσε επίσης για ένα διάστημα (1967-1979) και αρχιμουσικός της London Philharmonic Orchestra, αλλά και άλλων σημαντικών συμφωνικών ορχηστρών, ενώ η δισκογραφία του είναι ογκωδέστατη κι απλώνεται από την εποχή του όψιμου Μπαρόκ μέχρι τα πρωτοποριακά ρεύματα του 20ου αιώνα με κύρια πάντως έμφαση στην εποχή του ρομαντισμού (19ος αιώνας). Οι καλύτερες στιγμές του καταγράφονται με έργα των Mozart, Beethoven, Mendelssohn, Brahms, Bruckner, Mahler, Debussy, Ravel και Shostakovich.

Από τις εκατοντάδες αυτές ηχογραφήσεις του σπουδαίου αρχιμουσικού διάλεξα μια πολύ αγαπημένη μου με έργα του μεγάλου Αυστριακού συνθέτη του πρώιμου ρομαντισμού Franz Schubert (1797-1828), ο οποίος έζησε όλη τη ζωή του στη Βιέννη κάτω από τη βαριά σκιά του Μπετόβεν, το έργο του οποίου στάθηκε γι' αυτόν πρότυπο και βασική πηγή έμπνευσης. Παρόλο που έφυγε πολύ νωρίς από τη ζωή, μόλις στα 32 του χρόνια, ο Σούμπερτ πρόλαβε να πλουτίσει το λόγιο ρεπερτόριο με δεκάδες αριστουργήματα, όπως οι Συμφωνίες αρ. 8 («Ημιτελής») και αρ. 9 («Η μεγάλη»), τα πάνω από 600 lieder (τραγούδια) του, δεκαπέντε εξαιρετικής έμπνευσης Κουαρτέτα Εγχόρδων, δύο υπέροχα Τρίο για Πιάνο, άλλα δυο αριστουργηματικά Κουιντέτα, μερικές όπερες και σκηνικές μουσικές, αλλά και πλούσια μουσική για σόλο πιάνο, ενώ παραδόξως δεν μας άφησε κανένα έργο στη δημοφιλή φόρμα του Κοντσέρτου.

Ο δίσκος που διάλεξα, έκδοση της ολλανδικής δισκογραφικής εταιρείας Philips, περιλαμβάνει δύο εκλεκτές συνθέσεις του Σούμπερτ ερμηνευμένες από τον Χάιτνκ. Η πρώτη από αυτές είναι η περίφημη «Ημιτελής» Συμφωνία που φέρει τον αριθμό 8 από το σύνολο των εννέα Συμφωνιών του συνθέτη. Γράφτηκε το 1822, αλλά εκτελέστηκε για πρώτη φορά στη Βιέννη μόλις το 1865, δηλαδή 37 ολόκληρα χρόνια μετά το θάνατο του συνθέτη. Το έργο έμεινε ημιτελές και περιορίζεται στα δύο πρώτα μέρη (Allegro moderato, Andante con moto), αν και φαίνεται πως είχε γραφτεί κι ένα σχέδιο του τρίτου μέρους (Scherzo). Στα νεότερα χρόνια πάντως το έργο ηχογραφήθηκε και σε πλήρη μορφή με τέσσερα μέρη, από τα οποία το τελευταίο αποτελεί δάνειο από το συμφωνικό έργο του Σούμπερτ «Rosamunde». 

Η σκηνική σύνθεση «Rosamunde» - πλήρης τίτλος: Ροζαμούνδη, πριγκίπισσα της Κύπρου - είναι το δεύτερο έργο που φιλοξενείται στην ίδια έκδοση της Philips υπό τη διεύθυνση του Χάιτινκ. Η μουσική γράφτηκε για το ομώνυμο θεατρικό έργο της Γερμανίδας συγγραφέως Helmina von Chezy (1783-1856) που περιγράφει τις περιπέτειες της κατατρεγμένης πριγκίπισσας της Κύπρου Ροζαμούνδης, η οποία αναγκάστηκε να μεγαλώσει ως βοσκοπούλα και τελικά μέσα από μια σειρά εμπόδια και δολοπλοκίες κατάφερε να ανακτήσει το θρόνο της. Ο Σούμπερτ έγραψε ένα υπέροχο συμφωνικό έργο που περιλαμβάνει φωνητικά, χορωδιακά και ορχηστρικά μέρη (εισαγωγή, τρία ιντερμέδια και μουσική μπαλέτου) με εξαίσιες μελωδικές νησίδες, όπως η γοητευτική «Romance», η δεύτερη «Entr' acte» (που χρησιμοποιήθηκε και ως το φινάλε της «Ημιτελούς» Συμφωνίας, όπως προαναφέραμε), αλλά και η τρίτη «Entr' acte» που μεταγράφηκε και για σόλο πιάνο («Impromptu», op.142, αρ.3), καθώς και σε μορφή Κουαρτέτου Εγχόρδων για το ομώνυμο Κουαρτέτο (αρ.13).

Στην εκτέλεση των δύο έργων συμμετέχει η Concertgebouw του Άμστερνταμ υπό τη διεύθυνση φυσικά του Χάτινκ. Συμμετέχει επίσης η Χορωδία της Ολλανδικής Ραδιοφωνίας, καθώς και η Ολλανδή κοντράλτο Aafje Heynis (1924-2015). Η «Ροζαμούνδη» ηχογραφήθηκε το 1965 και κυκλοφόρησε σε αυτοτελή αναλογική έκδοση, ενώ η «Ημιτελής» το 1976, αλλά σε ενιαία ψηφιακή έκδοση τα δυο έργα πρωτοκυκλοφόρησαν το 1995.

Χάρης & Πάνος Κατσιμίχας: Παράλληλη δισκογραφία (1997)

Το 1997 από την ΑΚΤΗ, όπου σταθερά ηχογραφούσαν οι αδελφοί Χάρης και Πάνος Κατσιμίχας μετά τη δεύτερη προσωπική τους δουλειά στην ΕΜΙ (Όταν σου λέω πορτοκάλι, να βγαίνεις..., 1987), εκδόθηκε ένα διπλό άλμπουμ με τίτλο Παράλληλη δισκογραφία αφιερωμένο στις σκόρπιες ηχογραφήσεις των δύο σπουδαίων τραγουδοποιών, οι οποίες δεν είχαν συμπεριληφθεί στην προσωπική τους δισκογραφία. Το υλικό αποτελείται από 28 συνολικά τραγούδια ηχογραφημένα σε διάφορες εταιρείες κατά τη δεκαπενταετία 1982-1997, από το πρώτο τους δισκογραφικό φανέρωμα μέσα από τη βραβευμένη συμμετοχή τους με το κλασικό πια «Μια βραδιά στο λούκι» στους Δεύτερους Αγώνες Τραγουδιού της Κέρκυρας που είχε οργανώσει για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά ο Μάνος Χατζιδάκις, μέχρι το άλμπουμ Μάνα γη (1997) των Apurimac.

Το υλικό της πολύ ενδιαφέρουσας αυτής συλλογής, η οποία γνώρισε μεγάλη εμπορική επιτυχία, διακρίνεται σε δυο ενότητες τραγουδιών. Η μία περιλαμβάνει συνθέσεις των δύο τραγουδοποιών σε διαφορετικές εκτελέσεις (ζωντανές ή σε στούντιο) που δεν ενσωματώθηκαν σε προσωπικούς του δίσκους και ερμηνεύονται είτε από τους ίδιους, είτε από άλλους ερμηνευτές. Η δεύτερη ενότητα καλύπτεται με δικές τους ερμηνείες σε τραγούδια άλλων δημιουργών διάσπαρτα σε διάφορους δίσκους. Όλο το υλικό είναι ταξινομημένο με μοναδικό κριτήριο τη χρονολογική του αλληλουχία και γιαυτό δεν διέπεται από ομοιογένεια ύφους, καθώς εναλλάσσονται αδιακρίτως τραγούδια λαϊκά, «έντεχνα» ή ροκ σύμφωνα με το προσωπικό ύφος του αντίστοιχου δημιουργού. Οι ίδιοι σημειώνουν χαρακτηριστικά: «Για μας όλα αυτά ήταν και θα είναι πάντα μια ανυστερόβουλη ανταλλαγή αγάπης μ' εκείνους που κάποτε τραγουδήσαμε μαζί και τίποτα περισσότερο ή λιγότερο. Ελπίζουμε ότι ο δίσκος θα ενδιαφέρει και κάποιους άλλους, εκτός από μας τους δυο».

Εκτός λοιπόν από τα τραγούδια που συνέθεσαν οι ίδιοι, έχουμε επίσης συνθέσεις των Διονύση Σαββόπουλου, Θάνου Μικρούτσικου, Δημήτρη Λάγιου, Αντώνη Βαρδή, Διονύση Τσακνή, Νίκου Πορτοκάλογλου, Κώστα Τουρνά, Παύλου Σιδηρόπουλου, Βαγγέλη Γεωργίου και Γιάννη Εμμανουηλίδη. Κάποια τραγούδια οι δυο αδελφοί τα ερμηνεύουν μαζί με άλλους τραγουδιστές, όπως ο Στέλιος Καζαντζίδης, ο Γιώργος Νταλάρας, ο Διονύσης Σαββόπουλος, η Αρλέτα, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Αντώνης Βαρδής, ο Νίκος Πορτοκάλογλου, ο Λεωνίδας Βελής, ο Μπάμπης Στόκας και ο Γιάννης Γιοκαρίνης.

Χάρης & Πάνος Κατσιμίχας: Στους ελαιώνες της αγάπης (2002)

Τα δίδυμα αδέρφια και σπουδαίοι τραγουδοποιοί Χάρης και Πάνος Κατσιμίχας γιορτάζουν σήμερα αισίως τα 73α τους γενέθλια και παρόλο που εδώ και πολλά χρόνια έχουν επισήμως αποσυρθεί από την ενεργό δισκογραφική δράση, όχι απλώς δεν έχουν λησμονηθεί από το μουσικόφιλο κοινό, αλλά η υστεροφημία τους παραμένει σταθερά σε υψηλό επίπεδο, ενώ δεν έχουν πάψει να κάνουν κάποιες απρόβλεπτες κατά καιρούς επανεμφανίσεις, κυρίως ο Πάνος, όταν θεωρούν ότι έχουν κάτι ενδιαφέρον να πουν.

Γυμνάμε λοιπόν πολλά χρόνια πίσω. Με την αλλαγή του αιώνα κυκλοφόρησε το κύκνειο δισκογραφικό άσμα των αδελφών με το άλμπουμ Τρύπιες Σημαίες (2000) σηματοδοτώντας - κατά τη δική τους δήλωση - την ολοκλήρωση της κύριας δισκογραφικής τους δουλειάς, η οποία άφηνε μια σημαντική κληρονομιά αποτελούμενη από επτά ολοκληρωμένους προσωπικούς δίσκους μαζί με κάποιες συλλογές και σκόρπιες συμμετοχές. Είναι αξιοσημείωτο ότι η θαυμάσια αυτή διαδρομή διανθίστηκε με αρκετά τραγούδια που ακολούθησαν τα χνάρια του ποιητικού λόγου, από τον πρώτο κιόλας δίσκο τους, τα Ζεστά ποτά (1985) μέχρι τις Τρύπιες σημαίες (2000). Δεν δίστασαν μάλιστα ν' αναμετρηθούν και με δύσκολα κείμενα που αντιστρατεύονται τη μετρική ευκολία του απλού στροφικού τραγουδιού, όπως αυτά του Ανδρέα Εμπειρίκου και του Γιώργου Σεφέρη. Κατά κανόνα, πάντως, κατέφυγαν σε ελάσσονες ποιητές, όχι πολύ γνωστούς στο ευρύ κοινό, μέσα στην ποίηση των οποίων οι δύο δημιουργοί βρήκαν κοινούς τόπους με την προσωπική τους αισθητική και θεματολογία. Το αποτέλεσμα είναι μια σειρά εξαιρετικών τραγουδιών που ήδη κρίθηκαν από το crash test του χρόνου και προχωρούν νικηφόρα προς το πεδίο του κλασικού.

Δεκαπέντε λοιπόν μελοποιημένα ποιήματα συγκεντρώθηκαν σε μια θαυμάσια συλλογή με τον ποιητικό τίτλο Στους ελαιώνες της αγάπης που εκδόθηκε το 2002 από την ΑΚΤΗ. Ο τίτλος προέρχεται από το μοναδικό καινούργιο τραγούδι της συλλογής, το οποίο γράφτηκε ακριβώς για τον συγκεκριμένο δίσκο κι έχει ποιητικούς στίχους των δύο αδελφών. Το χρονικά παλιότερο από τα τραγούδια αυτά είναι το «Ερωτικό κάλεσμα» σε ποίηση Μενέλαου Λουντέμη που γράφτηκε το 1971, αλλά δισκογραφήθηκε πολύ αργότερα για το άλμπουμ Η μοναξιά του σχοινοβάτη (1992). Στα υπόλοιπα τραγούδια, πέραν των προαναφερθέντων, η ποίηση είναι των Ρίτας Μπούμη-Παπά, Λαίλιου Καρακάση, Νίκου Καββαδία, Αργύρη Χιόνη και Λένας Παππά. 

Θέλω πάντως να επισημάνω μια μικρή ανακολουθία της έκδοσης: Για άγνωστο λόγο λοιπόν δεν περιλήφθηκε το τραγούδι «Σήματα μορς» από το δίσκο Όταν σου λέω πορτοκάλι, να βγαίνεις... (1987), το οποίο περιέχει εμβόλιμους στίχους των ποιητών Τάσου Λειβαδίτη και του Κίμωνα Ρηγόπουλου, ενώ αντίστοιχα συμπεριλήφθηκε (και σωστά) το τραγούδι «Γυμνή σκιά» που έχει στίχους των δύο αδελφών βασισμένους σε ποίημα του Πολ Ελιάρ, αλλά και το παραδοσιακό τραγούδι «Αμοργιανό μου πέραμα», καθώς και το «ινδιάνικο» τραγούδι «Λουλούδι του δάσους» από το δίσκο Μάνα Γη (1997) των Apurimac που έχει στίχους του Χάρη Κατσιμίχα βασισμένους σε ινδιάνικη ποίηση. 

Διευκρινίζω, τέλος, ότι τα τραγούδια ακούγονται στις αυθεντικές τους εκτελέσεις, με εξαίρεση τα τραγούδια «Η μαϊμού» και «Καταγγέλλω» που προέρχονται από νεότερη επανεκτέλεση ενορχηστρωμένη από τον Παναγιώτη Καλαντζόπουλο, και το «Δωμάτιο» που προέρχεται από το ζωντανό άλμπουμ 20 Χρόνια Live (2001). Τα ερμηνεύουν οι αδελφοί Χάρης & Πάνος Κατσιμίχας, ενώ σε κάποια τραγούδια συμμετέχουν η Έλλη Πασπαλά, ο Πασχάλης και η χορωδία των εκπαιδευτηρίων Γιάννη Τσιαμούλη.

Η Άλκηστις Πρωτοψάλτη ταξιδεύει στη Λιλιπούπολη (2013)

Κλείνει σήμερα τα 70 της χρόνια η Άλκηστις Πρωτοψάλτη, από τις σημαντικότερες ερμηνεύτριες της μεταπολιτευτικής περιόδου με πλούσια προσωπική δισκογραφία και εκλεκτές συνεργασίες με κορυφαίους δημιουργούς από το 1975 που μας την πρωτοσύστησε ο Δήμος Μούτσης ως βασική ερμηνεύτρια της Τετραλογίας μέχρι και σήμερα που τη βρίσκουμε πάντα ενεργή και δυναμική. Ως ένα μικρό αφιέρωμα στα σημερινά της γενέθλια επέλεξα μια σχετικά πρόσφατη και πάντως πολύ ξεχωριστή δισκογραφική της στιγμή, στην οποία ωστόσο ούτε η μοναδική ερμηνεύτρια είναι, αφού πλαισιώνεται από μια μεγάλη ερμηνευτική ομάδα, ούτε καν ερμηνεύει τραγούδια σε πρώτη εκτέλεση!

Το 2013 λοιπόν εκδόθηκε από τη Heaven Music το άλμπουμ Ένα ταξίδι στη Λιλιπούπολη και όπως εύγλωττα δηλώνεται από τον τίτλο, έχουμε να κάνουμε με μιαν επιστροφή στον εμβληματικό κύκλο τραγουδιών Εδώ Λιλιπούπολη που είχε εκδοθεί το 1980 από την ΕΜΙ. Η «Λιλιπούπολη» βέβαια είναι η θρυλική "παιδική" εκπομπή του Τρίτου Προγράμματος που μεταδιδόταν επί μια πενταετία (1976-1980) σε ημίωρα επεισόδια αυτοτελή ή σε συνέχειες, με ευφάνταστες ιστορίες που σκάρωνε μια μεγάλη συγγραφική ομάδα με επικεφαλής τη Ρεγγίνα Καπετανάκη, πλημμυρισμένες από υπέροχα τραγούδια σε στίχους της Μαριανίνας Κριεζή. Τις φωνές των ηρώων απέδιδαν σπουδαίοι ηθοποιοί, όπως η Αλέκα Παΐζη, η Σαπφώ Νοταρά, ο Λευτέρης Βογιατζής, ο Βασίλης Μπουγιουκλάκης, ο Σταμάτης Φασουλής, η Άννα Παναγιωτοπούλου, ο Μίμης Χρυσομάλλης και πολλοί άλλοι, καθώς και τραγουδιστές, άσημοι ακόμη τότε, όπως η Νένα Βενετσάνου και η Κρίστη Στασινοπούλου. Η πρωτοποριακή και ρηξικέλευθη αυτή ραδιοφωνική σειρά που τάραξε τα νερά της τότε πολιτικής ορθότητας προκαλώντας ποικίλες αντιδράσεις από το κατεστημένο της εποχής, δε θα μπορούσε ποτέ να βγει στον αέρα, αν δεν είχε αναλάβει την παραγωγή και προβολή της ένα ελεύθερο πνεύμα σαν κι αυτό του Μάνου Χατζιδάκι, διευθυντή τότε του Τρίτου Προγράμματος, ο οποίος μάλιστα είχε την εμπνευσμένη ιδέα να εμπιστευθεί το μουσικό μέρος του προγράμματος στους νέους και άσημους ακόμη τότε συνθέτες Νίκο Κυπουργό, Λένα Πλάτωνος, Δημήτρη Μαραγκόπουλο και Νίκο Χριστοδούλου, αν και τα τραγούδια του τελευταίου δεν συμπεριλήφθηκαν τελικά στην πρώτη δισκογραφική αποτύπωση της σειράς.

Αξίζει να επισημάνουμε ότι το υλικό που ενσωματώθηκε στο άλμπουμ του 1980 επανακυκλοφόρησε το 2001 με τους ίδιους ερμηνευτές (Αντώνης Κοντογεωργίου, Σπύρος Σακκάς, Σαβίνα Γιαννάτου και Μαριέλλη Σφακιανάκη), αλλά σε νέα εκτέλεση και ζωντανή ηχογράφηση που πραγματοποιήθηκε παραμονές Χριστουγέννων του 2001 στο Μουσικό Θέατρο του Βόλου με αφορμή τη συμπλήρωση 25 χρόνων από την πρώτη ραδιοφωνική μετάδοση της «Λιλιπούπολης» (1976). 

Κι έτσι φτάνουμε στο 2013, όταν η «Λιλιπούπολη» γνώρισε και μια τρίτη δισκογραφική εμφάνιση και πάλι από ζωντανή παρουσίαση του έργου, αυτή τη φορά στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών σε μια σειρά παραστάσεων κατά το τριήμερο 30 Νοεμβρίου ως 2 Δεκεμβρίου του 2012. Η έκδοση αυτή έχει το συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τις δύο προηγούμενες ότι μας δίνει ολοκληρωμένη πλέον τη μουσική του έργου συμπεριλαμβάνοντας και τη συμμετοχή του τέταρτου συνθέτη της σειράς, του Νίκου Χριστοδούλου. Ο δίσκος κυκλοφόρησε λίγο αργότερα με τίτλο Ταξίδι στη Λιλιπούπολη με την Άλκηστη Πρωτοψάλτη επικεφαλής της ερμηνευτικής ομάδας μαζί με τον Βασίλη Αγροκώστα, αλλά και σολίστες από το Ιόνιο Πανεπιστήμιο και το Αρσάκειο μαζί με πολυπληθή παιδική χορωδία από 140 παιδιά του Μουσικού Ομίλου Αρσακείων-Τοσιτσείων Σχολείων της Εκάλης. Την ιδέα αυτής της πετυχημένης αναβίωσης του έργου είχε η Ρεγγίνα Καπετανάκη, ενώ την καλλιτεχνική επιμέλεια ανέλαβε ο εκ των συνθετών της «Λιλιπούπολης» Δημήτρης Μαραγκόπουλος. Το αποτέλεσμα είναι θαυμάσιο, χωρίς πάντως να μπορεί να διαγράψει από το θυμικό των παλιότερων φιλόμουσων τον πηγαίο αυθορμητισμό της πρώτης εκτέλεσης που παραμένει σημείο αναφοράς.

Μιχάλης Σουγιούλ: Άρχισαν τα όργανα (2003)

Η δεύτερη ευρεία συλλογή της EMI / His Master Voice με τίτλο Άρχισαν τα όργανα, αφιερωμένη στα τραγούδια του μεγάλου συνθέτη Μιχάλη Σουγιούλ (1906-1958), είναι επικεντρωμένη κυρίως στην άλλη πλευρά του δημιουργού που μεγαλούργησε κατά τη δεκαετία του '50, όταν αποφάσισε - παρακινημένος σε μεγάλο βαθμό από τις ανάγκες των επιθεωρήσεων που κάλυπτε μουσικά - να βουτήξει βαθιά και χωρίς αναστολές στο χώρο του λαϊκού τραγουδιού δημιουργώντας ένα νέο τραγουδιστικό είδος που με προφανή υποτιμητική διάθεση ονομάστηκε «αρχοντορεμπέτικο» σαν να επρόκειτο για ένα νόθο είδος τραγουδιού που προερχόταν από τα σαλόνια και διεμβόλιζε τα λαϊκά στρώματα, λες και η τέχνη είναι περιχαρακωμένη σε συγκεκριμένα καλούπια και δεν μπορεί να απλώνει τα φτερά της ελεύθερα διασπώντας τα συμβατικά πλαίσια.

Εκείνο πάντως που έχει σημασία είναι ότι το τεράστιο ταλέντο του συνθέτη βοήθησε να βγουν στο προσκήνιο δεκάδες πανέμορφα τραγούδια που ακολουθούσαν τους γνωστούς λαϊκούς δρόμους, έστω κι αν δεν είχαν την ανάγκη του μπουζουκιού, για να πιστοποιήσουν την αυθεντικότητά τους. Ιδού μερικά από αυτά τα κλασικά πλέον «λαϊκά» τραγούδια του Μιχάλη Σουγιούλ: «Το τραμ το τελευταίο» (1948), «Τραμπαρίφας» (1951), «Θα γυρίσει κι ο τροχός» (1951), «Χαράμι» (1951), «Άλα, άνοιξε κι άλλη μπουκάλα!» (1952), «Σβήστε με απ' το χάρτη» (1952), «Άρχισαν τα όργανα» (1953), «Ο μήνας έχει εννιά» (1953), «Βρε πώς μπατιρίσαμε» (1954). Τραγούδια που αγαπήθηκαν πολύ όχι μόνο στην εποχή τους, αλλά και στα νεότερα χρόνια γνωρίζοντας πάμπολλες επανεκτελέσεις. Τα περισσότερα γράφτηκαν για επιθεωρήσεις της εποχής, ενώ πολλά ακούστηκαν και σε αγαπημένες ταινίες της δεκαετίας του '50, όπως: «Εκείνες που δεν πρέπει ν' αγαπούν» (1951), «Ένα βότσαλο στη λίμνη» (1952), «Σάντα Τσικίτα» (1953), όλες σκηνοθετημένες από τον Αλέκο Σακελλάριο, αλλά και «Το σοφεράκι» (1953) του Γιώργου Τζαβέλα, καθώς και οι ταινίες του Νίκου Τσιφόρου «Γλέντι, λεφτά κι αγάπη» (1955) και «Ο γυναικάς» (1957).

Η συλλογή περιλαμβάνει 38 συνολικά τραγούδια που καλύπτουν το «λαϊκό» πρόσωπο του Μιχάλη Σουγιούλ, αλλά και την κινηματογραφική του παραγωγή. Το τραγούδι «Θα γυρίσει κι ο τροχός» αποδίδεται σε διπλή εκτέλεση, μία από τον Φώτη Πολυμέρη κι άλλη μία από τον ρεμπέτη ερμηνευτή Πρόδρομο Τσαουσάκη. Θυμίζω ότι το συγκεκριμένο τραγούδι είναι ένα από αυτά που επέλεξε ο Μάνος Χατζιδάκις για το έργο του Ο σκληρός Απρίλης του '45 (1974). Διπλή εκτέλεση έχουμε και για το τραγούδι «Τραμπαρίφας», μία από το Τρίο Κιτάρα και μία με τη Σωτηρία Μπέλλου. Τραγουδούν επίσης οι: Σοφία Βέμπο, Νίκος Γούναρης, Τώνης Μαρούδας, Μάγια Μελάγια, Καίτη Μπελίντα, Ρίτα Αμπατζή, Στελλάκης Περπινιάδης, Τάκης Μπίνης, Έλσα Λάμπο, Μπέμπα Κυριακίδου και το φωνητικό ντουέτο Φίλανδρος-Κορώνης.

Και μια επισήμανση: Από τα στοιχεία της πολύ επιμελημένης έκδοσης προκύπτει μια μικρή σύγχυση σχετικά με τη χρονολόγησή της. Αλλού αναφέρεται ως έτος έκδοσης το 2002 κι αλλού το 2003, ενώ υπάρχει και μια αναφορά σε προγενέστερη έκδοση του 1982, πράγμα που δεν προκύπτει από τους επίσημους δισκογραφικούς καταλόγους της εταιρείας, αν και μια έκδοση με τον ίδιο τίτλο, αλλά όχι με το ίδιο περιεχόμενο, είχε κυκλοφορήσει το 1984 από την ετικέτα Regal. 

Μιχάλης Σουγιούλ: Πάμε σαν άλλοτε (2003)

Σαν σήμερα, στις 16 Οκτωβρίου 1958, έφυγε πρόωρα από τη ζωή, μόλις στα 52 του χρόνια, ένας από τους πολυγραφότερους και πολυτραγουδισμένους Έλληνες τραγουδοποιούς της προπολεμικής και πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, ο οποίος άφησε βαθύ αποτύπωμα στο χώρο του λεγόμενου "ελαφρού" ή "ρετρό" τραγουδιού, αν και φρόντισε στο τελευταίο κομμάτι της ζωής του να πατήσει στέρεα και στα χωράφια του λαϊκού πενταγράμμου. 

Ο λόγος για τον σπουδαίο Μιχάλη Σουγιούλ (1906-1958), κατά κόσμον Σουγιουλτζόγλου, ο οποίος γεννήθηκε στο Αΐδίνι της Μ. Ασίας από εύπορη οικογένεια, μαζί με την οποία αναγκαστικά μετακινήθηκε στον ελλαδικό χώρο μετά τα τραγικά γεγονότα της Σμύρνης, χωρίς ποτέ να ολοκληρώσει τις μουσικές του σπουδές, αν και ήταν θαυμάσιος πιανίστας, αλλά και ακορντεονίστας. Γύρω στα 1928 πιθανολογείται η σύνθεση του πρώτου του τραγουδιού, αλλά η επίσημη δισκογραφία του άρχισε να χτίζεται από τα μέσα της δεκαετίας του '30, όταν είχε πλέον δικά του οργανικά σχήματα κι εμφανιζόταν ζωντανά σε διάφορα μαγαζιά, ενώ παράλληλα είχε αρχίσει να γράφει και μουσική για ποικίλες θεατρικές παραστάσεις και επιθεωρήσεις. Βασικοί του συνεργάτες στάθηκαν οι θεατρικοί συγγραφείς και στιχουργοί Αλέκος Σακελλάριος και Χρήστος Γιαννακόπουλος, με τη σύπραξη των οποίων άλλωστε δημιούργησε το αγέραστο ταγκό «Άσ' τα μαλλάκια σου» (1951). Η πρώτη μεγάλη επιτυχία του πάντως ήταν το ανατολίτικο «Ζεχρά» (1938) σε στίχους του Αιμίλιου Σαββίδη, το οποίο σφράγισε με την ερμηνεία της η Σοφία Βέμπο και μάλιστα σε διπλή εκδοχή, καθώς με το ξέσπασμα του πολέμου το τραγούδι απέκτησε νέους στίχους με την υπογραφή του Μίμη Τραϊφόρου και πήρε τον τίτλο «Παιδιά, της Ελλάδος παιδιά», για να γίνει έτσι ο ύμνος του ηρωικού αγώνα του ελληνικού στρατού στο αλβανικό μέτωπο. Τα τελευταία του τραγούδια ο Σουγιούλ τα έγραψε για τη θεατρική παράσταση «Στουρνάρα 288» (1957) με τη φωνή της Σοφίας Βέμπο και μας διασώζονται μέσω της ομώνυμης ταινίας που γυρίστηκε δυο χρόνια αργότερα.

Το 2003 η δισκογραφική εταιρεία ΕΜΙ / His Master Voice εξέδωσε δύο εκτεταμένες ανθολογίες με τραγούδια του Μιχάλη Σουγιούλ. Η πρώτη από αυτές με τίτλο Πάμε σαν άλλοτε καλύπτει κυρίως το «ελαφρό» ρεπερτόριο του δημιουργού με 40 τραγούδια της περιόδου 1936-1957. Στην πραγματικότητα πρόκειται για τραγούδια που δύσκολα θα μπορούσαν να περιγραφούν με τον μάλλον άστοχο αυτό χαρακτηρισμό του «ελαφρού» (όπως σωστά το επισημαίνει και ο έγκυρος μουσικός παραγωγός Γιώργος Τσάμπρας στο εξαιρετικό και άκρως διαφωτιστικό κείμενο που έγραψε ειδικά για την έκδοση αυτή), μιας και καλύπτουν μια ευρεία ρυθμική και μελωδική γκάμα (ταγκό, βαλς, ρομάντσες, αρχοντρεμπέτικα, δημώδη). Εκείνο που έχει σημασία είναι η αγέραστη ομορφιά και η μελωδική δύναμη πολλών από τα τραγούδια αυτά, όπως: «Κάτι με τραβά κοντά σου» (1936), «Θα καθόμουνα πλάι σου» (1938) και «Ζεχρά» (1938) με τη Σοφία Βέμπο, «Άσε τον παλιόκοσμο να λέει» (1938) και «Για μας κελαηδούν τα πουλιά» (1938) με τον Νίκο Γούναρη, «Πού να 'σαι τώρα» (1946) με τη Στέλλα Γκρέκα, «Ας ερχόσουν για λίγο» (1947) με τη Δανάη, «Αν δεν είχα και σένα, αγαπούλα μου» (1949) με την Κούλα Νικολαΐδου, «Πάμε σαν άλλοτε» (1949) με την Κούλα Ευστρατοπούλου, «Άσ' τα τα μαλλάκια σου» (1951) με τον Φώτη Πολυμέρη, «Στο μικρό το μουράγιο» (1953) με τον Τώνη Μαρούδα και πάμπολλα άλλα.

Νάνα Μούσχουρη: Μια φωνή (2003)

Κλείνουμε το μικρό μας αφιέρωμα στη διάσημη Ελληνίδα ερμηνεύτρια Νάνα Μούσχουρη με μια έκδοση της Mercury που αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό πορτρέτο της καλλιτέχνιδας όσον αφορά στο ελληνικό της πρόσωπο. Τίτλος της έκδοσης: Μια φωνή. Αναπτύσσεται σε δύο ψηφιακούς δίσκους με 42 συνολικά τραγούδια χωρισμένα σε δύο ευδιάκριτες ενότητες. 

Η πρώτη και σημαντικότερη ενότητα καλύπτει την πρώιμη φάση της ερμηνεύτριας, πριν απλώσει τα φτερά της στη διεθνή σκηνή, δηλαδή την περίοδο 1958-1961. Είναι η περίοδος της στενής συνεργασίας της με τον Μάνο Χατζιδάκι, ο οποίος προφανώς και καταλαμβάνει τη μερίδα του λέοντος στο ανθολογούμενο υλικό. Εδώ λοιπόν έχουμε κλασικά τραγούδια που έχτισαν τα πρώτα στέρεα βήματα της ερμηνεύτριας, μεταξύ των οποίων και τα βραβευμένα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι («Κάπου υπάρχει η αγάπη μου», «Κυπαρισσάκι») και του Μίμη Πλέσσα («Ξέρω κάποιο αστέρι») στα δύο πρώτα Φεστιβάλ Τραγουδιού του ΕΙΡ (1959-60), καθώς και το υπέροχο «Ξύπνα αγάπη μου» του Κώστα Γιαννίδη που απέσπασε το πρώτο βραβείο στο Φεστιβάλ της Βαρκελώνης (1960) κι έγινε έτσι το εφαλτήριο για τη διεθνή της καριέρα. Έχουμε επίσης και δυο τραγούδια από την πρώτη εκτέλεση του Επιτάφιου (1960) του Μίκη Θεοδωράκη και Γιάννη Ρίτσου που κυκλοφόρησε τον Αύγουστο του 1960, μερικές μόλις ημέρες πριν κυκλοφορήσει η κλασική εκτέλεση με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση.

Η δεύτερη ενότητα καλύπτει τη νεότερη φάση της ερμηνεύτριας, δηλαδή την περίοδο 1970-2002, διάστημα κατά το οποίο η εξάρτησή της από τα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι άρχισε να περιορίζεται, καθώς παράλληλα το ρεπερτόριό της εμπλουτιζόταν με πολύ ενδιαφέρουσες συνεργασίες και με άλλες δυνάμεις του ελληνικού τραγουδιού, όπως ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Γιώργος Χατζηνάσιος, ο Δήμος Μούτσης και η Ευανθία Ρεμπούτσικα. Το πιο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής ήταν ότι η ερμηνεύτρια  φρόντιζε να παρουσιάζει στην Ελλάδα κατά καιρούς κάποιες ολοκληρωμένες δουλειές με πρωτότυπο υλικό, όπως τα άλμπουμ: Σπίτι μου, σπιτάκι μου (1972, με συνθέσεις Μάνου Χατζιδάκι, Σταύρου Ξαρχάκου και Λουκιανού Κηλαηδόνη), Η ενδεκάτη εντολή (1985, με συνθέσεις του Γιώργου Χατζηνάσιου), Οι μύθοι μιας γυναίκας (1988, με συνθέσεις του Μάνου Χατζιδάκι), Ταξιδιώτης (1990, με συνθέσεις του Δήμου Μούτση), Αγάπη είν' η ζωή (1994, με συνθέσεις του Σταύρου Ξαρχάκου) και Αθήνα-Θεσσαλονίκη (1997, με συνθέσεις της Ευανθίας Ρεμπούτσικα). Εδώ βρίσκουμε επίσης μια ωραία εκτέλεση του τραγουδιού «Κόκκινο γαρίφαλο» του Νίκου Ιγνατιάδη σε ντουέτο με τον Γιάννη Πάριο, καθώς και το συγκινητικό «Έξι Μαρτίου» (της Ευανθίας Ρεμπούτσικα) αφιερωμένο στη Μελίνα Μερκούρη που είχε φύγει από τη ζωή τη συγκεκριμένη ημερομηνία.  

Νάνα Μούσχουρη: Ωδείο Ηρώδου Αττικού (1984)

Παρά την τεράστια επιτυχία που γνώριζε η Νάνα Μούσχουρη σε κάθε γωνιά του πλανήτη από τις αρχές της δεκαετίας του '60, όταν και αποφάσισε να ξεδιπλώσει τα φτερά της και να πετάξει στο παγκόσμιο στερέωμα, δεν έπαψε ποτέ να "επιστρέφει" στα πάτρια είτε με ελληνικά τραγούδια ενταγμένα στο διεθνές της ρεπερτόριο, είτε και με αυτοτελείς ελληνικές δουλειές, όπως τα άλμπουμ: Σπίτι μου, σπιτάκι μου (1972), Η ενδεκάτη εντολή (1985), Οι μύθοι μιας γυναίκας (1988), Ταξιδιώτης (1990) και Αγάπη είν' η ζωή (1994).

Στο πλαίσιο λοιπόν αυτών των επιτροφών της Μούσχουρη εντάσσεται και η ζωντανή της εμφάνιση στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού για δυο μαγικές βραδιές, στις 23 και 24 Ιουλίου 1984 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Ήταν μια λαμπρή εμφάνιση που επισφραγίστηκε και με την παρουσία πρωτοκλασάτων πολιτικών στελεχών της εποχής, όπως ο Πρόεδρος Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής, η υπουργός πολιτισμού στην πρώτη κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου Μελίνα Μερκούρη, ο υπουργός συντονισμού Απόστολος Λάζαρης και πολλοί άλλοι. Η Νάνα Μούσχουρη προσέφερε ένα συναρπαστικό πρόγραμμα με κύρια έμφαση στο ελληνικό της ρεπερτόριο και κυρίως στα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι που αποτέλεσαν τη συντριπτική πλειονότητα των επιλογών της. Συγκεκριμένα, ακούγονται τα εξής τραγούδια του μεγάλου συνθέτη: «Φιδάκι», «Τώρα που πας στην ξενιτιά», «Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι», «Το φεγγάρι είναι κόκκινο», «Ναύτη γέρο ναύτη», «Κυπαρισσάκι», «Λαύριο», «Δεν ήταν νησί», «Μια φορά κι έναν καιρό», «Οδός Ονείρων», «Χάρτινο το φεγγαράκι», «Αθήνα», «Σαν σφυρίξεις τρεις φορές», «Κάθε τρελό παιδί», «Ένας μύθος», «Κάπου υπάρχει η αγάπη μου», «Μίλησέ μου». 

Πέρα από τα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι, μικρή συμμετοχή έχουν ο Μίκης Θεοδωράκης («Μέρα Μαγιού», «Ζορμπάς»), ο Σταύρος Ξαρχάκος («Βάλε τον ήλιο σύνορο», «Άσπρη μέρα») και ο Κώστας Γιαννίδης με το διασκευασμένο παραδοσιακό τραγούδι «Ερήνη». Κι επειδή η μεγάλη ερμηνεύτρια δεν ξεχνούσε και τις σπουδές της στο λυρικό τραγούδι, φρόντισε κι εδώ να μας δώσει ένα δείγμα της φωνητικής της προσαρμοστικότητας με δύο θέματα από το χώρο της όπερας, τη θεσπέσια μελωδία «Casta diva» από την όπερα «Νόρμα» του Bellini, και το συγκλονιστικό χορωδιακό «Je chante avec toi liberte» που δεν είναι άλλο από το περίφημο «Va, pensiero» (Πέτα σκέψη) από την επική όπερα «Ναμπούκο» του Verdi. Περιλαμβάνεται επίσης το παραδοσιακό θρησκευτικό άσμα του 18ου αιώνα «Amazing Grace» και το πρόγραμμα ολοκληρώνεται με τον εξαίσιο ύμνο «Ave Maria» του Schubert.

Όλο το υλικό της μαγικής αυτής εκδήλωσης, ψηφιακά ηχογραφημένο, εκδόθηκε αμέσως μετά σε διπλό βινύλιο από τη Philips σε διεθνή διανομή γνωρίζοντας τεράστια εμπορική επιτυχία.

Νάνα Μούσχουρη: Happy Birthday Tour (2013)

Σήμερα γιορτάζουμε τα γενέθλια της διάσημης Ελληνίδας ερμηνεύτριας Νάνας Μούσχουρη (το πραγματικό της όνομα είναι Ιωάννα), η οποία γεννήθηκε στα Χανιά πριν από 91 χρόνια ακριβώς, στις 13 Οκτωβρίου 1934. Γαλουχήθηκε μουσικά με τους μεγάλους τζαζ ερμηνευτές της Αμερικής (Φρανκ Σινάτρα, Μπίλι Χολιντέι, Έλα Φιτζέραλντ) , αλλά ο Μάνος Χατζιδάκις (κυρίως) και ο Μίμης Πλέσσας στάθηκαν οι πρώτοι και αποφασιστικοί μέντορες στο χτίσιμο της μυθικής της καριέρας που ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του '50, αρχικά από την Ελλάδα, για να απλωθεί στη συνέχεια (μετά το 1960) στο παγκόσμιο στερέωμα, όπου μεσουρανεί εδώ και 65 χρόνια κι έχει αναδειχθεί ως η εμπορικότερη ερμηνεύτρια όλων των εποχών ξεπερνώντας τα 300 εκατομμύρια πωλήσεις! Η τεράστια αυτή διεθνής της επιτυχία βασίστηκε στην υπέροχη σοπράνο φωνή που διαθέτει, η οποία της επέτρεψε να ελίσσεται με μεγάλη ευκολία σε όλα τα είδη τραγουδιού, από τις απλές ποπ μελωδίες μέχρι το οπερατικό ρεπερτόριο.

Η δισκογραφία της Νάνας Μούσχουρη είναι ογκωδέστατη και περιλαμβάνει πρωτότυπες συνθέσεις, αλλά και πάμπολλες επανεκτελέσεις ακόμη και δικών της τραγουδιών! Ειδικά με τα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι, τα οποία μετέφερε στο παγκόσμιο κοινό, έχει μια εμμονή που δεν υποχώρησε ποτέ ως τα πιο πρόσφατα χρόνια επανεκτελώντας ασταμάτητα τα τραγούδια αυτά με τον ίδιο πάντα ενθουσιασμό και προσδίνοντάς τους κάθε φορά και μια πιο φρέσκια οπτική. 

Με αφορμή λοιπόν τα σημερινά γενέθλια της σπουδαίας αυτής ερμηνεύτριας διάλεξα ένα από τα τελευταία άλμπουμ της καριέρας της, το οποίο κυκλοφόρησε το 2013 από τη Mercury με το χαρακτηριστικό τίτλο Happy Birthday Tour. Περιλαμβάνει 20 υπέροχες μελωδίες ανθολογημένες από το διεθνές ρεπερτόριο διανθισμένο πάντως και με το απαραίτητο ελληνικό χρώμα. Είναι εντυπωσιακή η ευελιξία της σε διαφορετικές γλώσσες, όπως το απαιτεί η προέλευση των μελωδιών αυτών. Έτσι έχουμε ερμηνείες στα γαλλικά, στα αγγλικά στα γερμανικά, στα ισπανικά, φυσικά στα ελληνικά, ακόμη και στα λατινικά! Άλλωστε με τον κατανυκτικό λατινικό ύμνο της καθολικής εκκλησίας «Ave Maria» ξεκινάει το άλμπουμ, το οποίο έχει μελοποιηθεί από πολλούς λόγιους συνθέτες με κορυφαία πάντως τη μελοποίηση του μεγάλου Αυστριακού συνθέτη Franz Schubert που ακούμε εδώ Το ελληνικό μέρος της ανθολογίας περιλαμβάνει τέσσερα αγαπημένα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι («Χάρτινο το φεγγαράκι», «Τώρα που πας στην ξενιτιά», «Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι», «Μίλησέ μου»), φυσικά σε νέα εκτέλεση και λιτή ενορχήστρωση που αναδεικνύει πολύ όμορφα τις μελωδίες.

Αξίζει να πούμε ότι το υλικό της όμορφης αυτής έκδοσης αποτέλεσε τη βάση της μεγάλης συναυλίας που έδωσε η ερμηνεύτρια στο Ηρώδειο στις 14 Ιουλίου 2014.

Μίμης Πλέσσας: TV Special (1993)

Γενέθλια ημέρα η σημερινή για τον μεγάλο συνθέτη Μίμη Πλέσσα, ο οποίος ήρθε στον κόσμο στις 12 Οκτωβρίου 1924 κι έφυγε από κοντά μας στις 5 Οκτωβρίου 2024, μία μόλις εβδομάδα πριν συμπληρώσει ακριβώς έναν αιώνα ζωής! Θα ήθελα λοιπόν σήμερα, μετά την ολοκλήρωση του αφιερώματος στη μουσική του συνθέτη για τη μεγάλη οθόνη, να κλείσουμε αυτή τη σειρά με ένα δείγμα της μουσικής του για τη μικρή οθόνη, η οποία μπορεί να μην καταλαμβάνει μεγάλο μέρος στην τεράστια εργογραφία του, αλλά και ενδιαφέρουσα είναι και σε ευρύ χρονικό πλαίσιο απλώνεται μέσα στο μακροχρόνιο μουσικό του βίο. Άλλωστε ποιος μπορεί - από τους παλιότερους - να ξεχάσει το πανέμορφο μουσικό σήμα με τη δική του υπογραφή από την κοσμαγάπητη τηλεοπτική σειρά «Το Λούνα Παρκ» του Γιάννη Δαλιανίδη που ξεκίνησε να προβάλλεται το 1974 από το τότε ΕΙΡΤ ή ακόμη και την πλούσια μουσική επένδυση της πιο πρόσφατης τηλεοπτικής σειράς «Τα παιδιά της Νιόβης» (2004) του Κώστα Κουτσομύτη από το κανάλι της ΝΕΤ (ΕΡΤ2);

Το 1993 λοιπόν από τη δισκογραφική εταιρεία BMG υπό την ετικέτα Ariola εκδόθηκε ένα άλμπουμ με τίτλο TV Special αφιερωμένο στη μουσική του Μίμη Πλέσσα για τη μικρή οθόνη. Το άλμπουμ περιλαμβάνει μόνο τραγούδια που ανθολογήθηκαν από τρεις παραγωγές του ΑΝΤ1 που προβλήθηκαν κατά το διάστημα 1991-1993. Πρόκειται για τις δραματικές σειρές: «Φάκελος Αμαζών» (1991) σε σκηνοθεσία Μανούσου Μανουσάκη και σενάριο της Σώτιας Τσώτου, «Ιστορία αγάπης» (1993) σε σκηνοθεσία του Σπύρου Καπώνη και «Έρωτας χωρίς παρουσία» (1993) σε σκηνοθεσία Τάκη Αντωνόπουλου. Επιπλέον η έκδοση περιλαμβάνει και τραγούδια από τη βιντεοταινία «Αντίστροφη πορεία» παραγωγής 1987 σε σκηνοθεσία Μανούσου Μανουσάκη με πρωταγωνιστές τους Αλέκο Αλεξανδράκη και Ζωή Λάσκαρη.

Το υλικό του δίσκου αποτελείται από πρωτότυπα, αλλά και κλασικά τραγούδια του συνθέτη από τη δεκαετία του '60 διασκευασμένα και εκτελεσμένα από νεότερους ερμηνευτές. Τους στίχους υπογράφουν η Λουκίλα Καρρέρ, η Σώτια Τσώτου, ο Μίμης Πλέσσας, η Σοφία Φίλντιση, αλλά και ο Άκος Δασκαλόπουλος, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος και ο Κώστας Κινδύνης. Ερμηνευτές είναι δύο στενοί συνεργάτες του συνθέτη εκείνη την περίοδο, ο Γιάννης Κούτρας, με τον οποίο ο Πλέσσας είχε κάνει την προηγούμενη χρονιά το άλμπουμ Ξαφνικά, και η Κλεοπάτρα, την οποία ο συνθέτης είχε πρωτοπαρουσιάσει στην ελληνική δισκογραφία το 1983 με το άλμπουμ Τα τραγούδια της μοναξιάς. Ένα τραγούδι επίσης ερμηνεύει η Μαριάννα Ευστρατίου, την οποία πρωτογνωρίσαμε μέσα από την ομάδα ερμηνευτών της Πορνογραφίας (1982) του Μάνου Χατζιδάκι.

Τα τραγούδια, καινούργια και παλιότερα, αποδίδονται με ανάλαφρη φρεσκάδα και τζαζ αποχρώσεις μέσα από την προσεγμένη οργανική σύνθεση της ορχήστρας, η οποία περιλαμβάνει πλήκτρα (Δημήτρης Πλαγιάννης), κιθάρα (Χρήστος Λαγός), κρουστά (Αντώνης Πλέσσας), μπάσο (Σπύρος Χατζηγιάγκος), φλάουτο και σαξόφωνο (Δημήτρης Χουντής) και φυσικά τον συνθέτη που διευθύνει από το πιάνο του.